آب انبارها ، قلب شهر يزد از قديم تا امروز

به گزارش ايرنا، در سده نهم در شهر يزد، حدود 350 مصنعه (آب انبار ) به عنوان يكي از قديمي ترين سازه آبي وجود داشت كه آب آن از جوي خنك تر بود، ولي نمي توان تمام آنها را آب انبار به شكل كنوني دانست.
در كتاب جامع الخيرات ( كهن ترين كتاب تاريخ يزد ) بعد از بيان آب انبارهاي اين شهر به چاه هاي آب سردي اشاره شده است كه در اعماق زمين حفر و با تلاش فرمانروايان وقت، گسترش و نماسازي شد.
برخي از اين چاه ها، چاه آب سرد دارالشفاي صاحبي ، چاه آب سرد نزديك مسجد جامع ، چاه آب سرد ريگ ، مصلي عتيق ، سرچم ، محله دومنار و چاه آب سرد دهوك و سقاخانه كوچه دباغ خانه بود.
برخي آب انبارهاي كهن شهر يزد مي توان به سنگي ، چهار كوچه ، جِنُّك ، وزير ، باغ گندم ، خواجه شاهمير ( خان خواجه ) ، دروازه شاهي ( درب شاهي ) ، دروازه مالمير، دروازه مهريز ، كوشك نو ، آب انبار كوچك محله مصلي عتيق ، ستي فاطمه ( اميرچخماق)،نام برد.
همچنين مي توان از آب انبار تكيه اميرچخماق، آب انبار ميدان اميرچخماق ، خواجه عمادالدين مسعود ، خواجه ضياء الدين ، امامزاده جعفر ، حاجي حيدر ، ابيوردي ، خواجه ابوالمعالي ، سيد شمس الدين محمد ، خواجه علاءالدين قنادي ، خواجه نظام الدين ، خواجه تاج الدين ، آب انبار چهره ، سيد شمس الدين ، مدرسه باورديه ، قطبيه، معين الدين شرف و آب انبار مدرسه ميرآخوريه ياد كرد.
نكته مهم درباره آب انبارهاي استان و شهر يزد اين است كه تقريبا تمام آنها چه توسط مسلمانان و چه زرتشتيان وقف خيرات و داد و دهش و گهنبار بود.
براي نمونه در كتيبه كهن ترين آب انبار يزد آمده است :
' غرض، نقشي است كز ما باز ماند كه هستي را نمي بينم بقايي
مگر صاحبدلي روزي به رحمت كند در حال مسكينان دعايي '
همچنين آب انبارها به لحاظ نوع دسترسي به آب و شيوه بهره وري هم تفاوت هايي با يكديگر دارند.
به گونه اي تغذيه آنها به صورت باراني ، رودخانه اي و دستي است و از طريق باران ، قنات و چاه ، رودخانه ها ، چشمه ها ، چاه جانبي ، آب لوله كشي شهر پر مي شد كه بستگي به موقعيت جغرافيايي قرار گيري هر كدام و نوع بهره وري آنها دارد.
نوع بهره وري آب انبارها نيز همگاني ( عمومي ) و خصوصي (شخصي ) تعريف شد كه با كاركردهاي روستايي ، بياباني ، صحرايي ( دشتي و كشاورزي ) ، خانگي ( شخصي ) ، كوهستاني ، قلعه اي ، كاروانسرايي ، ميان راهي و شهري بود و هنوز هم در برخي نقاط بياباني به همين شكل در حال استفاده است.
تزئينات اين نوع سازه آبي ، عمدتا بسته به نوع كاركرد متفاوت است به گونه اي كه آب انبارهاي شهري ، جلوه زيباتري از ساير سازه هاي مشابه دارد و در كاركردهاي بياباني ساده تر از بقيه و تنها به صورت اتاقكي كه تنها يك سقف داشته ، بنا شد.
مصالح استفاده شده در آب انبارهاي استان يزد سنگ ، خشت و آجر بود و گاهي از آنها حتي به عنوان يخچال به منظور نگهداري يخ استفاده مي شد.
مانند يخچال خشتي ميبد كه در برخي منابع به عنوان بزرگ ترين توليد كننده يخ در ايران قديم معرفي شده است.
شكل ساخت آنها نيز به صورت استوانه اي و تالاري است كه نوع دوم بيشتر در كارونسراها ساخته مي شده است.
ساخت آب انبار ، هنوز در برخي نقاط بويژه در بيابان ها به منظور تأمين آب مورد نياز علاقه مندان به طبيعت و حتي حيوانات ديده مي شود.
يكي از زيبايي ها آب انبارها علاوه بر تعداد پله هاي آن كه هر چه به مخزن برداشت آب نزديك مي شويد هواي مطبوع تري دارد ، بادگيرهاي آن است به گونه اي كه در يزد اين جلوه در ساير نقاط ايران و جهان بيشتر است.
يزد از قديم به شهر بادگيرها معروف بود و نمونه آن را مي توانيد در آب انبار 6 بادگيري به خوبي و زيبايي مشاهده كنيد.
بلندترين بادگير آب انبار يزد به ارتفاع 12 متر بر فراز آب انبار 6 بادگيري قرار دارد.
آب انبار 6بادگيري يزد كه تنها آب انبار از اين نوع در ايران است، به دليل داشتن 6بادگير به اين نام مشهور است، يكي از بناهاي ارزشمند در يزد است كه نظر هر گردشگر داخلي و خارجي را به خود جلب مي كند.
آب انبار 6بادگيري با 55 پله ، بنايي ارزشمند و منحصر به فردي در يزد است كه چهارم فروردين1357 با شماره 1600 به ‌عنوان يكي از آثار ملي ايران به ثبت رسيد.
سه بادگير آن حدود 185 سال پيش در دوره قاجار ساخته شد و سه بادگير ديگر در سال هاي بعد به آن اضافه شد، اما تفاوت سه بادگير قديمي با بادگيرهاي جديدتر با اندكي دقت مشهود است.
آب انبار 6 بادگيري يزد در محله اي به همين نام در شهر يزد واقع شده است.
در مناطق بياباني بويژه يزد، سه نوع بادگير اردكاني ، كرماني و يزدي وجود دارد كه نمونه يزدي از ساير بادگيرها بزرگتر و داراي ساختار پيچيده معماري است.
برخي آنبارها نيز فضاهاي جداگانه اي دارد كه شامل سقاخانه ، سنگاب و نيز تالارها و اتاقك هاي خنكي است كه زير آنها زيرزميني قرار دارد تا از فشار وارد شده بر فضاي آب انبارها كم كند.
اين اتاق ها براي استراحت مسافران و اقامه نماز ساخته مي شد و در كنار آن چاي خانه ، برج نگهباني ، صفّه و نيز يك مكان چليپا شكل براي دام ها ساخته مي شده است.
در ادامه برخي آب انبارهاي استان يزد را به صورت خلاصه معرفي مي كنيم:

** آب انبار هفت بادگيري عصرآباد اشكذر
اين آب انبار منحصر به فرد در روستايي به نام عصر آباد كه نام قديم آن « مجومرد» بود واقع است كه در زبان فارسي قديم به نام مرد جوياي محبت شهرت داشته است.
از ويژگي منحصر به فرد اين آب انبار وجود هفت بادگير كه هر بادگير داراي چهار منفذ در هر ضلع است.
آب انبار هفت بادگير مربوط به دوره قاجار است و 17 اسفند 1381 با شماره 7753 به‌عنوان يكي از آثار ملي ايران به ثبت رسيد.

** آب انبار گلشن
آب انبار گلشن واقع در محله « گازرگاه» شهر يزد، از بناهاي دوران معاصر است و داراي چهار بادگير است كه در فواصل يكسان در كنار مخزن دايره اي شكل آب انبار قرار دارد و ارتفاع بادگيرها از سطح زمين 13 متر و حجم مخزن آن 2 هزار متر مكعب است.

** آب انبار ميان راهي مسير چك چك اردكان
اين آب انبار مجاور نيايشگاه زرتشتيان يزد، در فاصله 75 كيلومتري شهر يزد قرار دارد و با توجه به نحوه ساخت آن، مي توان گفت كه اين بنا متعلق به دوره قاجار است.
اين آب انبار از نوع ميان راهي است و در مسير فرعي جاده يزد- طبس قرار دارد و از آجر ساخته شد و به شكل يك اتاق چهار گوش و داراي يك ورودي باقوس هلالي است.
در 2 طرف ورودي آن، 2 سكو براي نشستن قرار دارد و مخزن آن مدور و داراي يك فضاي چهارگوش در جلو براي دسترسي به آب است.

**آب انبار وزيري
اين بنا اواخر قرن هشتم ميلادي توسط « سيدركن الدين ثاني» در محله مسجد جامع شهر يزد ساخته شد و داراي چهار بادگير بر روي مخزن است كه آب را خنك مي كرد و اين آب انبار داراي يك در قديمي و 37 پله است.

**آب انبار وقت و ساعت
اين آب انبار توسط « خواجه شاه امير استرآبادي» در محله« وقت و ساعت» شهر يزد ساخته شد.
سنگ مرمر سر در بنا، تاريخ 1121 هـ.ق را نشان مي دهد و داراي 49 پله و چهار بادگير بر روي مخزن است.
1968/ 2047/