نوروز، آیین پر رمز و راز كهن

به گزارش ایرنا، مورخان آغاز پیدایش جشن نوروز این كهنسال ترین رسم باستانی را به جمشید، چهارمین پادشاه پیشدادی ایران نسبت داده‌اند، سنگ‌ نگاره‌ های باقی ‌مانده از دوران هخامنشی نشان‌ دهنده آیین نوروز در تخت ‌جمشید است.
این آثار نمایشی از تقدیم هدایا از جانب اقوام و ملل تابع هخامنشیان به حضور پادشاه است، در این زمان حكایت های مختلفی در فلسفه نوروز آمده است، برخی محققان بر این باورند جمشید به فرمان اهورامزد به جنگ با اهریمن پرداخت و از آنجا كه پس از نابودی او بار دیگر شادمانی و بركت به زندگی مردم برگشت و هر درختی كه خشك شده بود سبز شد مردم آن روز را 'نوروز' یا 'روز نوین' خواندند پس از آن این رسم برای ایرانیان جاودانه شد.
برخی گفتند جمشید در جهان سیر می‌ كرد، هنگامی كه به آذربایجان رسید، با تاج و تخت بر بلندای نقطه‌ای در مشرق جای گرفت و پس از آنكه روشنایی آن تاج و تخت در هنگام طلوع خورشید مردمان را خیره كرد و آن روز را روز نو خواندند و جشن گرفتند.
گروهی دیگر معتقدند خداوند در اولین روز از ماه فروردین كار خلقت انسان و سایر مخلوقات را به پایان رساند و انسان برای سپاسگزاری و قدردانی از خداوند به نیایش و شادمانی پرداخت، همچنین برخی نزول فروهر‌های درگذشتگان به زمین در روز اول فروردین را مترادف با نوروز دانسته‌اند.
فروهرهای درگذشتگان پاك بر اساس كتاب اوستا، در اول فروردین(ماهی كه متعلق به فروهران) برای احوالپرسی از اقوام خود به زمین می‌ آیند و با دیدن مسرت و شادمانی بازماندگان از اهورامزدا برای آنان طلب خیر و رحمت می‌كنند.
بازماندگان پیش از آمدن فروهرها به نظافت و خانه ‌تكانی منزل پرداخته و آماده پذیرایی از آنان می‌شوند.
اسناد تاریخی حاكی از آن است در دوران ساسانی، عید نوروز را بین 6 تا 30 روز برگزار می‌ كردند و روز ششم فروردین یا نوروز بزرگ را 'خرداد روز' می ‌نامیدند.
پادشاهان ساسانی نیز در دربارهای خود آیین ‌های نوروز را با شكوه‌ خاصی برگزار می‌ كردند، شاه در پنج روز اول یا 'نوروز عامه' به رفع حاجت ‌های مردم می‌ پرداخت، سپس 'نوروز خاصه' یا نوروز بزرگ را كه از روز ششم فروردین آغاز می ‌شد به خود و نزدیكانش اختصاص می داد.
نوروز كه سمبل عظمت و شكوه ایرانیان شناخته شده بود حالا به گفته مورخان در سراسر دوران اسلامی، حتی در زمان خلفایی كه اعتنایی به این آیین ها نداشتند، برپا می شد. از سوی دیگر آگاهی فرمانروایان اموی و عباسی از آیین‌ هدیه دادن به حاكمان، گرایش فرمانروایان عرب به برگزاری نوروز را به دنبال داشت و سرانجام كاهش قدرت و نفوذ عرب‌ها بر دولت‌های ایرانی، ایجاد حكومت‌های مستقل مانند صفاریان و سامانیان همچنین تعلق خاطر پادشاهان ایرانی‌نژاد به اجرای سنت های ایرانی، نوروز و جشن های مرتبط با آن را احیا كرد تا اینكه با روی كار آمدن حكومت صفوی و رسمیت یافتن مذهب تشیع، برخی از آداب اسلامی با آیین‌های نوروزی درآمیخت و تلاش عالمان شیعه در جمع‌آوری احادیث و روایات اهل بیت (ع) در رابطه با نوروز، بر رونق بیشتر این جشن افزود.

*نوروز، چكیده خرده فرهنگ ها
آئین های نوروزی در این تحول طبیعی، به گفته 'علی بلوكباشی' جدا و متفاوت از یكدیگر در سه مرحلۀ زمانی نمود می یابند، وی در كتاب خود با عنوان 'نوروز: جشن نوزایی آفرینش' نقل كرده است: نخستین مرحله، در روزهای پایانی سال كه دورۀ وداع با سال كهنه و استقبال از سال نو و آمادگی برای گام نهادن به یك دورۀ زمانی تازه است، این دوره با خیزش جمعی مردم در آئین های پلشت زدایی و پاك سازی فضای زیست و راندن و نابود كردن دیوان واهریمنانی كه در سیاهی ها و آلودگی های محیط زندگی لانه كرده اند، همراه است.
كنش های مردم در آیین پاك سازی و وداع نمادین با سال كهنه و سیاهی ها و آلودگی های آن با 'خانه تكانی'، گَند زدایی، معطر كردن فضای خانه، تطهیر و نو كردن جامه و اسباب واشیای زندگی ، آتش افروزی و آتش بازی، تجلی می یابند.
وی ادامه می دهد: دومین مرحله، دورۀ 12 روزه آغازسال نو در فروردین است كه از زمان تحویل سال آغاز می شود كه یك دورۀ انتقالی میان سال كهنه و سال نواست، اوقات مردم بیشتر در جمع خانواده و با خویشان و دیدار با یكدیگر می گذرد، گستردن 'خوان نوروزی'، آب بازی و آب پاشی به یكدیگر، رفتن به خانه های خویشاوندان و آشنایان و دید و بازدید یكدیگر، نوروزانه یا عیدانه و عیدی دادن، و بازی هایی ویژه مانند تخم مرغ بازی پسران و مردان، از چشمگیرترین كنش های آیینی این دوره انتقالی هستند.
سومین مرحله به گفته این نویسنده، روز سیزده فروردین، روز پایان دوره آستانه ای دوازده روزه و بیرون آمدن از آن و آماده شدن در بازپیوستن به زندگی نوین نظم و سامان یافته است.
در این روز نظم و قرارهای زندگی اجتماعی و الگوهای رفتاری معمول وعادی مردم برهم می خورد و آشوب و آشفتگی هایی فضای زندگی را می آكند، بازنمای برجستۀ روز ' سیزده به در'، بازگشت و باز پیوستن انسان به طبیعت وجوهره طبیعی خود است، مردم در این روز خانه ها را رها می كنند و به طور دسته جمعی به در و دشت می روند و تمام روز را در باغ و بوستان، و در كنار سبزه و آب روان و چشمه سارها می گذرانند.
از مهم ترین شاخصه های رفتارهای نمادین مردم در این روز، درآب افكندن سبزه های رویانده نوروزی، گره زدن سبزه به دست دختران دمِ بخت، خوردن آش رشته و باقلا پلوی پخته شده در دشت و صحرا، پای كوبی و نوشكامی و سرگرم شدن با بازی ها و نمایش هایی مانند تاب خوردن دختران و زنان، كشتی پهلوانی، جنگ ورزا و اسب دوانی و بازی های برد و باختی هستند.
در بخش دیگری از این كتاب آمده است: هر یك از عناصر شكل دهندۀ آیین های نوروزی به گونه ای در ساختار فرهنگیِ زندگی مردم و هویت بخشی به آنان نقش داشته اند، البته نقش و اثر گذاری آنها در جامعه ها و پاره فرهنگ های گوناگون و در مقاطع تاریخی مختلف متفاوت بوده است، در میان این آیین ها، مناسك پاك سازی و تطهیر به هنگام استقبال از سال نو، گستردن خوان نوروزی و جمع شدن افراد خانواده به دور آن در هنگام سال تحویل، دید و بازدیدها، به در و دشت رفتن و به طبیعت پیوستن مردم در سیزده نوروز و گذراندن یك روز با شادی و شادكامی در طبیعت، از برجسته ترین رفتارهای این مجموعه از آیین ها درهویت سازی فرهنگی و ایجاد پیوندهای همبستگی و یگانگی در میان افراد خانواده و جامعه و زمینه ساز یك زندگی سالم و پرنشاط برای افراد جامعه بوده و هنوز هم هستند.
این نویسنده در بخش دیگری از كتاب خود آورده است: درمیان رفتارهای نمادینِ مربوط به جشن نوروز گستردن 'خوان نوروزی' بیش از همه نقش كلیدی و محوری ایفا می كند كه می توان دو نقش و كاركرد مهم و اساسی تصور كرد. یكی نقش روان اجتماعی كه با باورمندی به فرود آمدن روان ایزدان و درگذشتگان به ضیافت نوروزی، و نشستن آنها بر سر خوان با صاحبان سفره و تبرك كردن و بركت بخشیدن به سفره خانواده تحقق می یابد.
كاركرد دیگر، كاركرد اجتماعی آن در گردآوردن اعضای خانواده به دورهم و بر سریك سفره است، ایرانیان هرجا كه باشند، در سفر یا حَضَر، و در راه دور یا نزدیك به هر طریقی كه بتوانند پیش از تحویل سال به خانه هایشان باز می گردند و با پدر و مادر و همسر و فرزند و خواهر و برادر و افراد دیگر خانواده بر سر سفرۀ نوروزی می نشینند و تحویل سال نو را با هم جشن می گیرند.
بنابر باورهای عامه، اگر كسی در سر سال تحویل درخانه و بر سر سفره نوروزی حضور نداشته باشد، تا آخر سال از خانه و خانواده دور و آواره، و از یاری خدا و فَرَوَرها و دعای خیر روان درگذشتگان محروم خواهد بود.

** ظهور تسامح و تساهل
كارشناس میراث فرهنگی در این خصوص معتقد است نوروز بهترین نشانه هویت ایرانی است.
محیط طباطبایی در گفت و گو با ایرنا افزود: همزیستی افراد با زبان ، گویش و نژاد های مختلف دركنار همدیگر یكی از جلوه های هویت ایرانی است است كه در نوروز به بهترین شكل انعكاس می یابد.
وی اظهارداشت : تسامح و تساهل ایرانیان را در هیچ پدیده فرهنگی دیگری همچون نوروز نمی بینیم.
وی تصریح كرد : سفره نوروز نیز نشان از این ویژگی دارد زیرا كه تكاثر آیین ها در نوروز باعث شده هر قومیتی طبق سنت ها و برداشت های خود از نوروز چیزی به این سفره اضافه كند.
وی با بیان اینكه سفره نوروز به همه ایرانیان اعم از مسلمان، مسیحی، زرتشتی ، كرد ، لر ،ترك وغیره متعلق است، افزود: گستره این سفره به پهنه جهانی است كه همگان در اطراف آن از ظرفیت بالایی برای صلح و با هم زیستن بهره می گیرند.

** بازخوانش یك تمدن
یك پژوهشگر علوم انسانی و مطالعات فرهنگی به ایرنا گفت: نوروز بازخوانش یك تمدن از عهد اسطوره ای تا دوران معاصر است
حسینعلی قبادی افزود : نوروز دعوت انسان برای بازگشت به خویشتن ، درك همزاد پندارانه انسان با عالم پیرامون و دعوت به فطرت است.
به گفته وی توانمندی تمدن سازان ایران خلق نوروز را به دنبال داشت.
وی در پاسخ به این پرسش كه چرا نوروز با وجود این دگرگونی ها پایدار مانده و به دست ما رسیده است اظهارداشت: اگر بپذیریم كه علت های پایداری یك پدیده باید ریشه در جنس عواملی داشته باشد كه آن را به وجود آورده اند درمی یابیم كه تمدن ایرانی توانست توانمند باقی بماند چرا كه نوروز باقی مانده است .
او نوروز را یكی از بزرگترین شاخص های تمدن ایران دانست و اظهارداشت :انتخاب روز اول فروردین برای نوروز نشانه سلیقه و فرهیختگی ایرانیان است كه با اعتدال گرایی آنها گره خورده است.
وی 'ظرفیت های انسانی نوروز ،گسترش عواطف و سرمایه سازی در حوزه تبادل عاطفه انسانی'، 'كاركرد تربیتی اخلاقی نوروز'، 'جهانی سازی ایران و انتقال عظمت '،' جنبه جهان شمولی فرهنگ ایرانی به دیگران'را از كاركردهای نوروز دانست.
قبادی 'اصالت قوم ایرانی' ، 'نشان یكپارچگی و وحدت بخشی هویت ایرانی'،'قدرت انتخاب تمدنی '، ' نشان دهنده تلفیق عناصر نوروز در فرهنگ ایرانی اسلامی '، 'ظرفیت معنوی نوروز' ،'كاركرد اجتماعی ' و 'مظهریت سلامت افزایی ' را به عنوان سایر كاركرد های نوروز نام برد.

** نوروز، انسجام اجتماعی
كارشناس ارشد جامعه شناسی در گفت و گو با ایرنا، اظهارداشت: آغاز تكاپوی دسته جمعی از چند روز مانده به نوروز و تقسیم كارها، تلاش برای نو شدن، خرید های گروهی، دید و بازدیدها، اهتمام به دور هم بودن، سرزدن به خانواده های داغدار، عیدی دادن، مسافرت و تلاش برای از بین بردن كدورت ها در نهایت همبستگی اجتماعی را تقویت می كند.
پریا صالح نژاد افزود: یكی از مهم ترین كاركردهای نوروز نشاط افزایی فردی و اجتماعی است و اهمیت این مساله هنگامی كه جامعه افسرده مدام در ركود به سر می برد دو چندان می شود.
این جامعه شناس اضافه كرد: كارایی فردی و جمعی در جامعه ای كه تحرك و نشاط در آن به اندازه كافی ایجاد می شود بالاتر خواهد بود و نوروز انعكاس این حقیقت است.
به گفته وی نوروز به عنوان جشن مشترك اقوام مختلف ایران، در بر دارنده مفاهیم مهمی مانند وحدت و همدلی است.

** تحرك اقتصادی نوروز
كارشناس مطالعات فرهنگی معتقد است نوروز از دیرباز تا زمان حاضر حتی در سخت ترین تنگناهای مالی، مظهر جوشش و تحرك اقتصادی بوده است.
امیر صمدی در گفت و گو با ایرنا با بیان اینكه كاركرد اقتصادی نوروز را می توان از 2 منظر تحلیل كرد، افزود: نوروز و فرصت گردشگری و مسافرت در آن بستر قدرتمندی ایجاد كرده است كه توسعه مشاغل موقتی و تمركز روی صنعت توریسم را به دنبال داشته است.
وی افزود: اقبال عموم مردم برای خرید اقلام مرتبط با این آیین همچنین تولید و پیدایش كالاهای جدید و متنوع نوعی چرخه اقتصادی موقت را در این ایام رقم می زند.
به گفته وی گرچه امروزه مشكلات اقتصادی و گرانی بر روی این كاركرد اثر مستقیم گذاشته است، اما نوروز همچنان از ظرفیت بالایی برای خلق ایده های اقتصادی و كسب سود برخوردار است.

**آیینی فراتر از مرزها
به عقیده پژوهشگران نوروز علاوه بر ایران در بسیاری از كشورها نیز جشن گرفته می شود.جغرافیای نوروز دربردارنده كشورهایی همچون بالكان، قزاقستان، تاتارستان، سودان، قفقاز، هند، پاكستان، بنگلادش، نپال و غیره می شود. همچنین كشورهایی مانند مصر و چین، جشن هایی مشابه مراسم نوروز دارند.
این آیین باستانی در میان اقوام گوناگون با وجود تشابه، در بعضی از سنت ها با هم تفاوت دارد. برای نمونه در افغانستان روز نخست نوروز، سفره هفت میوه می چینند، اما در ایران، سفره هفت سین می اندازند. در این دو كشور كه تقویم هجری خورشیدی به كار برده می شود، نوروز، روز آغاز سال نو به شمار می رود، اما در كشورهای آسیای میانه و قفقاز، تقویم میلادی متداول است، نوروز به عنوان آغاز فصل بهار جشن گرفته می شود اما روز آغاز سال نیست.
مردمان ازبكستان در این میان به منظور برگزاری نوروز از دو تا سه ماه پیش فعالیت های خود را در این زمینه آغاز می كنند. جشن نوروز در هند همان 'جشن هولی' به شمار می رود كه به مدت 50 روز در فصل بهار برپا می شود.
مردم چین بر پایه آیین های كهن در زمان شب عید نوروز، كاغذهای سرخ رنگی را به شیشه ها و چارچوب پنجره ها نصب می كردند، آنها اعتقاد داشتند، این كاغذها می تواند روح شیطان را از خانواده یشان دور كند، اینك این سنت با اندكی تغییر همچنان برپا می شود.
نوروز در تركیه تا نخستین سال های تشكیل جمهوری در این كشور برگزار می شد اما به مرور این مراسم اهمیت پیشین خود را از دست داد و تنها در منطقه های كردنشین و بخشی از نواحی شمال، برگزار می شد تا آن كه دولت تركیه در این سال ها برگزاری این عید را به صورت رسمی اعلام كرد.
بسیاری از مردم پاكستان نیز مراسم نوروز را برگزار می كنند، بیشتر پاكستانی ها نوروز را 'عالم افروز' می نامند كه حكایت از علاقه مندی مردم این كشور به این آیین دارد.عید باستانی نوروز در میان روس ها از اهمیت بسزایی برخوردار است و آنان این آیین را به عنوان عید آغاز بهار و شكوفایی دگربار طبیعت ارج می نهند.
اﻫﻤﯿﺖ و ﺟﺎﯾﮕﺎه ﺑﺎﻻی ﻋﯿﺪ ﻧﻮروز در میان كشورهای گوناگون جهان سبب شد تا مجمع ﻋﻤﻮﻣﯽ ﺳﺎزﻣﺎن ﻣﻠﻞ، اﯾﻦ ﻣﯿﺮاث ارزﺷﻤﻨﺪ اﯾﺮان زﻣﯿﻦ را در ﭼﻬﺎرم اﺳﻔﻨﺪ 1388 ﻫﺠﺮی ﺧﻮرﺷﯿﺪی ﺑﺮاﺑﺮ ﺑﺎ 23 ﻓﻮرﯾﻪ 2010 ﻣﯿﻼدی ﻣﻨﺎﺳﺒﺘﯽ ﺟﻬﺎﻧﯽ اﻋﻼم كند و ﻣﻨﺸﺎء اﯾﺮاﻧﯽ آن را ﺑﻪ رﺳﻤﯿﺖ بشناسد و در ﺗﻘﻮﯾﻢ ﺧﻮد ﺑﻪ ﺛﺒﺖ برﺳﺎﻧﺪ.
پس از این امر، هر ساله همایشی با نام جشن جهانی نوروز با شركت سران كشورهایی كه این آیین بزرگ را پاس می دارند، برگزار می شود. هفتم فروردین 1389 خورشیدی نخستین دوره این همایش در تهران برگزار شد و این شهر عنوان «دبیرخانه نوروز» را به خود اختصاص داد. هر ساله یكی از این كشورها، میزبانی این جشن را بر عهده می گیرند.

**نوروز، سپری در برابر تهاجم فرهنگی
استاد تاریخ در گفت و گو با ایرنا با اشاره به تشابه های فرهنگی ایران با كشورهای اطراف منطقه، بیان داشت: برگزاری سنت نوروز به عنوان یك مراسم فرهنگی در ایران با دیگر كشور های منطقه به ویژه كشورهای آسیای مركزی تفاوت دارد، در كشورمان، نوروز بیشتر جنبه تعطیلات به خود گرفته است؛ هر چند نباید از نظر دور داشت كه مراسمی همچون سفره هفت سین، دید و بازدید و دیگر مراسم نیز انجام می شود، به همین دلیل مراسم نوروز تا میزانی از آیین پارسی ایرانی فاصله اندكی گرفته است، باید گفت نوروز آداب و رسم و رسومی دارد كه با به جای آوردن آن نتیجه های مثبت در فرد و اجتماع ایجاد می كند.
حسن شجاعی مهر افزود: در كشورهایی مانند تاجیكستان، ازبكستان، تركمنستان كه با ایران مناسبات فرهنگی دارند، نوروز با تغییر آنچنانی روبرو نشده است و مراسمی كه در هنگام نوروز در این كشورها برگزار می شود، بیشتر شبیه نوروز ایران باستان و نخستین سده های ورود اسلام به كشور است.
وی خاطر نشان كرد: در كشورهای دیگر نوروز با تعطیلی همراه نیست؛ بلكه نگاه آنها به نوروز به عنوان یك فستیوال یا جشنواره بزرگ فرهنگی است كه مردم در یك یا دو روز از نوروز در میدان شهر یا اطراف شهر و روستای خود جمع می شوند و هر فردی به اندازه توان خود و هر آنچه كه در بضاعت دارد، با خود خوراكی به آنجا می آورد و تمامی مردم از غذاهای هم استفاده می كنند، زیرا اعتقاد آنها بر این است كه هر چیزی كه در این جشنواره میان مردم تقسیم شود، خوش یمنی و خیر و بركت به همراه می آورد. به گفته وی سنت هایی كه در عید در كشورهای اطراف برگزار می شود، شكل گیری ارتباط های اجتماعی میان افراد جامعه را به همراه می آورد.
این استاد دانشگاه افزود: در كشورهای اطراف عیدی دادن حالتی نمادین و بیشتر جنبه معنوی دارد تا آن كه به مقدار عیدی و جنبه مادی آن توجه شود، آنچه در این زمینه از اهمیت برخوردار است، بُعد خیر و بركت این مقوله در زندگی به شمار می رود.
شجاعی مهر در ارتباط با حمایت هایی كه از نوروز در دیگر كشورها می شود، بیان داشت: نوروز به صورت یك جشنواره ملی- دولتی درآمده است زیرا دولت ها برای این آیین، هویتی خاص قائل هستند، به همین علت این سنت برای آنها جنبه هویتی پیدا كرده است.
وی تصریح كرد: از آنجا كه در ایران از احیای فرهنگ اسلامی- ایرانی سخن گفته می شود و كشور در برابر تهاجم فرهنگی قرار داد، بایستی نوروز به شكل ویژه ای برپا شود و مسئولان مربوطه در برگزاری هر چه باشكوه تر آن بكوشند، انتظار می رود كه شبكه های اجتماعی كه اینك نقش مهمی در آگاهی رسانی به افراد جامعه دارند، به بررسی ماهیت و فلسفه نوروز در جامعه بپردازند و در این امر به آگاهی بخشی بپردازند.
6026/9861