تَكم گردانی؛ آیین پیشواز نوروز در اردبیل

به گزارش ایرنا ، بر اساس رسمی دیرین در مناطق مختلف شمال غرب كشور كه به زبان تركی آذربایجانی تكلم می كنند، در هر هفته اسفند ماه جشن و آیینی برای استقبال از بهار برپا می شود كه مجریان این جشن ها تكم گردان ها هستند.
این جشن ها معمولا از اولین چهارشنبه اسفندماه معروف به 'یالانچی چرشنبه' (چهارشنبه دروغین) شروع می شود.
این مراسم در دومین چهارشنبه ماه اسفند موسوم به 'خبرچی چرشنبه' (چهارشنبه خبرچی) و سومین چهارشنبه ماه موسوم به 'كول چرشنبه' (چهارشنبه خاكستری) ادامه یافته و در آخرین چهارشنبه سال نیز كه به 'گول چرشنبه' (چهارشنبه گل) معروف است، به اوج می رسد.
علاوه بر این، به اعتقاد مردمان این سرزمین عدد چهار اصل و ریشه طبیعت جاودانه بوده و اشاره به چهار عنصر آب، باد، خاك و آتش دارد و به همین علت مردم، اولین چهارشنبه را منسوب به باد می دانند و اعتقاد دارند در آن روز باد خواهد وزید.
دومین چهارشنبه ماه آخر سال نیز منسوب به خاك، سومین چهارشنبه منسوب به آتش و چهارمین چهارشنبه هم منسوب به آب است.
هر كدام از این چهار چهارشنبه ماه آخر سال آیین های مخصوص به خود را دارد كه سه مورد از آن آیین ها هم اكنون در مناطق مختلف این خطه فراموش شده ولی آیین های ویژه چهارشنبه آخر سال كه به چهارشنبه سوری نیز معروف است، همچنان با قوت و با میدان داری تكم گردان ها برگزار می شود.
بر اساس این تقویم مردمی، سومین چهارشنبه یا 'كول چرشنبه' (چهارشنبه خاكستری) و یا به تعبیری چهارشنبه آتش در هفته گذشته بود و در هفته جاری و در شب چهارشنبه آخر سال نیز مردمان این خطه با روشن كردن آتش در ساعات غروب روز سه شنبه به استقبال بهار رفته و با سرخی آتش و گرمای آن، گرم شدن زمین و رویش دوباره حیات و طبیعت را جشن خواهند گرفت.
هر چند كه نام چهار چهارشنبه آخر سال با نام چهارشنبه گره خورده ولی مراسم آن در ساعات غروب روز سه شنبه برگزار می شود.
برگزاری این آیین ها در ساعات پایانی روز سه شنبه حكمتی دارد كه در هزار توی تاریخ گم شده ولی نشانه هایی می توان از علت دقیق آن به دست آورد.
در سال های دور كه هنوز ساعت اختراع نشده بود، مردم فواصل زمانی روز و شب را با طلوع و غروب آفتاب سنجیده و آغاز هر روز را از غروب روز قبل محاسبه می كردند.
به همین علت غروب روز سه شنبه جزو لحظات متعلق به چهارشنبه تلقی شده و از اولین دقایق روز چهارشنبه محسوب می شد و بر همین اساس، آیین های ویژه چهارشنبه نیز در اولین ساعات همان روز (چهارشنبه) كه در واقع عصر سه شنبه بود، برپا می شد.
در مراسم ویژه چهارشنبه های اسفندماه تكم چی ها به صحنه آمده با تكم گردانی، خواندن اشعار مردمی و امیدبخش و نیز با روشن كردن آتش در غروب روز سه شنبه به طور رسمی آمدن سال جدید را نوید داده و از مردم انعام و عیدی می گیرند.
اغلب تكم چی ها و تكم گردانان در بین 2 چهارشنبه آخر یعنی 'ˈكول چرشنبه' و 'گول چرشنبه' (در روزهای جاری) در كوچه ها و خیابان های استان اردبیل به حركت در آمده و اشعارشان را خوانده و مژدگانی آمدن عید و فرا رسیدن نوروز را می گیرند.
تكم خوانی و تكم گردانی آیینی است كه همواره در خطه آذربایجان به عنوان سنتی ماندگار و منحصر بفرد در زمینه عید باستانی نوروز مورد توجه مردم بوده و با روش مخصوص خود به اجرا در می آید.

*** تكم چیست؟
واژه تَكَم Takam از دو بخش 'ˈتكه' و 'ˈم' تشكیل شده است. 'تكه' در زبان تركی به معنی بز نر قوی هیكل كه همیشه در راس گله حركت می كند و گله را به چراگاه و محل های معین هدایت می كند و 'م' ضمیر ملكی دوم شخص مفرد است و تكم در واقع به معنی 'بز نر من' است.
تكم یك عروسك چوبی سنتی است و به كسی كه این عروسك را بگرداند و همراه با شعر شیرین و آهنگین در شهر نوید آمدن نوروز را بدهد، تكمچی می گویند.
تكم به خودی خود شاید فاقد ارزش باشد ولی افرادی كه به آنها تكم خوان و یا تكم گردان می گویند، با خواندن اشعار متناسب با عید و زندگی روزمره مردم به آن هویت خاصی داده اند.
تكم خوان ها معمولا از كوهستان ها می آیند و اشعاری را درباره نوروز، زایش و نوزایی طبیعت می خوانند و علامت مشخصه آنها نیز همین بز تزیین شده و تكم است.
تكم خوانی یك نمایش عروسكی و یكی از شاخه های فرهنگ شفاهی ماست كه اگر نادیده گرفته شود به معنی نادیده گرفتن و پشت سر گذاشتن میراث فرهنگی این سرزمین است و نخستین نتیجه آن، این خواهد بود كه نسل آینده جای پای محكمی برای گذاشتن نخواهد داشت.
معمولا آیین های نمایشی از جوامع كشاورزی نشات می گیرند و به همین علت بسیار با طبیعت همگون بوده و با صفا هستند.
آیین تكم خوانی هم كه از جامعه روستایی و كشاورزی خطه آذربایجان سرچشمه گرفته، متاسفانه با پیشرفت علم و تكنولوژی، صنعتی شدن و گسترش شهرنشینی و در نهایت به علت فراهم نبودن بستر ارایه آن، عقب نشینی كرده و در حال فراموشی است.
تكم گردان ها كه مژده بهار را می دهند، از مردم مژدگانی می گیرند و به این مژدگانی 'پای' یا سهم می گویند و گرفتن آن را حق خود می دانند.
آیین تكم گردانی با ارزش گذاری مجدد، بازشناسی و كاربردی كردن آن قابل احیا و گسترش است ولی لازمه این امر آن است كه متصدیان امور فرهنگ، احیای آن را برای خود وظیفه دانسته و فقط در روزهای نوروز به فكر احیا و استفاده از این آیین نیفتند.

*** آزین بندی تكم:
تكم یك عروسك چوبی است كه به قطر حدود 4 سانتیمتر ، طول 25 و عرض 12 الی 15 ساخته می شود و آن را آزین می كنند. این عروسك خاص مراسم نوروز در خطه آذربایجان است.
روی این عروسك چوبین را با مخمل یا پارچه هائی به رنگ قرمز می پوشانند و روی این پارچه را نیز با پولك، زنگوله، سكه و نیز پارچه های الوان و حتی آیینه تزیین می كنند.
تكم با قطعات پارچه ای رنگی آزین بندی شده مانند گل های بهاری است كه هر رنگ و گل این تكم معنای خاص خود را دارد.
رنگ سرخ به معنی شادی و نشاط است. این رنگ در فرهنگ آذربایجان خیلی مورد استفاده قرار می گیرد و به طوری كه حتی لباس عروس های این خطه در سالهای نه چندان دور سرخ رنگ بوده است.
گاهی تكم برخی از تكم چی ها به جای بز، شتر است و شعرهای آنها نیز با همین تغییر شكل تكم عوض می شود مثلا:
آق دوه نون گوزلری /
یره گیرمز دیزلری

بو ایامین قیزلاری /
كبین كسر اوزلری

تكمچی ها گاهی به جای بز، از شتر نیز استفاده می كردند. چون اینها همه از نشانه های زندگی در طبیعت است و هر كدام از این حیوانات نیز به عنوان سمبلی از زندگی محسوب می شوند.

*** اشعار تكم خوانی:
مهم ترین بخش آیین تكم گردانی خواندن اشعار آن است. نمایش های آیینی ساختار نمایشی محكمی ندارند و ساختار نمایشی آنها بسیار ساده، صمیمی و روان بوده و بیشتر بیانگر مفاهیم انسانی عصر خودشان است. این نمایش ها به احتمال زیاد ادامه همان سرودهای ایران باستان هستند كه مربوط به دوره هخامنشیان و قبل از آن است كه به مرور زمان با تغییر شكل به ما رسیده است.
اشعار تكم خوانی از نظر ساختاری جزو ترانه های عامیانه محسوب می شود. اوزان و هارمونی آن با توجه به نیاز و مقتضیات زمان جابجا و عوض می شود و هر تكمچی یا تكم گردان با آزادی كامل اشعار این آیین را عوض می كند.
در اشعار تكم خوانی، گاهی اشعار مذهبی نیز به چشم می خورد. این اشعار بر اساس مستندات موجود از زمان صفویه كه بنیانگذار شیعه در ایران هستند وارد این آیین شده و اغلب در سال هایی كه ایام نوروز با مناسبت های مذهبی همزمان می شود از این اشعار مذهبی استفاده می شود.
تكم‌ گردان‌ها این گونه آواز سر می‌دهند:

بو تكه اویون ائدر
قوردونان قول بویون ائدر

یئغار ایرانئن دویوسون
چه پیشینین تویون ائدر
ترجمه: / این بز نر بازی می‌كند / با گرگ همراهی می‌ كند و دست برگردن او می‌ اندازد / محصول برنج كل ایران را جمع ‌آوری می‌كند / و برای بزغاله ‌اش جشن عروسی به پا می‌كند/

*****
بو تكه آختا تكه
بویونوندا وار نوختا تكه

گاه قول اولار ساتئلار
گاهدا چئخار تاختاتكه
ترجمه: / این بز نر، بز نر اخته است / طنابی بر گردنش بسته شده است / گاه غلام و برده می ‌شود و به فروش می ‌رسد / و گاه پادشاه می ‌شود و بر تخت سلطنت تكیه می‌دهد /

*****
جناب جبرئیل نامه گتوردی
گتور جگین پیمبره یتوردی

مبارك قوللارین گویه گوتوردی
سیزون بوتازه بایراموز مبارك
آیوز، ایلوز، هفتوز، گونوز مبارك
ترجمه: جناب جبرائیل نامه آورد / به محض آوردن به پیامبر رسانید / پیغمبر هم دستهایش را بر آسمان برداشت كه / این عید تازه تان مبارك باشد / ماهتان ، سالتان ، هفته تان ، روزتان مبارك باد /

*****
امیرالمومنین تخته چخاجاق
یزیدون بوینونا نوخدا وراجاق

شیرین شربت سو یرینه آخاجاق
سیزون بوتازه بایراموز مبارك
آیوز ، ایلوز ، هفتوز ، گونوز مبارك
ترجمه: حضرت امیرالمومنین ، به تخت ولایت خواهد نشست / و برگردن یزید افسار خواهد بست / و به جای آب در رودها شربت های شیرین جاری خواهد شد / این عید تازه تان مبارك باشد / ماهتان ، سالتان ، هفته تان ، روزتان مبارك باد /

*****
بیزیم یرده یومورتانی یویارلار
انونی دونوب یددی رنگه بویارلار

یددی سینده تحویل اوسته قویارلار
سیزون بوتازه بایراموز مبارك
آیوز ، ایلوز ، هفتوز گونوز مبارك
ترجمه: / در محل ما تخم مرغ را می شویند / و آنرا به هفت رنگ می آرایند / و هر هفت تا را در سفره عید می گذارند / این عید تازه تان مبارك باشد / ماهتان ، سالتان ، هفته تان ، روزتان مبارك باد /

*****
بیزیم یرده قوهون قارپوز اكرلر
اونی تامام شهرلره توكرلر

تزه ایلین چوخ حسرتین چكرلر
سیزون بوتازه بایراموز مبارك
آیوز ، ایلوز ، هفتوز ، گونوز مبارك
ترجمه: در محل ما خربزه و هندوانه می كارند / آنها را به تمام شهرها می فرستند / حسرت فرا رسیدن سال نو را می كشند / این عید تازه تان مبارك باشد / ماهتان ، سالتان ، هفته تان ، روزتان مبارك باد /

*****
تكم گئتدی مرنده
تاماشادی گلنده

كول تكمون باشینا
قایناناسی بیلنده
ترجمه: / تكم رفته به مرند / برگشتنش تماشایی است / خاك بر سر تكم / اگر مادر زنش آگاه شود /

*****
آغ دَه وَه نین گوزلری یئره گلمز دیزلری
بو ایامین قیزلاری كبینین كسراوزلری
ترجمه: / چشمان شتر سفید / زانوهایشان به زمین نمی آید / دختران امروزی / عقدشان را خودشان می بندند/

*** پاداش تكم چی:
تكمچی به در هر خانه ای كه می رود و شعر می خواند ، صاحب خانه به تناسب وضعیت مالی و امكانات خود چیزی به عنوان شاباش ، خلعت و انعام به او می دهد. البته تكمچی نیز لزوم دادن انعام را همراه با شعر یاد آور می شود:

آی تكمین كندی وار
كمندی وار كندی وار

هر قاپودا اویناسا
بیر نلبكی قندی وار
ترجمه: / تكم ده دارد / كمند دارد و ده دارد / جلوی هر دری برقصد / یك نعلبكی قند پاداش دارد/

تكم اولدی ایپین گتیر آی خانم
چاتدیغجان یوكین گتیر آی خانم
كسمه پائین بوتون گتیر آی خانم
ترجمه: تكم می میرد طنابش را بیاورید خانم جان / تا زورتان می رسد بارش را بیاورید خانم جان / سهمش را كم نكنید و كامل بیاورید خانم جان/

*** زمان اجرای آیین تكم خوانی:
تكم آیینی است كه چند روز مانده به چهارشنبه سوری اجرا می شود. بر اساس رسمی دیرین در استان اردبیل در اسفندماه هر هفته جشنی برای استقبال از بهار بر پا می شود و معمولا مردم این جشن ها را در بین 2 چهارشنبه آخر یعنی كول چرشنبه و گول چرشنبه می آیند و اشعارشان را خوانده و مژدگانی آمدن عید و فرا رسیدن نوروز را می گیرند.
گزارش از: حسن فاخری
1905/6016