خاك پای گردشگران نوروزی سرمه چشم زعفرانی ترین شهر جهان

شهرستان 225 هزار نفری تربت حیدریه در 150 كیلومتری جنوب غربی مشهد و در مسیر اصلی گردشگران و زائرانی قرار دارد كه از استان های جنوبی كشور به عزم زیارت بارگاه حضرت ثامن الحجج (ع) پای در راه نهاده اند.
این شهرستان 250 اثر تاریخی و گردشگری شناسایی شده دارد كه 48 اثر آن بنا و محوطه تاریخی است و از مجموع آن ها 46 اثر در فهرست آثار ملی و 2 اثر در فهرست آثار معنوی و ناملموس ملی به ثبت رسیده است.
جوینی در تاریخ جهانگشا نوشته است: تربت حیدریه (زاوه) در زمان ورود مغولان به ایران از شهرهای معمور و آبادان خراسان بوده و مردمان آن نخستین قربانیان حمله مغول به ایران بوده اند و این شهر در حمله مغولان در سال 617 قمری مانند سایر شهرهای این سامان، ویران گشته است.
این شهر پس از حمله مغولها، صحنه ناملایمات سیاسی و هجوم اقوام بیگانه بوده و مقاومت دلیرانه مردم این خطه در برابر هجوم بیگانه، از حمله ازبكها در اوایل قرن نهم هجری تا یورش نیروهای روس و انگلیس و آلمان در جنگ دوم جهانی، در جای جای كتب تاریخی مشهود است.

* وجه تسمیه تربت حیدریه
قطب الدین حیدر از مشاهیر عارفان اواخر قرن ششم و اوایل قرن هفتم كه در سال 618 هجری قمری درگذشت، سرسلسلهٔ طریقت حیدریه بود كه از تركستان به زاوه مهاجرت كرد و در همانجا نیز درگذشت و مدفون شد.
پس از وفات این عارف نامی، این شهر به حرمت او بتدریج تربت قطب الدین حیدر و بعدها تربت حیدری نام گرفت و سرانجام به تربت حیدریه معروف شد.

* بناهای تاریخی تربت حیدریه
مجموعه قطب الدین حیدر: این مقبره مشتمل بر ایوانی مرتفع، ورودی و محوطه زیر گنبد است كه در اصل از بناهای دوره تیموری است با گنبد دوجداره كه بر تاق نماهای شانزده گانه ایجاد شده است.
این بنا در دوره صفویه در زمان شاه عباس در سال 1023 هجری به همت خواجه سلطان محمود تربتی، حاكم تربت با مصالح سنگ و گچ و بسیار مستحكم مرمت و بازسازی شده است.
پوشش زیرین سقف در فضای داخلی مزین به نقوش هندسی بسیار ممتازی است كه به خط كوفی با عبارات شریفه 'لا اله الا الله و محمد رسول الله' و اسامی تعدادی از عرفا حكاكی شده است.
ضریح چوبی شیخ قطب الدین در میان محوطه زیر گنبد قرار گرفته و دارای تاریخ 987 هجری قمری است و در امتداد فضای ورودی نیز محرابی از گچ بریهای زیبا تعبیه شده است.
در جانب باختری گنبدخانه آرامگاه، مسجدی با یك ایوان آجری بلند به عرض 18 متر و یك قوس تیزه دار در وسط قرار دارد، بر روی جرزهای پهن ایوان در پنج طبقه، پنج تاق نما ایجاد شده و در امتداد جایگاه مستطیل شكل كتیبه بالای سردر، دو قاب مربع نیز بر بالای آخرین تاق نما جاسازی شده است.
در ایوان، كتیبه ای سنگی به خط 'محمد یوسف الحسینی' وجود دارد كه براساس آن این مجموعه در سال 1045 هجری قمری و در زمان شاه عباس اول مرمت شده و در آن حوض خانه زیبایی قرار دارد كه لطمه دیده است.
مجموعه تاریخی قطب الدین حیدر شامل آرامگاه قطب الدین حیدر به وسعت حدود صد متر و نقشه آن در نمای خارجی به شكل چلیپایی (نوعی نماد معماری در قدیم به شكل صلیب امروزی) است و همچنین ایوانی از مسجد جامع قدیم است و مقبره وی نیز در میان محوطه زیرگنبد قرار گرفته است.
در امتداد فضای ورودی، محرابی تعبیه شده و بنای موجود در چند دوره تاریخی مورد توجه قرار گرفته است، به نحوی كه شالوده آرامگاه در دوره تیموری با گنبد دوپوسته گسسته استوار بر تاق نماهای شانزده گانه ایجاد و در دوره صفویه به سال 1023 هجری قمری و به همت خواجه سلطان محمود تربتی تغییراتی در معماری آن صورت گرفت.
در ضلع غربی مقبره، ایوان مسجد جامع قدیم تربت حیدریه جلب نظر می كند كه ارتفاع آن 5.11 و طول آن 5.10 متر و فضای داخلی ایوان مقصوره یا گنبد خانه مسجد با وسعت بیش از 200 متر شامل غرفه و محرابی مزین به مقرنس و نیز تزییناتی به شیوه كاربندی در بخش زرین گنبد چشم نوازی می كند.
بنای مسجد آجری و تاریخ بنای آن در زمان شاه صفی توسط خواجه عبدالله فرزند درویش علی تربتی كه بر سنگ سیاه و لوح مانندی حك شده، نشان دهنده سال 1045 هجری قمری است.
در مجاورت آرامگاه قطب الدین حیدر و ایوانی از مسجد جامع قدیم، رباط طبسی وجود دارد كه توسط حاج محمد ابراهیم طبسی از تجار معروف عصر قاجار در اواخر این دوره بنا شده است.
رباط یا كاروانسرای طبسی در زمره بناهای دو ایوانی است كه شامل فضای ورودی، هشتی، تعدادی حجره مشرف به میان سرای بنا، انبار و اصطبل است و هم اكنون قسمتی از این بنا به موزه مردم شناسی تربت حیدریه اختصاص یافته است.

* خانه امینی
از دیگر آثار تاریخی تربت حیدریه خانه امینی است كه فاصله آن تا مركز شهر هزار متر است كه این بنای تاریخی مربوط به دوره قاجار و محل زندگی امین التجار از بازرگانان معروف تربت در آن دوران بوده است.
این بنا دارای تزیینات آجركاری، كاشی كاری و گچ بری های زیبایی است كه هنوز پس از گذشت سالیان متمادی پا برجا مانده و این بنا در سال 1388 توسط سازمان میراث فرهنگی تملك و سپس مرمت شد كه اكنون اداره میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری شهرستان در آن مستقر است.

*كاروانسرای لاری
كاروانسرای لاری از دیگر آثار تاریخی تربت حیدریه است كه فاصله آن تا مركز شهر 500 متر و در بازار شهر و در محله میدان رباط قرار دارد كه به همت حاج محمدرضا لاری از تجار معروف شهر در سال 1308 هجری قمری ساخته شده است.
این رباط از بناهای دو ایوانی و مشتمل بر هشتی ورودی، صحن، حجره، غرفه و اصطبل می باشد و فضای ایجاد شده در این بنا به صورت 24 غرفه تابستانی و اتاقك های پشتی است كه استفاده زمستانی داشته است.

* حمام حاجی رئیس
این حمام واقع در 500 متری مركز شهر، در اواخر دوره قاجار توسط حاجی رئیس بنا شده و از فضاهای مهم این حمام می توان به رشته پلكان های ورودی، سربینه، بینه، گرمخانه و مخازن آب سرد و گرم اشاره كرد كه از ویژگی های جالب توجه آن هشت ستون سنگی بسیار زیباست كه فضای گنبدی بینه را پدید آورده و در میان فضای آن نیز حوض سنگی به شكل هشت ضلعی قرار دارد.

* مقبره و مسجد شیخ حیدر كدكنی
بنای مقبره و مسجد شیخ حیدر كدكنی از دیگر بناهای ماندگار تربت حیدریه در 70 كیلومتری شمال غربی این شهر واقع است كه بنای مقبره در گذشته دارای كاشی های فیروزه ای و مسدس بوده كه هم اكنون آثار اندكی از آن برجای مانده است.
بر گوشواره های فضای داخلی بقعه هشت ستون سنگی در نبش دیوار نصب شده و مسجد شیخ حیدر كدكنی نیز فضایی است به صورت شبستان كه محرابی هشت گوشه زینت بخش آن شده و دیواره شمالی آن دو اشكوبه است.

*رباط كامه
این رباط در كیلومتر 24 جاده تربت حیدریه - مشهد، در نزدیك روستایی به همین نام واقع شده و شواهد نشان می دهد رباط نیمه كاره رها شده و تنها حدود نیمی از آن ساخته شده است.
نقشه بنا نشان می دهد كه این بنا دارای یك حیاط مركزی چهارگوش بوده و نماهای سرپوشیده ای در گوشه ها داشته اما این مجموعه فقط دارای دو جبهه شمالی و غربی است و قسمت جنوبی و شرقی هرگز احداث نشده و به طور كلی این بنا شامل هشتی ورودی، حجره ها، ایوانچه ها و اصطبل است.

* مزار شیخ ابوالقاسم گوركانی
این مزار در سه كیلومتری جنوب شهر تربت حیدریه و در روستایی به نام شیخ ابوالقاسم ساخته شده است. شیخ ابوالقاسم گوركانی از عرفای بنام قرن چهارم و پنجم هجری است كه آرامگاه وی به صورت تاقی و گنبدی بر فراز آن قرار گرفته كه بقعه امروزی به همت شیوخ گناباد و متصوفه روی بنایی از دوره صفویه بنا شده و در مجاورت بنای مركزی، بناهایی برای اقامت زائران ایجاد شده است.

*خانه حاجی رئیس
خانه حاجی رئیس در خیابان فردوسی تربت حیدریه كه در دوره قاجار توسط سید محمد امین التجار معروف به حاجی رئیس ساخته شده، محل سكونت وی بوده است.
تزئینات آجری در نما و تزئینات چوبی در سقف ایوان و اتاق ها و نیز ستون های آجركاری شده از ویژگی های شاخص این بناست.

* تفرجگاهها و مناطق دیدنی شهرستان تربت حیدریه
آبشار رودمعجن: این آبشار در چهار كیلومتری روستای رودمعجن به ارتفاع 28 متر در 48 كیلومتری غرب تربت حیدریه واقع شده كه شاخه اصلی رود معجن از ارتفاعات شصت دره در شمال روستا سرچشمه می گیرد و شاخه های فرعی نیز از كوه های كمراستوم، دربی و كوه سرخ به آن وارد می شود.
مساحت حوضه آبریز رودخانه تا روستا حدود 110 كیلومترمربع و میانگین ارتفاع آن نیز دو هزار متر است.
رودمعجن پس از ایجاد آبشار و مشروب كردن آبادی در نزدیك روستای رود معجن، وارد رودخانه حصار می شود.

*رودخانه حصار
رودخانه حصار واقع در روستای حصار در 50 كیلومتری غرب تربت حیدریه و در جنوب روستای رودمعجن واقع شده كه از نزدیك این روستا عبور كرده و چشم اندازهای جذاب، باغ های زیبا و محیط فرح بخش به وجود آورده است.

*پارك كوهستانی پیشكوه
پارك كوهستانی پیشكوه در حاشیه جنوب غربی شهر تربت حیدریه واقع شده و حدود 800 هكتار وسعت دارد كه بخشی از این پارك تا ارتفاعات سه قله امتداد یافته و شامل مزار شهدای گمنام، شهربازی كودكان و رستوران است.

*موزه حیات وحش
موزه حیات وحش تربت حیدریه كه در آن گیاهان و جانوران بومی منطقه به نمایش گذاشته شده، در انتهای بلوار شهید باهنر، جنب پارك ملت واقع شده و گردشگران با حضور در این مجموعه می توانند اطلاعات ارزشمندی در خصوص گیاهان و جانوران بومی منطقه كسب كنند.
در آستانه سال جدید همه دستگاههای اجرایی این شهرستان با بسیج امكانات و بهره گیری از ظرفیت های موجود در تلاش هستند خاطره ای خوش برای مسافران و گردشگران نوروزی رقم بزنند.
7079/6121 / 6053