جاذبه های كلات، دیار نام آشنای تاریخ

شهرستان كلات كه در دامنه كوه هزارمسجد قرار گرفته همچون گنجینه ای است كه طبیعت سخت از آن حفاظت می كند و در این میان، كاخ خورشید همچون نگینی در میان كلات جای گرفته و عطر شالیزارها مشام جام گردشگران را می نوازد.

* پیشینه كلات در تاریخ
كلات در لغت به معنی آبادی و زیستگاه بر فراز كوه است. نخستین بار نام كلات در شاهنامه حكیم ابوالقاسم فردوسی و در داستان حماسی 'فرود' پسر سیاوش آمده است.
درعصر سامانیان نیز كلات پناهگاه سرداران آن دوره از جمله 'ابوعلی سیمجور' و 'فائق الخاصه' بوده و از دوران سلجوقی نشانه هایی برجای مانده كه اهمیت آن دشت را نشان می دهد.
در دوران ایلخانان مغول كلات از اهمیت زیادی برخوردار بود به طوری كه تاسیسات دروازه ارغون شاه به دوران ایلخانی نسبت داده می شود.
كلات درعصر تیمور در برابر حمله وی به سختی مقاومت كرد آن چنان كه در كتب تاریخی آمده است تیمور 14 بار به دژ كلات یورش برد و هر بار شكست خورد اما بیش از همه دوره ها در زمان افشاریان از اعتبار خاصی برخوردار شد و دلیل آن را باید در دیواره های طبیعی و دروازه های قابل كنترل دانست كه باعث شد نادر كلات را به عنوان محل سكونت خود و ذخایر ارزشمندش انتخاب كند.

* طبیعت كلات
شهرستان كلات در میان رشته كوه هزار مسجد قرار گرفته و این رشته كوه از جانب جنوب غربی حائلی طبیعی است كه این شهر را از مشهد و چناران جدا ساخته است. آب و هوای كلات معتدل كوهستانی است و ارتفاع آن از سطح دریا بالغ بر 2100 متر است.
بارانهای مستمر بهاری و پاییزی همواره باعث سرسبزی دامنه ها و كوهپایه های این شهر شده و گله داری و دامداری را در منطقه رونق داده است.
رودخانه پر آب ارچنگان و ایده لیك و دره قره سو از نواحی خوش آب و هوای كلات به شمار می روند.
شهرستان كلات شامل دهستانهای لایین، كبود گنبد، پساكوه و زاوین است و در مجموع دارای 140 پارچه آبادی است و در حدود 10 هزار نفر از جمعیت آن ساكنان شهرند و 40 هزار نفر در بخشها و روستاها سكنی گزیده اند.

* عمارت خورشید
این بنا كه در بین مردم به قصر خورشید معروف شده یك برج مقبره نیمه تمام است كه در میانه شهر كلات واقع شده است. شكل بنای عمارت خورشید از گور تیمور در سمرقند اقتباس شده اما پوشش خارجی گنبد بر فراز برج ساخته نشده و بنا نیمه تمام مانده است.
عمارت خورشید در حال حاضر دارای سردابه ای متشكل از هشت فضای به هم پیوسته پیرامون آن و فضای آرامگاهی بر روی سكویی هشت ضلعی است كه ایوانچه ها و اتاقكهایی را محصور كرده اند. تزئینات عمده عمارت شامل نقوش حجاری شده ای بر روی دیواره های بیرونی است كه نقوش گلدان هایی با شاخ و برگ افشان و میوه های غیر بومی گرمسیری و پرندگان متعدد بر آن حجاری شده است.
در قسمت بالای طاق نماها نقوش ساده اسلیمی جلب نظر می كند و براساس مطالعات باستان شناسی این بنا در ابتدا نیز مقبره ای مربوط به عصر ایلخانی بوده كه در زمان افشاریه بنای كنونی بر شالوده بنای قدیمی ساخته شده است.

* كتیبه نادری
در ابتدای دروازه ارغون شاه و بر بلندای 15 متری از كف رودخانه، كتیبه ای به خط نستعلیق با حاشیه و قاب مزین به نقوش اسلیمی بر دیواره صخره ای ایجاد شده كه 24 بیت شعر از سروده های گلبن افشار در مدح نادرشاه است. بیت اول آن فارسی و سایر ابیات تركی است و گویا این كتیبه نیز ناتمام مانده است.

* اقامتگاه نادر
مجموعه آثاری كه به اقامتگاه نادر معروف است در غرب روستای خشت و به فاصله كمی از آن قرار گرفته است.
از این مجموعه در حال حاضر بقایای دیواره های سنگی تالارهای بزرگی باقی مانده است كه سنگهای حجاری شده برجای مانده حكایت از آن دارند كه دیواره اقامتگاه نادر همانند آرامگاه او با سنگهای حجاری شده مزین بوده است.

* مسجد كبود گنبد
در فاصله حدود 200 متری شرق عمارت خورشید، مسجدی چهار ایوانی قرار دارد كه به دلیل رنگ كاشیهای گنبد آن، كبود گنبد نامیده شده است. احتمالا در این مكان ابتدا آرامگاهی متعلق به دوره ایلخانی وجود داشته كه ساختار مسجد در دوره های بعد از آن تبعیت كرده است.
در حال حاضر بنای یاد شده به منزله شبستانی در كنار ایوان شرقی مسجد قرار دارد و گنبد رفیع دو پوششه مسجد بر فراز شبستان خود نمایی می كند.
مسجد كبود در دوره های مختلف گسترش یافته و ترمیم شده است.
زیبایی این مسجد مرهون كاشیهای رنگی آن است كه در تزئیناتش به كار رفته است. در مجاورت مسجد حمام كوچكی قرار دارد كه هنوز پابرجاست و قابلیت این را دارد كه به آن كاربری جدیدی داده شود.

* دربند یا دروازه ارغوان شاه
این دروازه، ورودی اصلی دژكلات است كه در سمت غرب آن قرار دارد و به دلیل جایگاه مهمی كه در كلات داشته تاسیسات و استحكامات دفاعی در آن ایجاد شده است.
از بقایای این دروازه، شالوده دیوارهایی از ساروج و سنگ و برج دیده بانی در كنار یك مجموعه معماری خشت و گلی مشاهده می شود. براساس شواهد موجود این دروازه مربوط به دوره ایلخانی بوده كه در زمان نادرشاه افشار مرمت شده است.

* منطقه ییلاقی لایین
منطقه ییلاقی لایین در 30 كیلومتری شمال شرقی كلات واقع شده است در این منطقه رودخانه ای پر آب جریان دارد كه از لایین كهنه تا روستای سنگ دیوار را مشروب می كند.
آب و هوای معتدل كوهستانی و آب فراوان این ناحیه را به سرزمینی سبز مبدل كرده است.
در اردیبهشت ماه هرسال با شكفتن شقایقهای وحشی، این مكان با دشتی از گلهای سرخ شقایق فرش می شود كه منظره آن هر گردشگری را شگفت زده می كند.
در منطقه لایین روستاهای خوش آب و هوایی با تنوع گیاهی بسیار و مزارع پربار شالی همچون روستای چهارراه، سینی كهنه، بابا رمضان، سنگ دیوار، لایین كهنه و لایین نو قرار دارند.

* ابریشم بافی كلات
از جمله مهمترین هنرهای سنتی مطرح در منطقه كلات ابریشم بافی است و زاوین در كلات مركز بافت ابریشم محسوب می شود.
هنرمندان ابریشم باف زاوینی در بافته های خویش از رنگهای درخشان مشكی، سبز، زرد، سرمه ای و سفید استفاده می كنند.
طرحهای هندسی این بافته ها قابل مقایسه با قالی و گلیم است و این نقوش برگرفته از محیط پیرامون و عوارض طبیعی است.
همچنین در شهرستان كلات علاوه بر هنر ابریشم بافی هنر بافت گلیمهای پر نقش و نگار در روستاهای قلعه زو و آغداش از اعتبار خاصی برخوردارند.

* تاسیسات دفاعی دروازه نفته
بریدگی دیوار شمال دژ كلات در ناحیه شمال شرقی امكان عبور و مرور را به داخل دژ فراهم آورده است؛ این معبر كه دومین ورودی اصلی كلات می بااست شد به دروازه نفته شهرت دارد.
تاسیسات دفاعی منفصل و منحصر به فردی در این دروازه قرار دارد كه شامل برجهای دیده بانی استوانه ای شكلی در دو طرف دروازه و سنگر دفاعی مستحكمی در سه طبقه است.
به نظر می رسد این تاسیسات بسیار قدیمی تر از دوران افشاریه باشد اما در دوران نادرشاه دوباره مورد استفاده قرار گرفته و مرمت شده است.

* بند نادری
در میانه دشت كلات و در مسیر رودخانه كلات كه از غرب به شرق جاری است بندی آجری برپا شده كه آبهای جاری رود كلات را مهار می كند.
این سازه اگر چه گنجایش زیادی نداشته اما به خوبی آبهای جاری را در سطح دشت می گسترانیده و زمینهای زراعی دشت كلات را سیراب می نموده است.
این سازه معماری به عنوان پل هم به كار می رفته و اگر چه آن را به دوره افشاریه نسبت می دهند اما شواهد معماری مبین این است كه احتمالا بند نادری در دوران سلجوقیان بنیان گذاشته شده و در دوره های بعد مرمت شده است.

* سوغات كلات
از سوغات مشهور شهرستان كلات انواع بافته های رنگارنگ ابریشمین است كه در زاوین تولید شده و عشایر كرد با استفاده از این پارچه ها لباسهای محلی خاص مردم كرمانج را می دوزند.
داشتن نمونه هایی از این البسه زیبا می تواند دلخواه هر گردشگری باشد كه به كلات وارد می شود.

* آبشارهای دره قره سو
دره قره سو تقریبا در 10 كیلومتری غرب شهر كلات واقع شده است. این منطقه كوهستانی پر آب و مصفا مكانی جذاب برای گردشگران به وجود آورده و آبشارهایی دیدنی و زیبا را در دل خویش جای داده است.
در راه كوهستانی دره قره سو، بر دیواره های سنگی نردبانهای فلزی نصب شده تا مسیر رفت و آمد و دسترسی به آبشارها را برای گردشگران آسان تر كند.

* آداب و رسوم
در منطقه كلات زبان و لهجه های مختلفی رایج است كه از میان آنها می توان به فارسی، تركی و كرمانجی اشاره كرد.
پیشه كلاتیها با توجه به شكل جغرافیایی و آب و هوای منطقه عمدتا كشاورزی، دامداری، باغداری و به ویژه شالیكاری است و برنج كلات از انواع بسیار مرغوب برنج در ایران به شمار می رود.
جشنهای عروسی به ویژه در روستاها با مراسم ویژه ای از قبیل اجرای رقصهای سنتی و آئینی و كشتی با چوخه همراه است.
طب سنتی در این منطقه كاربرد ویژه ای دارد و هنوز مداوا با داروهایی از قبیل كات كلوخ، قدومه كلاتی، اسطوقدوس و مانند آنها در بین مردم رواج دارد. همچنین سنت همیاری در كاشت، داشت و برداشت غلات در منطقه كلات مورد احترام برزگران و كشاورزان است.

* برج و باروی كلات
پیرامون دشت كلات را كوههای مرتفعی فرا گرفته كه دژ طبیعی تسخیر ناپذیری را تداعی می كند از آنجا كه دژ كلات منطقه ای دست نیافتنی بوده رخنه های موجود در این دیواره طبیعی با ایجاد بارویی سنگی ترمیم شده اند.
این بارو در بعضی نقاط بیش از یك متر ضخامت و یك متر ارتفاع دارد و برج های استوانه ای و قراول خانه هایی در آن تعبیه شده است.
این بارو احتمالا قبل از افشاریه ساخته شده و در زمان نادرشاه ترمیم و بازسازی گردیده است.

* آسباد خشت
بقایای این سازه بادی در مجاورت روستای خشت و در جبهه شمالی دژ كلات و در 13 كیلومتری عمارت خورشید، بر فراز طاقدیسی به ارتفاع 2200 متر از سطح دریا قرار گرفته است.
در جبهه شمال غربی دشت در روستای خشت بخشی از دیوارهایی برجای مانده كه نزد اهالی به آسباد معروف است.
در حال حاضر فقط توده ای از مصالح ساختمانی و اندكی از دیواره های بنا برجای مانده است كه اظهار نظر قطعی درباره مجموعه بنا را دشوار ساخته است.

* بقایای ارگ فرود
ارگ فرود در سمت شمال غربی شهر كلات و در حدود یك كیلومتری شمال روستای گرو بر فراز ارتفاعات مشرف به دشت تركمنستان قرار دارد. از این ارگ بقایای معماری درهم ریخته ای برجای مانده كه در میان آنها نشانه هایی از آب انبارها و دیوارهای سنگی قابل تشخیص است.
سفال های پراكنده بر سطح این تپه به پیش از اسلام باز می گردد و مشابه سفال های دوران ساسانی می باشد.

* آبشار اورتكند
یكی دیگر از جاذبه های گردشگری در شهرستان كلات آبشار اورتكند و مناظر زیبای اطراف آن است.
این آبشار به نسبت مرتفع كه از میان كوه های سرسبز منطقه اورتكند به پایین می ریزد چشم اندازی بدیع و شگرف در این ناحیه به وجود آورده است.
منطقه اورتكند به دلیل داشتن ارتفاعات و ناهمواری های طبیعی همواره مورد علاقه كوهنوردان و ورزشكاران نیز بوده است. این مكان در 50 كیلومتری جاده مشهد به كلات واقع شده است.
1922/7496