بازار تاریخی اراك، نگین معماری ایرانی اسلامی

به گزارش ایرنا، مجموعه تاریخی بازار اراك در زمان فتحعلی شاه قاجار در بافت مركزی شهر سلطان آباد به دست «یوسف خان گرجی» بنا شده است و تلفیقی از معماری مدرن و سنتی ایران را در خود دارد.
این بازار به صورت 2 راسته عمود بر هم بنا شده كه طول بازار شمالی - جنوبی 720 متر و بازار غربی - شرقی 200 متر است و محل تلاقی این 2 راسته بازار را چهارسوق می نامند و در این مكان یك حوض سنگی نیز وجود دارد.
مساحت كل مجموعه بازار بالغ بر 14 هكتار است و در قدیم در چهار طرف بازار چهار دروازه به نام‌های قبله، راهزان، شهرجرد و حاج علی‌نقی وجود داشته كه در گذر زمان از بین رفته‌اند.
مصالح به كار رفته در بازار اراك ملات گچ، آهك، خشت و خاك رس است و سقف آن گنبدی شكل و كاهگلی است كه در قلب گنبدها دهلیزهایی زیبا نور را به داخل مجموعه هدایت می كنند.
مجموعه تاریخی بازار اراك در سال 1228 در قلعه سلطان آباد ساخته شده و نقشی اصلی و محوری داشته و علاوه بر واحدهای تجاری در این مكان مسجد، مدرسه، حمام و آب انبار نیز تعبیه شده است.
این بازار قطب مهم خرید و فروش فرش دستباف بوده و انواع مراكز خرید، فروش، پخش و توزیع كالا و فعالیت های مورد نیاز مردم در آن رونق داشته است.
این بنای تاریخی ارزشمند دارای سردری زیبا با طراحی چشم نواز بوده كه یوسف خان گرجی والی اراك در زمان ساخت آن عبارت «نمود یوسف ثانی بنای مصر جدید» را بر آن حك كرده بود كه به حروف ابجد سال ساخت این بنا را شامل می شد اما در دهه های گذشته با ساخت بانك ملی در جوار بازار اراك این سردر زیبا از بین رفته است.
عرض بازار از ابتدا تا انتها پنج متر و ارتفاع چهارسوق حدود 13 و سه دهم متر است و از لحاظ زیبایی و فن معماری از بناهای درخور توجه است و عرض بقیه بازار نیز پنج متر است و بازار اصلی به هشت گذر تقسیم شده و طول هر گذر آن حدود 100 متر است.
در هر گذر حدود 50 باب مغازه وجود دارد كه در جمع بیش از 500 مغازه را شامل می شود و در حال حاضر كسب و كار و رونق مشاغل مختلف در آن ها وجود دارد و برخی مشاغل سنتی از جمله چاقوتیزكنی، مسگری، چله كشی و سفیدگری روزگار افول خود را در این مجموعه می گذرانند.
در مجموع این بازار حدود 20 سراچه و تیمچه دارد كه حدود 18 واحد آن در قسمت جنوبی بازار قرار گرفته و از جنوب به شمال این تیمچه ها به نام های سرای حاج میرزا «محمدعلی خانسرای فرائی»، سرای «قمی ها»، سرای «كریمی»، سرای «اكبریان»، سرای «ناظمی» كه به سرای «آقائی» نیز معروف است، سرای «هزاوه ای ها»، سرای «كرمانشاهی»، سرای «تقوائی» و «عدلی»، سرای «كتابفروش ها»، سرای «گلشن»، سرای «كاشانی»، سرای «نقشینه»، سرای «صندوق سازها»، سرای «یهودی ها»، سرای «نوذری» و دو سرا شهرت دارند.
در بازار اراك برای استحكام بنا از تیرچه های چوبی استفاده شده و در پای ستون‌ها نیز صفحات و ورق‌های منجمد مسی و سربی به كار رفته است.
سقف گنبدی این مجموعه در نمای پشت بام با قوس های زیبا و ممتد، هر بیننده ای را به وجد می آورد و گنبد مربوط به چهار سوق یا همان محل تلاقی 2 محور بزرگ ‌تر و متمایزتر از باقی گنبدها است.
در مركز هر گنبد نور گیر چند ضلعی تعبیه شده كه علاوه بر نقش نورگیری كار تهویه هوا را نیز بر عهده دارد و معماری خاص به كار رفته در ساخت آن هوای داخل بازار را در زمستان گرم و متبوع و در تابستان با وجود سر پوشیده بودن بسیار خنك و دلنشین كرده است.
این بنا كه به شناسنامه و هویت اراك شهرت دارد و در ایام نوروز پذیرای گردشگران است.
مدیركل میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری استان مركزی در خصوص مرمت این بازار تاریخی گفت: میزان اعتبارات تخصیصی به این اداره برای مرمت و احیای بازار اراك در حد نیازهای این مجموعه نیست.
«علیرضا ایزدی» افزود: این مجموعه تاریخی یكی از بناهای ارزشمند است كه باید با همكاری سایر دستگاه ها به ویژه اوقاف و امور خیریه شهرداری و كسبه مرمت شود.
وی بیان كرد: میراث فرهنگی بحث نظارت بر حفاظت و مرمت بناهای تاریخی را بر عهده دارد اما اركان مختلف جامعه و مسئولان اجرای عملیات مرمتی را وظیفه ذاتی این نهاد می دانند.
مدیركل میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری استان مركزی ادامه داد: حفاظت و مرمت از بناهای تاریخی بر عهده مالك و با نظارت میراث فرهنگی است.
ایزدی تصریح كرد: 2 میلیارد ریال پارسال به مرمت بازار اختصاص یافت كه با این اعتبار در بام سرای نوذری مرمت شد و با كمك مشاور طرح مرمت و احیای مجموعه بازار نیز در دست تهیه است.
وی گفت: در این طرح مطالعات معماری، تاریخی، اجتماعی بازار انجام و همچنین آسیب شناسی كلی مجموعه، طرح مرمت و برآورد كلی انجام بازسازی ها بررسی می شود.
مدیركل میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری استان مركزی ادامه داد: مجموعه بازار تاریخی اراك به عنوان بخشی مهم از یك بافت تاریخی ارزشمند، به منزله ستون فقرات بافت تاریخی شهر سلطان آباد است كه به شكل شطرنجی ایجاد شده و هفت گذر فرعی، گذر اصلی و راسته بازار را قطع می كند.
ایزدی اظهار داشت: این مجموعه مهم تاریخی و فرهنگی به شكل از پیش طراحی شده ایجاد شده كه در بین بافت های تاریخی كشور منحصر به فرد بوده و این نوع معماری در سطح كشور كم نظیر است.
وی عنوان كرد: هم اكنون از راسته اصلی بازار حدود 850 متر و از راسته فرعی حدود 300 متر باقی مانده است، 20 سرا و تیمچه در مجموعه بازار اراك وجود دارد كه هر یك به لحاظ فرم و پلان از دیگری متفاوت است به طوری كه هر یك از سراها و تیمچه های بازار از این نظر شبیه به هم نبوده و دارای طرح و فرم خاص خود است.
بیش از 2 هزار جاذبه گردشگری در استان مركزی شناسایی شده كه 870 اثر تاكنون در فهرست آثار ملی كشور به ثبت رسیده است.
اراك مركز استان مركزی است و در این منطقه بیش از 620 هزار نفر جمعیت زندگی می كند.
3005/3075
گزارش از: معصومه صفری