نگین فیروزه‌ای ایران آرام گرفت

دریاچه ارومیه یكی از مهمترین و ارزشمندترین زیست‌ بوم‌های آبی در شمال غرب ایران است، نزدیك به 550 گونه گیاهی یك ‌ساله و چند ساله در ناحیه اكولوژیك دریاچه شناسایی شده است، پوشش گیاهی بیشتر این منطقه شامل گونه‌‌های شورپسند، خشكی ‌دوست و آبزی است.
دریاچه ارومیه به ‌دلیل برخورداری از ویژگی‌های طبیعی و اكولوژیكی منحصر به فرد، از سال 1346 به عنوان پارك ملی و به همراه جزایر «كبودان» و «قیون داغی» جزو مناطق حفاظت شده اعلام شده است، همچنین این دریاچه در سال 1354 به عنوان سایت رامسر( تالاب بین ‌المللی) ثبت و در سال 1356 از سوی یونسكو جزو مناطق حفاظت ‌شده اعلام شد.
حوضه آبریز دریاچه ارومیه با مساحت 51 هزار و 876 كیلومتر مربع یكی از 6 حوضه آبریز اصلی كشور است، این دریاچه به ‌عنوان بزرگترین دریاچه داخلی ایران و از مهمترین و با ارزش‌ ترین اكوسیستم‌های آبی ایران و جهان به شمار می‌آید، اكوسیستم این دریاچه نمونه‌ای شاخص از یك حوضه آبریز بسته است كه تمام روان‌آب‌‌های جاری در رودخانه ‌های حوضه به آن تخلیه می‌‌شود.
از این رو مهمترین منابع تامین آب دریاچه ارومیه، بارش مستقیم بر روی دریاچه و همچنین منابع آب ورودی از طریق رودخانه‌های حوضه آبریز به آن است، بر اساس آمار آب‌دهی رودخانه‌های منتهی به دریاچه ارومیه، سهم رودخانه‌‌های ورودی از جنوب دریاچه در تامین آب مورد نیاز آن 65 درصد و سهم رودخانه «آجی‌چای» نیز 10 درصد است، لذا رودخانه‌های جنوبی به‌ ویژه زرینه‌ رود از سهم قابل ملاحظه‌ای در تامین آب دریاچه برخودار است.
اما چند سالی است كه به طور مداوم شاهد كاهش تراز آب دریاچه ارومیه هستیم كه به اعتقاد كارشناسان كاهش آب ورودی به آن یكی از دلایل اصلی كاهش تراز آب دریاچه است كه با توجه به اهمیت موضوع ، با روی كار آمدن دولت یازدهم ستاد احیای دریاچه ارومیه تشكیل و از هشتم تیرماه 93 عملیات اجرایی نجات آغاز شد و تاكنون به دستاوردهای خوبی رسیده كه یكی از مهمترین آنها تثبیت وضعیت دریاچه است.

** تغییرات تراز دریاچه ارومیه
تراز دریاچه ارومیه از سال 1344 تا سال 1372 در حد فاصل 1274 متر تا 1278 متر در تغییر بوده است، اما پس از گذر از این میزان كاهش در سال 1372، روند كاهشی تراز دریاچه ارومیه آغاز شد و تا سال 1393 شاهد كاهش متوسط سالانه 40 سانتیمتر و مجموعا 8 متر از تراز دریاچه ارومیه بودیم.

** دستاوردهای ستاد احیای دریاچه ارومیه
پس از عزم دولت یازدهم برای احیای دریاچه ارومیه و تصویب طرح نجات دریاچه ارومیه در اولین جلسه هیئت دولت در سال 1392، راهكارهای 27گانه طرح ملی نجات دریاچه ارومیه منشعب از مطالعات متخصصان داخلی و خارجی در سومین جلسه كارگروه ملی نجات دریاچه ارومیه در هشتم تیرماه سال 1393 تصویب و ابلاغ و با دستور ریاست جمهوری عملیات اجرای این طرح آغاز شد.
این اقدام بارقه‌های امید به احیای دریاچه ارومیه را در دل یكایك مردم منطقه آذربایجان و تمام ملت ایران روشن كرد و سرآغاز گام ‌نهادن تمامی دستگاه‌‌های اجرایی ملی و استانی با نظارت ستاد احیای دریاچه ارومیه در راستای احیای پایدار این دریاچه و رسیدن به تراز اكولوژیك شد.

** تغییرات تراز دریاچه ارومیه در سال‌های قبل
در بازه ‌زمانی چهارساله از سال 1393 تا 1397 با وجود اینكه به صورت میانگین بارش حوضه آبریز دریاچه ارومیه برابر 320 میلیمتر بوده است، اما كاهش تراز دریاچه ارومیه ادامه داشته و وضعیت دریاچه روز به ‌روز بدتر می‌‌شد، پس از تصویب طرح نجات دریاچه ارومیه و با وجود تغییر نداشتن چشمگیر بارش حوضه در چهار سال گذشته، تراز دریاچه ارومیه نسبت به تراز احتمالی از روند گذشته، با افزایش 90 سانتیمتری همراه بوده است و این مهم نشان‌دهنده توقف روند سابق و یا به عبارت بهتر تثبیت شرایط دریاچه ارومیه بوده است. همانگونه كه مشخص است تراز دریاچه ارومیه با افزایش 23 سانتیمتری به یكهزار و 270 متر و 96 سانتی متر رسیده كه این ناشی از افزایش حجم آب دریاچه از 1840 میلیون متر مكعب به 2400 میلیون متر مكعب است.
با توجه به اینكه مهمترین معضل خشك‌ شدن دریاچه ارومیه، خسارت‌های بهداشتی و سلامتی مردم منطقه ناشی از گرد و غبار برخاسته از كف دریاچه است، با افزایش حجم و تراز دریاچه پهنه بزرگتری پوشش داده شده و اكنون مساحت دریاچه برابر 2470 كیلومتر مربع است.

** كاهش 65 درصدی مصرف آب سد حسنلو
سد حسنلو واقع بر رودخانه گدارچای، یك سد خارج از بستر است، همزمان با تصویب طرح نجات دریاچه ارومیه و مصوبه این كارگروه ملی برای جلوگیری از توسعه اراضی كشاورزی آبی حوضه آبریز دریاچه ارومیه، اقدامات متعددی برای كاهش مصارف آب اراضی پایاب سد آغاز شد.
نتیجه این اقدامات با مشاركت فعال مردم منطقه كاهش 65 درصدی مصرف آب كشاورزی سد حسنلو در سال آبی 97-1396 بوده كه این مساله با اصلاح الگوی كشت در اراضی پایاب سد رخ داده است، به عبارت دقیق‌تر با حذف محصولات پر آب‌بر و كاهش سطح زیر كشت چغندر قند از یك هزار و 252 هكتار در سال زراعی 95-1394 به صفر هكتار در سال آبی 97-1396 رسید و همزمان جایگزینی و توسعه كشت محصولات كم‌آب‌بر و افزایش سطح زیركشت كلزا از صفر هكتار در سال زراعی 96-1395 به یك هزار و 500 هكتار در سال زراعی 97-1396 افزایش یافت.
مصارف كشاورزی سد حسنلو از 44 میلیون متر مكعب در سال 93-1392 به 15 میلیون مترمكعب در سال 97-1396 كاهش یافته است. این دستاورد مهم و بزرگ و كاهش 65 درصدی مصارف كشاورزی این اراضی را می ‌توان نتیجه همكاری و تلاش تمامی مردم و مسئولان منطقه دانست.

** تحویل حجمی آب كشاورزی در شبكه آبیاری و زهكشی مهاباد
تحویل حجمی آب كشاورزی با توجه به ایجاد امكان رصد میزان مصرف آب توسط زارعین هر حوضه یكی از اولین قدم‌ها در زمینه مكانیزه كردن كشاورزی و افزایش راندمان مصرف آب در این حوضه است كه در ایران و پس از تصویب آیین‌نامه اجرایی بهینه‌سازی مصرف آب كشاورزی توسط هیئت وزیران در سال 1375، وزارت نیرو و وزارت جهاد كشاورزی ملزم به تحویل حجمی آب در شبكه‌های آبیاری و زهكشی كل كشور شده‌اند.
اما با گذشت بیش از دو دهه از تصویب این آیین‌نامه این مهم در شبكه ‌های حوضه آبریز دریاچه ارومیه اتفاق نیفتاده است، بر همین اساس ستاد احیای دریاچه ارومیه با مشاركت وزارتخانه ‌های نیرو و جهاد كشاورزی اقدام به تجهیز شبكه‌های حوضه آبریز دریاچه ارومیه به تحویل حجمی آب كرده و در اولین قدم این پروژه در شبكه آبیاری و زهكشی مهاباد در وسعت 12 هزار هكتار محقق شد.
بر این اساس در چهار سال گذشته آب تحویلی به این شبكه مطابق مصوبه كارگروه ملی نجات دریاچه ارومیه 24 درصد كاهش یافته و این كاهش با اجرای پروژه تحویل حجمی آب اكنون قابل رصد است.

** طراحی و راه‌اندازی سامانه نیاز آبی گیاهان برای بهره‌برداری كشاورزان
با توجه به اینكه عمده مصرف در حوضه آبریز دریاچه ارومیه در بخش كشاورزی است، برنامه ‌ریزی آبیاری و تعیین زمان آبیاری گامی مهم در راستای مصرف بهینه آب است، هدف از طراحی سامانه نیاز آبی گیاهان، تعیین میزان دقیق این نیاز با استفاده از پردازش تصاویر ماهواره‌ای و در اختیار قراردادن اطلاعات مناسب به كشاورزان حوضه است.
با این هدف سامانه نیاز آبی گیاهان تهیه شده و با تعیین پایلوت اراضی كشاورزی پایاب سد مهاباد اكنون اطلاعات سامانه در حال كاوش است.

** توسعه شبكه پایش ایستگاه‌های هواشناسی حوضه آبریز دریاچه ارومیه
به منظور افزایش دقت پیش‌بینی هواشناسی و انجام محاسبات مرتبط با نیاز آبی محصولات كشاورزی به عنوان اصلی‌ترین مصرف‌ كننده آب در حوضه آبریز دریاچه ارومیه لازم بود تا شبكه پایش ایستگاه‌های هواشناسی حوضه آبریز دریاچه ارومیه توسعه داده شود.
بر این اساس یكی از اقدامات ستاد احیای دریاچه ارومیه با همكاری سازمان هواشناسی و وزارت نیرو تجهیز ایستگاه‌های هواشناسی كشاورزی، باران‌سنجی خودكار، همدیدی و اقلیم‌شناسی حوضه آبریز دریاچه ارومیه بوده است.

** سرمایه‌گذاری در تولید سه رقم گندم مقاوم به شرایط كم‌آبی
به منظور ایجاد، معرفی، ثبت تجاری گندم سازگار به شرایط كم آبیاری، ستاد احیای دریاچه ارومیه اقدام به سرمایه‌گذاری در این پروژه كرد كه منجر به تولید، كشت و تكثیر بذر 4 رقم گندم مناسب برای شرایط كم آبیاری (یك نوبت آبیاری زمان كاشت و دو نوبت آبیاری در بهار) شد.
با این اقدام تعداد 500 بذر دو رگ حاصل از تلاقی‌‌های انجام شده در سال زراعی 97-1396 تحویل و كشت شده است، همچنین تعداد 150 لاین خالص گندم مناسب شرایط تنش خشكی در قالب آزمایش مشاهده‌ای بین‌المللی (FAWWON) به مرحله كشت رسیده است.

** توسعه كشت زعفران در شهرستان تكاب
از دیگر اقدامات ستاد احیای دریاچه ارومیه در راستای تغییر الگوی كشت از محصولات پرآب‌بر به كم‌آب‌بر توسعه كشت زعفران در حوضه آبریز دریاچه ارومیه به عنوان محصول كم‌آب‌بر در شهرستان تكاب است، این اقدام علاوه بر نیاز به اقدامات فنی كشاورزی نیازمند طرح ‌های تبلیغاتی و فرهنگی، اجتماعی به منظور آشنایی مردم منطقه و جلب‌ نظر آنان بوده كه با همكاری كارشناسان ملی و منطقه‌ای این مهم به وقوع پیوسته است.

** تسهیل‌گری ایجاد مشاغل غیرمتكی بر مصرف آب
با توجه به اینكه بخش عمده آب مصرفی حوضه آبریز دریاچه ارومیه در بخش كشاورزی متمركز شده است، به اعتقاد بیشتر كارشناسان آب و كشاورزی راه ‌حل احیای دریاچه ارومیه كاهش مصارف آب كشاورزی حوضه از طریق بهبود مصرف آب و جلوگیری از توسعه در آینده بوده كه این مهم در مصوبات كارگروه ملی نجات دریاچه ارومیه نیز منعكس شده است.
اما همزمان با این اقدامات و باتوجه به وابستگی معیشت مردم حوضه به كشاورزی لازم است اقداماتی در زمینه توسعه مشاغل جایگزین در حوضه كه به آب متكی نباشند صورت گیرد، بر این اساس یكی از اقدامات ستاد احیای دریاچه ارومیه در بعد فرهنگی ، اجتماعی اقدام به تاسیس خانه توسعه به منظور تسهیل‌گری در ایجاد اینگونه مشاغل بوده است كه در اولین اقدام این مهم در شهرستان تكاب رخ داده است.
در این زمینه دوره‌های آموزشی رایگان با هدف كارآفرینی و توانمندسازی در بخش كشاورزی برگزار و مدرك معتبر از سازمان جهاد كشاورزی استان آذربایجان غربی اخذ شد، به علاوه پشتیبانی مالی از مردم این شهر از طریق تسهیلات اقتصاد مقاومتی و مشاغل پایدار انجام شد.

** مشاركت جوامع محلی در استقرار كشاورزی پایدار و حفاظت از تنوع زیستی
ستاد احیای دریاچه ارومیه تكیه اصلی خود را بر مطالعات متخصصان و كارشناسان داخلی قرار داده اما همواره سعی شده از فرصت ‌های خارجی بهره گرفته شود، یكی از این اقدامات مشاركت جوامع محلی در استقرار كشاورزی پایدار و حفاظت از تنوع زیستی با همكاری سازمان برنامه توسعه سازمان ملل (UNDP) است كه در فاز اول در سال 1394 در 41 روستا، در فاز دوم در سال 1395 در 75 روستا، در فاز سوم در سال 1396 در 90 روستا و در فاز چهارم در سال 1397 در 110 روستا اجرایی شد.

** طرح آمارگیری امكان‌پذیری گزینه‌های كاهش 40 درصد مصرف آب
در راستای بهبود مصارف كشاورزی و اجرای مصوبه كاهش 40 درصد مصارف كشاورزی حوضه آبریز دریاچه ارومیه، با هدف ارائه تصویر جامع از فعالیت‌های كشاورزی و وضعیت معیشت خانوارهای روستایی و همچنین ارائه مبنای بررسی امكان ‌پذیری گزینه‌‌های سیاستی، با همكاری سازمان خواربار و كشاورزی ملل متحد طرح آمارگیری امكان‌پذیری گزینه‌های كاهش 40 درصد مصرف آب از یك هزار و 694 كشاورز در 139 روستای حوضه آبریز دریاچه ارومیه انجام شد.
این اقدام در 6 زیر حوضه آبریز دریاچه ارومیه (آجی‌چای، زرینه‌رود، باراندوزچای، روضه‌چای،‌ شهرچای، نازلوچای) و با نمونه‌گیری تصادفی، خوشه‌بندی و طبقه‌بندی شده صورت گرفته است.

** تهیه مدل هیدرولوژی (چرخه آب) حوضه آبریز دریاچه ارومیه
این پروژه با هدف تهیه مدل یكپارچه هیدرولوژی (چرخه آب) در حوضه آبریز دریاچه ارومیه با رویكرد یكپارچگی آب سطحی و زیرزمینی انجام شده كه نتیجه آن تكمیل مدل در بخش جنوبی حوضه آبریز برای كمك به تصمیم‌گیری‌های مدیریتی در حوضه آب و كشاورزی بوده و اكنون تهیه مدل در بخش غربی و شرقی با مشاركت سازمان بین‌المللی جایكا (سازمان دولتی مستقل بین‌المللی در ژاپن) در دست تهیه است.

** همكاری مشترك با دانشگاه یوتا آمریكا
از دیگر موارد همكاری و كسب تجربه ستاد احیای دریاچه ارومیه همكاری با دانشگاه یوتای آمریكا به منظور انتقال تجربیات دریاچه «گریت سالت لیك » آمریكا است. در این راستا در موضوعات لیمونولوژی دریاچه ارومیه، مدیریت تامین حقابه دریاچه ارومیه از سدها، اكوسیستم، زیستگاه و مدیریت منابع آب برای احیای دریاچه ارومیه و كیفیت آب و مدیریت داده‌ها همكاری شكل گرفته است.
این همكاری با هدف بازیابی دریاچه و در عین حال تهیه یك مدل بهره‌برداری از مخازن سدهای حوضه دریاچه به منظور تامین حقابه زیست ‌محیطی انجام می شود.
دریاچه ارومیه و دریاچه «گریت سالت » آمریكا به لحاظ شرایط فیزیكی دارای شباهت‌های فراوانی بوده و هر دو با معضل خشكسالی دست و پنجه نرم می‌كنند.

** روند تغییرات مناطق پتانسیل غبار دریاچه ارومیه بین سال 1393 و 1396
یكی از مهمترین معضلات ناشی از بحران دریاچه ارومیه گرد و غبار برخاسته از پهنه خشك‌ شده دریاچه ارومیه و مخاطرات بهداشتی و سلامتی برای مردم منطقه است، از ابتدا یكی از اهداف طرح احیای دریاچه ارومیه پوشش مناطق فوق بحرانی مستعد گرد و غبار دریاچه بوده كه مقایسه آن بین سال 1393 و 1396 نشان از كاهش 61 درصدی سطح این مناطق به دلیل افزایش تراز دریاچه ارومیه دارد، بنابر نتایج این بررسی منابع غبار در سال 1393 برابر با 59 هزار هكتار بوده كه در سال 1396 به 23 هزار هكتار كاهش یافته است.
در این راستا یكی از موثرترین اقدامات در همین زمینه، فعالیت‌ های كاهش اثرات و یا به عبارت بهتر تثبیت بیولوژیك كانون تولید گرد و غبار در این چهارسال در حاشیه دریاچه ارومیه بوده است.
این اقدامات با هدف جلوگیری از گسترش گرد و غبار ناشی از پیكره خشك ‌شده دریاچه ارومیه به شهرهای اطراف دریاچه بوده كه شامل ایجاد بادشكن غیر زنده، كاشت نهال گز و قره‌داغ و قرق اراضی است.
علمی**9014**1883