سیل؛ حاصل خاك بر باد رفته

چهره واقعی سیل را دیدیم؛ از خانه های شناور در استان های شمالی كشور تا شیراز و آن لحظه مهیبی كه خودورهای پارك شده را در خود بلعید.
در لرستان اما؛ آن گونه كه عمق فاجعه بود نشان داده نشد؛ كسی آن پل تاریخی میراث هزاران ساله این استان و آن كشكان معروف به مادر پل های ایران را ندید كه چگونه پایه هایش در آب فروریخت و البته آن خانه های شناور در گل و آب معمولان و پلدختر لرستان آن گونه كه باید دیده نشد.
ولی ندیدن و تصویر نگرفتن از زندگی زیرآب رفته این دیار و جاده های شكافته شده پلدختر لرستان دلیل بر عمیق نبودن حادثه سیل این استان نیست؛ همه ماجرای سیل از شمال تا جنوب و تا غرب همگی یك روی دیگرشان، بحران محیط زیست و نادیده گرفتن سرمایه ای بنام خاك است.
فرسایش خاك منجر به بروز هزینه‌های اقتصادی فراوانی از جمله لایروبی سدها و كانال‌ها، كاهش عمر سدها، اتلاف كود و عناصر غذایی، كاهش تولید محصول، خسارت سیلاب‌ها و تخریب زیر ساخت‌ها می‌شود كه همگی هزینه های هنگفتی را تحمیل می كند.
كوه خواری، زمین خواری، رودخانه خواری و بسیاری عبارات نامانوس دیگر كه به ادبیات این مرز و بوم افزوده شده همگی حاصل نبود مدیریت درست در حوزه محیط زیست و لحاظ نكردن برنامه های مشخص در راستای حفاظت از آب، خاك و محیط زیست است.
و اما واقعه ای به نام سیل كه این گونه سهمگین همه چیز را در خود می بلعد و نابود می كند تلنگری بر بی برنامگی و نبود یا مدیریت نادرست دهه های گذشته در حوزه محیط زیست است، حوزه ای كه به نظر می رسد به حال خود رها شده و این گونه نفس هایش به شماره افتاده است.
باد و باران و برف همه نعمت هستند ولی برخی مسئولان گاهی این نعمت ها را هم به نام خود مصادره می كنند و آن گاه كه حرفی برای گفتن ندارند به این اكتفا می كنند كه امسال سال پر رحمتی بود یا باران آمد و مردم خوشحال شدند از اینكه لطف آن ذات هستی بخش دائم است كه شكی نیست اما مدیریت همین نعمت ها درست آن چیزی كه وظیفه همین مسئولان است تا تبعات آن به صورت سیل بر سر مردم آوار نشود.
این موارد ضرورت گفت و گو و مطالبه گری عمومی بیشتر در باره سیاست های محیط زیستی دولت ها و افزایش بودجه های نهادهای پیشگیری كننده و مدیریت كننده بحران های مشابه را بیشتر از قبل می كند.

**فرسایش خاك؛ خاك های بر آب داده و بر باد رفته
حسین اسدی، عضو انجمن علوم خاك ایران در این باره می گوید: خاك در اثر عوامل مختلفی اعم از فرسایش ناشی از آب و فرسایش ناشی از باد تخریب می شود به این صورت كه در بخش فرسایش آبی در سال به طور متوسط حدود 6 تن در هكتار و در فرسایش بادی حدود 350 تا 500 میلیون تن در سال خاك از دست می دهیم.
وی افزود: اگر این 6 تن در سال را با میزان خاك سازی در كشور مقایسه كنیم وضعیت ما بسیار بحرانی است چون میزان خاك سازی در ایران به طور متوسط سالانه كمتر از نیم تن در هكتار است و برای تشكیل هر سانتی متر خاك حداقل 500 سال زمان نیاز است.
استاد دانشگاه تهران اظهار داشت: در واقع خاكی را كه 30 تا 40 سانتیمتر آن طی هزاران سال ساخته شده ممكن است طی چند سال با مدیریت غلط از دست بدهیم و جایگزینی آن تقریبا غیرممكن خواهد بود.

**تغییر كاربری یكی از عوامل فرسایش خاك
عضو انجمن علوم خاك ایران با بیان اینكه تغییر كاربری چه در مراتع با دامنه های پرشیب و چه جنگل از دیگر عوامل تخریب خاك است می گوید: پوشش گیاهی حافظ خاك است وقتی با كشاورزی آن را از بین می بریم؛ در واقع خاك را از دست می دهیم و در برخی موارد از دست دادن خاك دائمی است.
وی افزود: فرسایش خاك در تغییر كاربری به مناطق مسكونی و صنعتی نرخ بالایی دارد و در این شرایط خاك را به طور كامل از دست می دهیم.
این متخصص در علوم خاك گفت: خاك موجب نفوذ باران به منابع زیر زمینی و تقویت منابع می شود بنابراین یكی از نتایج آنی تغییر كاربری این است كه وقتی باران می بارد دیگر در خاك نفوذ نمی كند و بلافاصله به سیل تبدیل می شود.
استاد دانشگاه تهران افزود: تراكم در خاك نیز مساله مهمی است، در مناطق كشاورزی و مراتع، دام های زیادی وجود دارد كه این مساله موجب از بین رفتن پوشش گیاهی و كاهش كیفیت خاك می شود.

**فرسایش خاك ایران بیشتر از متوسط جهانی اشت
متوسط فرسایش سالانه خاك در جهان پنج تا 6 تن در هكتار و در ایران بین 15 تا 17تن در هكتار یعنی سه برابر متوسط جهانی است این در حالی است كه در استان لرستان میانگین سالانه فرسایش خاك 25 تن در هكتار یعنی یك و نیم برابر بیشتر از میانگین سالانه كشوری است.
آنچه كه كارشناسان و محققان عرصه تحقیقات كشاورزی و منابع طبیعی بر آن اشتراك نظر دارند این است كه عوامل طبیعی و تغییرات زمین شناسی، روندی كند و طبیعی در فرسایش خاك دارند ولی آنچه كه بیشترین آسیب را وارد می كند عوامل غیرطبیعی و فعالیت های انسانی است كه با از بین پوشش گیاهی و در عین حال عدم اجرای طرح های آبخیز داری و آبخوان داری غیرقابل كنترل شده است.

**آبخیزداری تنها راه حفظ منابع آب و خاك
محمد حسین بابایی ، كارشناس آبخیزداری اداره كل منابع طبیعی و آبخیزداری لرستان می گوید: لرستان با بارش میانگین سالانه 550 تا 600 میلیمتر از جمله استان های پربارش كشور است كه آبخیزداری تنها راه حفظ منابع آب و خاك است و بدون مدیریت منابع آب و خاك ، امكان فعالیت های تولیدی و كشاورزی و باغداری میسر نخواهد بود.
وی افزود: آبخیزداری با مدیریت صحیح در بهره گیری حداكثری از نزولات جوی و نفوذ آن در زمین، مقابله با فرسایش خاك و كنترل رسوب، كنترل سیل و خسارات مستقیم و غیر مستقیم آن، مقابله با خشكسالی و كنترل سیلاب و رواناب های سطحی، افزایش كمیت و كیفیت منابع آب زیرزمینی ، كمك به حفظ و بهره برداری درست از زیرساخت های موجود با مطالعه و پایدارسازی زمین لغزش ها و جلوگیری از تخریب سازه های موجود از جمله راه و شبكه انتقال نیرو، نقش كاربردی در كاهش فرسایش خاك دارد.

**میانگین سالانه فرسایش خاك در ایران سه برابر متوسط جهانی
كارشناس آبخیزداری اداره منابع طبیعی و آبخیزداری استان لرستان همچنین گفت: میانگین فرسایش سالانه خاك در جهان پنج تا 6 تن در هكتار است كه این رقم در ایران به حدود 17 تن در هكتار یعنی سه برابر متوسط جهانی می رسد و در لرستان میانگین فرسایش سالانه خاك 25 تن در هكتار یعنی یك و نیم برابر بیشتر از میانگین سالانه كشوری است.
وی افزود: در عین حال در استان لرستان در برخی حوزه های آبخیزداری همچون چم مهر پلدختر و سیف آباد الشتر میانگین فرسایش خاك در سال به حدود 33 تن در هكتار هم می رسد.

**وقوع 50 سیل مخرب طی چهل سال اخیر در لرستان
كارشناس آبخیزداری اداره منابع طبیعی و آبخیزداری لرستان گفت: با توجه به وضعیت توپوگرافی منطقه طی چهار دهه اخیر بیش از 50 مورد سیل مخرب در نقاط مختلف لرستان اتفاق افتاده كه خسارات متعددی بر جای گذاشته است.
وی عدم تعامل سایر دستگاه های بهره بردار را از چالش های مدیریت آبخیزداری عنوان كرد و اضافه كرد:چالش برانگیزترین موضوع در آبخیزداری عدم شناخت و عدم تعامل سایر دستگاه های بهره بردار از آبخیز و ضرورت حفظ و احیای آبخیزداری است كه در این زمینه می توان به اجرای شبكه های انتفال نیرو، نفت و گاز و راهسازی اشاره كرد كه هر كدام به فراخور خود یك حوزه آبخیر را با چالش های جدی مواجه می كند.
بابایی با اشاره به اینكه كمبود اعتبارات بویژه از محل اعتبارات استانی یكی از مشكلات مهم در حوزه آبخیزداری لرستان است گفت: با ادامه روند موجود اجرای عملیات آبخیزداری در لرستان قرن ها بطور می انجامد.

**هر هكتار آبخیزداری از فرسایش هشت تن خاك ممانعت می كند
كارشناس آبخیزداری اداره كل منابع طبیعی و آبخیزداری لرستان گفت: بنا بر ارزیابی های انجام شده در كشور، هر هكتار عملیات آبخیزداری منجر به استحصال 520 متر مكعب آب و افزایش 120 كیلوگرم علوفه و كاهش هشت تن فرسایش خاك و كاهش پنج و نیم تن رسوب می شود.
بابایی اظهار داشت: عدم مدیریت صحیح منابع خاك و آب و پوشش گیاهی اثرات مخربی همچون تغییر اكوسیستم ها، بیابان زایی، خشكسالی ها و تغییر اقلیم، كاهش منابع آب قابل دسترس،كاهش راندمان اراضی كشاورزی و باغی و لم یزرع شدن مزارع، وقوع سیلاب های ویرانگر ، پر شدن مخازن سدها از رسوبات و تخریب زیرساخت ها را بدنبال دارد.
وی با تاكید بر اهمیت فعالیت های آبخیزداری در جلوگیری از فرسایش خاك و كنترل سیلاب ها گفت: اجرای عملیات آبخیزداری در هر منطقه می تواند در حد وسیعی به منابع آب منطقه بهبود ببخشد و از تبعات و مخاطرات اقلیمی اعم از فرسایش خاك، سیل و بحران آب بكاهد.

**94 درصد اراضی لرستان در معرض خطر فرسایش است
یك عضو هیات علمی مركزتحقیقات و آموزش كشاورزی و منابع طبیعی استان لرستان در گفت و گو با ایرنا گفت:میزان فرسایش سالانه خاك ایران 16/45 تن در هكتار است در حالیكه این میزان در قاره های اروپا، 84 صدم ، در استرالیا 2/73 ، آمریكای شمالی 4/91 و در آسیا 1/6 تن در هكتار می باشد.
غلامرضا چمن پیرا افزود: در لرستان نیز با وجود پوشش 31/7 درصدی جنگل و 20/2 درصدی مرتع ، حدود 94 درصد از سطح اراضی استان در معرض خطر فرسایش با درجات مختلف قرار دارد.

**فرسایش خاك و هدر رفتن آب ها
عضو هیات علمی مركزتحقیقات و آموزش كشاورزی و منابع طبیعی لرستان یادآور شد: موضوع فرسایش خاك در ایران را می توان با مسئله از دست رفتن خاك آغاز كرد و با تشریح چگونگی هدر رفتن آب ها به انجام رسانید.
وی با اشاره به اینكه امروزه آثار و علایم فرسایش خاك در اكثر مناطق كشور دیده شده و اغلب دارای شدت فوق العاده ای است گفت: در عین حال میزان بارندگی در اغلب نقاط ایران كم و پراكنش آن نامنظم است كه در نتیجه چنین وضعیتی كمبود پوشش گیاهی در اكثر مناطق كشور به چشم می خورد.
چمن پیرا با اشاره به اینكه میزان بارندگی در ایران كمتر از 30 درصد متوسط دنیاست گفت: در مناطق كوهستانی البرز و زاگرس كه مقدار بارندگی نسبتا زیادتر است شیب زمین زیاد بوده كه خود اثر ویژه ای در افزایش فرسایش خاك دارد.
چمن پیرا اظهار كرد: در مناطق مركزی، در اثر بادهای شدید فرسایش بادی بوجود آمده و تپه های شنی، راهها، روستاها و تأسیسات را به مخاطره می اندازد و علاوه بر ضررهای جانی و مالی باعث مهاجرت اجباری به شهرها شده و مشكلات دیگری را ببار می آورد.
عضو هیات علمی مركز تحقیقات و آموزش كشاورزی و منابع طبیعی لرستان یادآور شد: سطح زمین های كشاورزی ایران بعلت كوهستانی بودن، وجود بیابان و كویرهای متعدد و همچنین مسئله كمبود آب بسیار محدود است، بنابراین خطر فرسایش در این زمین ها بسیار زیاد است و چنانچه به سرعت از شدت آن كاسته نشود وضع اسف انگیزی ببار خواهد آورد.
چمن پیرا یادآور شد: در سال های اخیر سدهای متعددی در اغلب مناطق كشور با صرف هزینه های هنگفت احداث شده كه درصورت عدم كنترل فرسایش، عمر مفید آنها به دلیل رسوب گذاری و درنتیجه كاهش حجم مخازن بشدت كاهش خواهد یافت.

**راهكارهای حفاظت خاك
این كارشناس مركز تحقیقات كشاورزی در خصوص برخی برنامه‌های راهبردی مركز تحقیقات حفاظت خاك و آبخیزداری كشور برای جلوگیری از تخریب اراضی و حفاظت خاك گفت: شناخت عوامل موثر بر فرسایش، رسوب و تخریب اراضی، بهینه‌سازی الگوهای مدیریت حوزه‌های آبخیز، ارزیابی و پیش‌بینی خشكسالی منطقه‌ای كشور، مدیریت و حفاظت آبراهه‌ها و مسیل‌ها، مدیریت و حفاظت مناطق ساحلی، كاهش سیلخیزی حوزه‌های آبخیز، بهره‌برداری از سیلاب و توسعه منابع آبی كوچك و حفاظت خاك از جمله این اقدامات است.
عضو هیات علمی مركزتحقیقات و آموزش كشاورزی و منابع طبیعی استان لرستان تصریح كرد: عدم تناسب اراضی و كاربری‌ها، عدم مدیریت صحیح منابع و استفاده از اراضی، توسعه تخریب اراضی، افزایش شوری خاك، عدم توجه به مسایل زیست‌محیطی، بروز سیلاب‌ها با تواتر بالا، ساختار و وظایف غلط دستگاه‌های اجرائی و نبود دستگاه متولی مدیریت و استفاده از اراضی از جمله علل فرسایش و تخریب زمین به شمار می رود.
وی افزود: كمبود دستورالعمل‌های فنی و استانداردها، پائین بودن سطح آگاهی بهره‌برداران و تفكر بهره‌برداری معیشتی ، عدم استفاده از مشاركت مردم و سرمایه‌گذاری بخش خصوصی، فقدان بانك اطلاعاتی جامع منابع آب، خاك و پوشش گیاهی، ضعف در اجرای قوانین، فقدان ترویج یافته‌های تحقیقاتی، ضعف در بومی سازی تحقیقات جهانی و كمبود نوآوری در روش‌های حفاظت خاك از دیگر علل فرسایش و تخریب زمین است.

** آب و خاك مایه حیات
این عضو هیات علمی مركز تحقیقات كشاورزی و منابع طبیعی لرستان گفت: در حالیكه ادامه حیات انسان بشدت وابسته به آب و خاك است اما این دو عنصر حیاتی به طور مداوم در معرض خطر فرسایش و تخریب قرار دارند به همین دلیل مبارزه با فرسایش باید در سرلوحه امور قرار گیرد.
وی با بیان اینكه فرسایش خاك یك پدیده اجتناب ناپذیر است و نمی توان آن را كاملا از بین برد افزود: می توان با رعایت اصول علمی مقدار آن را در حد فرسایش طبیعی كنترل كرد و در عین حال باید دانست كه فعالیت های انسان مثل یك شمشیر دولبه است كه می تواند باعث كنترل یا تشدید این پدیده طبیعی شود.
به گفته وی آنچه سبب مغفول ماندن و عدم توجه كافی به فرسایش و آثار زیانبار آن می شود، این است كه تبعات آن در كوتاه مدت چندان چشمگیر و محسوس نیست.
وی افزود: برای جلوگیری از آثار سوء فرسایش؛ مثل كاهش محصول، از بین رفتن پوشش گیاهی، عدم نفوذ آب در خاك، كاهش آبدهی و خشك شدن منابع آب، بروز سیلاب و ده ها اثر نامطلوب دیگر، باید طوری از زمین بهره برداری شود كه فرسایش در آن ایجاد نشود و یا میزان فرسایش كمتر از مقدار خاكسازی باشد.
چمن پیرا ادامه داد: این در حالیست كه با افزایش جمعیت و احساس كمبود آب و غذا، استفاده های نامعقول از طبیعت شروع شده و با ترجیح منافع آنی، انهدام منابع طبیعی قابل تجدید چنان پیشرفت كرده است كه طی سال های اخیر زمین های آبی به زمین های بایر و مراتع سرسبز به بیابان های خشك و غیرقابل كشت تبدیل شد.

**ضعف خاك، ضعف پوشش گیاهی و سیلاب ها در پی همدیگر
بنا بر گفته كارشناسان ؛ با ضعیف شدن خاك و به دنبال آن از بین رفتن جنگل ها و مراتع، آب های حاصل از بارندگی به جای اینكه در بالا بردن تولیدات كشاورزی سهمی داشته باشند، بصورت جریان های سطحی شدید باعث شسته شدن خاك و زمین لغزش ها و منجر به بروز سیل می شود.
خطرات ناشی از فرسایش خاك در بیشتر كشورهای دنیا رو به افزایش است و علت فرسایش در همه كشورها مربوط به عوامل طبیعی، اجتماعی و اقتصادی است؛ عوامل طبیعی؛ مثل رژیم بارندگی و حساسیت خاك به فرسایش است و عوامل اجتماعی و اقتصادی كه در تمام دنیا در بالابردن شدت فرسایش نقش بسیار مهمی دارد مربوط به دخالت انسان به عناوین مختلف در استفاده از زمین است.
در كنار تمام این موارد بی توجهی به برنامه های حفاظت محیط زیستی و در اولویت نبودن آن را نباید نادیده گرفت كه همان راه را بر دخالت انسان در طبیعت را باز می گذارد تا كوه خواری و رودخانه خواری و زمین خواری بعنوان پدیده های نوظهور و در عین حال پذیرفته شده ای بروز می كنند و روند رسیدگی به اینگونه پرونده ها گاه آنچنان به كندی صورت می گیرد كه گویای بی توجهی به این مقوله است.
/6060/1920