ايجاد مشكلات زيست محيطي پيامد تخريب ماديها در اصفهان

به گزارش ايرنا، مادي ها به همراه جوي هاي منشعب از آنها مانند شبكه اي در سطح شهر گسترده شده و آب باران و برف را در مسير مناسب هدايت مي كردند و درنتيجه آبگرفتگي در معابر و گذرگاههاي محلات بوجود نمي آمد.
كارشناسان طول اين ماديها را با سرشاخه هاي آن هزار كيلومتر در گسترده جغرافيايي شهر اصفهان اعلام كردند كه آيا امروز خبري از اين مجاري طبيعي آب وجود دارد؟
اين مجاري انتقال آب همچون شرياني منظم و گسترده جريان آب را در سطح شهر مديريت مي كرد و موجب شكل گيري فضاهاي سبز زيبايي و رشد درختاني انبوه شده كه اين عرصه هم اكنون نيز به منزله باغ هاي كوچكي در جاي جاي شهر اصفهان مشاهده مي شود.
مادي هاي نه تنها در توزيع بلكه در جمع آوري روان آبها و سيلابها و بهره گيري از نزولات نيز كاركردي موثر داشتند.
با گسترش شهر، شهرنشيني، ازدياد جمعيت، افزايش جمعيت مهاجر و ساخت و سازهاي بي رويه در كنار نابودي بخش زيادي از اراضي زراعي داخل شهر كه در گذشته از مادي ها مشروب مي شدند، بخشي از مادي ها و شعبات فرعي آنها نيز از بين رفته است.
تخريب سردهنه مادي ها، مسدود شدن انتها و يا قسمتي از مسير نهر، تأثير فاضلاب ها ، ساخت و سازهاي بي رويه ، تبديل مسير نهر به جاده و ديواره سازي غير اصولي از جمله عوامل نابودي مادي هاي اصفهان در چند ساله اخير است . برخي از مسير اين مادي ها يا نهر به پارك و فضاي سبز تبديل شده است.
بطور كلي در زمان صفويه از سرچشمه زاينده رود تا باتلاق گاوخوني 154 مادي و نهر از رودخانه زاينده رود منشعب مي شد كه تعدادي از آنها هنوز هم در محلات شهر پابرجاست.
مادي در لفظ فارسي قديم به معناي ممر و مجراي آبي بوده كه از رودخانه كوچكتر و از نهر بزرگتر است و اين واژه در گويش اصفهاني به نهرهاي فراخ و گشاده اي گفته مي شود كه براي آبرساني از رودخانه زاينده رود به اطراف اين شهرستان منشعب مي شده است.
برخي از پژوهشگران ميراث فرهنگي، سابقه و قدمت و جه تسميه مادي هاي اصفهان را برگرفته از واژه عربي 'ماء الوادي' و برخي ديگر پيدايش اين واژه را به اردشير بابكان و سلسله ماد مرتبط مي دانند.
بر همين اساس و بر طبق متون تاريخي و يافته هايي كه از تمدن هاي مختلف در جلگه اصفهان به دست آمده سابقه و قدمت احداث مادي ها به قبل از صفويان و به قرن هاي پيش از اسلام باز مي گردد.
وجود تمدن هاي مختلفي چون ماد، هخامنشي، اشكاني و ساساني در محدوده شهر اصفهان سابقه و قدمت مادي ها را تاييد مي كند زيرا شكل گيري اين تمدن ها با آب و حاصلخيزي زمين ارتباط داشته و حيات اهالي شهر را تضمين مي كرده است.
از جمله مادي هاي درون شهري اصفهان در آن زمان مي توان به نهر يا مادي نياصرم، فرشادي، شاه، آيتقوش (قومش)، ماربين سرا ، فدين و مادي جوي شاه اشاره كرد كه آب آن براي عمارات و باغ هاي سلطنتي صرف مي شد و نصف مادي فرشادي آب داشت.
مادي نياصرم كه از آن به عنوان بزرگ ترين مادي هاي اصفهان ياد شده از كنار پل مارنان سرچشمه گرفته و از كنار محله لنبان مي گذرد.
در اين مادي به هنگام پر آبي در حدود 200 سنگ آب جريان مي يافت و مادي فرشادي كه بالاتر از مادي نياصرم از رودخانه منشعب مي شد، پس از مشروب ساختن محله هاي چهارسو و شمس آباد به طرف محله خواجو حركت مي كرد.
مادي ديگر فدين نام داشت كه آب آن را سلاطين صفويه وقف سلامتي خود كرده بودند، اين مادي كه بالاتر از سه مادي ديگر قرار گرفته بود پس از عبور از ميدان دروازه دولت كنوني به شعبات كوچك تري تقسيم مي شد و يك شعبه آن به درون باغ چهلستون هدايت مي شد و ديگر انشعابات آن بين محله ها اطراف دولت خانه عصر صفوي تقسيم مي شد.
مادي هاي اصفهان از رودخانه زاينده رود منشعب و بصورت شبكه اي منظم و شاخه اي در سطح شهر اصفهان گسترده شده تا علاوه بر كاربريهاي كشاورزي و آبياري به آباداني و زييايي محيط زيست كمك كند.
سرزندگي اين نهرها همواره بسته به احياي جان زاينده رود داشته زيرا با جريان رودخانه زيبا، آب حيات بشكلي منظم و بسان رگ هاي حيات در همه نقاط شهر تقسيم و توزيع شود.
مادي ها بصورت كانال هاي وسيع در بالادست از رودخانه جدا شده و با شيب يك در هزار پس از طي چند كيلومتر به زمين هاي آبخور رسيده و در اين قسمت با جوي هاي كوچك در سطح زمين جاري شده و در نهايت در طول مسير خود روستاهاي متعددي را تغذيه و آبياري مي كرده و در پايين دست هرزآب آنها به چشمه ها و يا مادي هاي ديگري سرازير مي شده است.
مادي ها با بناها، سازه ها و شيب اراضي همجوار از نظر بصري و معماري و كاربري متناسب بوده و درپاره اي از بناهاي عمومي به جز حمام ها، مادي ها به درون بنا برده مي شد و جريان آب در حياط دروني بنا جاري مي شد.
جريان مادي ها در چشم انداز كاخ هاي صفوي نيز نقشي موثر و برجسته داشتند، در محله ي جلفا، بسياري از خانه ها علاوه بر اشراف بر مادي ها، ايوان هايي بر فراز اين نهر ها دارند و در معماري اين منطقه و شكل دهي مسير ها و معبرها نقشي تعيين كننده دارند.

مادي ها با انتقال آب به فواصل دورتر در زمين ها و دشت هاي حاشيه ي رودخانه همواره موجب تقويت سفره هاي آب و افزايش سطح آب هاي زيرزميني مي شدند.
در طول مسير مادي و پس از تقسيم آن به جوي هاي متعدد، آب در زمين فرو رفته و سفره آب زيرزميني را تقويت مي كند و با تقويت و بالا آمدن سطح آب زيرزميني چاههاي آب شهر كه محل تامين آب خانه ها و اهالي شهر بود، پرآب مي شد.
به تاكيد كارشناسان با توجه به كاركردهاي مادي ها به عنوان بخشي از هويت شهر اصفهان و عملكردي قابل توجه و اهميت بايد تلاش كرد تا به رغم تغييرات ايجاد شده شبكه مادي ها، حفظ و احيا شود.
در همين ارتباط خبرگزاري ايرنا استان اصفهان ميزگردي با عنوان' اهميت و نقش ماديهاي اصفهان در زيست بوم و فرونشست زمين' با حضور ناصر حاجيان عضو هيات علمي دانشگاه آزاد اصفهان، حشمت الله انتخابي اصفهان شناس و پژوهشگر، مهدي فصيحي هرندي پژوهشگر حكمراني و ديپلماسي آب، عبدالرضا لقماني رئيس اداره توسعه مهندسي و مقررات ملي اداره كل راه و شهرسازي استان اصفهان ) برگزار كرد.
ديگر مدعو اين ميزگرد شهرداري اصفهان بود كه حضور نيافتند.

**تخريب مادي ها در فرونشست زمين اثرگذاشت
عضو هيات علمي دانشگاه آزاد اصفهان گفت: مادي ها نقش كليدي در زيست بوم از گذشته تاكنون داشته اند كه تخريب آن ها مشكلاتي در نشست زمين و دفع آبهاي سطحي ايجاد كرده است.
ناصر حاجيان به نقل از شاردن جهانگرد فرانسوي يادآور شد: وقتي از بالا به شهر اصفهان نگاه مي كنيم مثل يك جنگل است كه فقط چند مناره در آن پيداست و اين گفته يعني اينكه اصفهان با كمترين ساختمان سازي و بيشتر فضاي سبز بوده است.
وي ادامه داد: اين گفته شاردن حكايت از آن دارد كه اين درخت هاي بلند قامت و جنگل، رود خانه و مادي وجود داشته است كه با گذر زمان اين سبزي ها و مادي ها از بين رفته است.

** آيا هزار كيلومتر مادي اصفهان قديم امروز وجود دارد؟
اين استاد دانشگاه با اشاره به هزار كيلومتر مادي در اين شهر،خاطرنشان كرد: اين مادي ها از زمان 'ماد ها' با توجه به اينكه كانال هاي فرسايش داشته، ايجاد شده است.
وي طراحي مادي ها را در انتقال آب كارآمد و مهم اعلام كرد و گفت: آب در قالب اين مادي ها به دشت هاي اصفهان انتقال داده مي شد كه سرعت جريان آب در پيچ و خم ها براي جلوگيري از تخريب تحت كنترل بود.
وي ادامه داد: با وجود اين مادي ها و انتقال آب كمبود آب وجود نداشت و همواره آب رودخانه در اين مسيرها هم انتقال داده مي شد.
حاجيان مادي ها نقش كليدي در شهر داشتند، خاطرنشان كرد: جلوگيري از نشست ها و تامين آب مادي ها نقش موثري داشته اند و بايد اين بخش شهر احيا شود.

** حذف ماديها باعث خشك شدن چاه ها شد
وي حذف مادي ها را عاملي در كم آب شدن چاه هاي آب اعلام كرد و گفت: با حذف مادي ها و زمين هاي كشاورزي كه از آب آن استفاده مي كردند، از آن منبع بي بهره شدند زيرا اين آب در زمين فرو مي رفت و چاه هاي آب هم از آن استفاده مي كردند.
عضو هيات علمي دانشگاه آزاد اصفهان ادامه داد: مادي ها به طور دائمي آب داشتند و اين آب موجود باعث استفاده منابع زير زميني مي شد كه البته نفوذ آب در زمين اتلاف منابع نيست بلكه سرمايه گذاري در زير ساخت هاي آبي است و اين موضوع به تامين آب چاه ها كمك كرده و مانع از نابودي كشاورزي مي شود.
وي اضافه كرد: اگر آب در مادي ها جريان داشت، چاه هاي آب كاهش نمي يافت و با كمترين ميزان آب امكان حفظ مزارع و باغ ها وجود داشت.
اين استاد دانشگاه لايروبي مادي ها را مهم دانست و گفت : منابعي كه در مسير مادي مانده است را براي كود دهي درختان اطراف مادي موثر بود.

** ماديها با ايجاد تغيير ساختار شهر از بين رفته اند
اصفهان شناس و پژوهشگر گفت: مادي ها تنها براي كشاورزي نبوده و كاركردهاي زيادي براي شهر داشته اند كه از 50 سال پيش اين مجاري انتقال آب از بين رفت و با تغييراتي در شهرسازي ايجاد شده اين مادي ها از بين رفته اند.
حشمت الله انتخابي ادامه داد: اراضي كشاورزي در گذشته بيش از حال حاضر بود و منازل مسكوني هم باغ خانه بودند و آپارتماني نبودند كه برخي از آن خانه ها مثل باغ خليفه كه الان هم وجود دارد ساخته شده و اين چنين ساختمان هايي آب مادي ها را و يا درختان اطراف آن ها از مادي ها آب مورد نياز را تامين مي كردند.
وي با بيان اينكه مادي ها زير مجموعه و شاخه هايي داشتند، خاطرنشان كرد: هر مادي مثل يك درخت شاخه هاي زيادي مثل جوي داشت كه برخي از آن هم وجود دارد و درختان تنومند و 50 ساله اصفهان از آن ها آب مي گرفتند.
وي اضافه كرد: مساجد در گذشته از آب جاري استفاده مي كردند و مردم براي وضو گرفتن از آب رود در حال عبور استفاده مي كردند و 50 يخچال هم علاوه بر آب برف ها از آب مادي ها استفاده مي كردند.
اين استاد دانشگاه و پژوهشگر حوزه آب و محيط زيست به ديگر كاركردهاي مادي ها اشاره كرد و گفت: حمام هاي قديمي، غسالخانه ها، روستاهاي كهن و مردم بيشترين استفاده به جز مصرف خوراكي آب مورد نياز جاري خود را از مادي ها مي گرفتند و با توسعه شهرسازي كاركرد آن ها كاهش يافت.
وي يادآورشد: با نگاهي به عكس هاي هوايي دهه 40 مشاهده مي شود كه باغ و فضاي سبز بيشترين نسبت به ساختمان ها در اصفهان وجود داشته كه با توسعه ساختمان سازي اين بافت هاي سبز از بين رفته و فرونشست پيامد اين تغيير بوده است.

** در 35 سال گذشته حريم ماديها ساخت و ساز شد
انتخابي با اشاره به اينكه فرونشست هايي در مناطق اصفهان مثل كوشك، شمال شرق اصفهان، اطراف پل چمران وجود دارد، تصريح كرد: تخريب مادي ها و برداشت زياد از حد از چاه هاي آب موجب چنين اتفاقي در شهرها شده است.
وي بيان كرد : مادي ها روان آب هاي شهر جمع آوري مي كردند و اين خدمات را مديريت شهري و جلوگيري سيلاب ها داشتند و به همين خاطر مادي ها به زاينده رود منتهي مي شدند.
وي يادآورشد: با توجه به اهميت مادي ها، مردم در گذشته محافظ آن ها بوده و حريم اين مجاري انتقال آب را رعايت مي كردند و در حريم آن ها ساخت و ساز نمي كردند.
اين پژوهشگر آب با اشاره به ساخت و سازها و تصرف هايي كه در اطراف اين مادي ها انجام شده است، گفت: در 35 سال گذشته با واگذاري اين حريم ها به مالكيت عمومي ساخت و سازهاي زيادي در حريم مادي ها انجام شده كه اگر مالكيت شخصي داشت چنين اتفاقي نمي افتاد.
** با تخريب ماديها مشكلات اقتصادي و اجتماعي ايجاد شد
وي يادآورشد: ظل السلطان با وجود قدرت زياد و تخريب هايي كه در كشور انجام داد اما مادي ها را از بين نبرد ولي مديريت هاي غلط اين مجاري انتقال آب را از بين برد و مشكلات اجتماعي ايجاد كرد.
**تخريب مادي ها تعدي به حقوق جامعه است
پژوهشگر سياستگذاري در حوزه آب با اشاره به نقش مادي ها در جامعه گفت: با توجه به كاركرد مادي ها براي جامعه تخريب مادي ها تعدي به حقوق جامعه است.
مهدي فصيحي هرندي در اين ميزگرد ايرنا اصفهان افزود: مادي ها و تبعات آن ها بايد بيش از بيش شكافته شود و تخريب هايي كه بر سر قنات ها و مادي ها ايجاد شد تبيين و تحليل شود و از نگاه اجتماعي و تكنيكي بايد مورد توجه قرار گيرد.
وي ادامه داد: سيستم ميرآب ها كه در گذشته وجود داشته و با تخريب آن ها مادي ها هم از بين رفتند و ساختاري خدمات انتقال آب به صورت طبيعي انجام نمي شود.
وي با بيان اين كه يكي از مسيرهاي مناسب و خوب در انتقال آب مادي ها بودند، تصريح كرد: ساخت سد زاينده رود، ايجاد شبكه هاي آبرساني و حذف مادي ها به عنوان محور انتقال آب، ايجاد كانال هاي سيماني باعث حذف ميرآب ها شد و پس از اين اتفاقات فقط يك شركت مثل احيا ميراب ها راه اندازي شد اما پيش از اين اتفاقات مردم اين ميراب ها را مديريت مي كردند و به صورت ريش سفيدي اداره مي شد و مردم اجازه تخريب آن ها را نمي دادند.
وي با بيان اين كه در زمان هاي گذشته مثل ظل السطان فقط حكومت يك نماينده در ميراب ها داشت، اظهارداشت: اين مدل مديريت كاركردهاي زيادي به سبب جنبه مردمي داشت و اگر كوتاهي در مديريت اين كار صورت مي گرفت كدخداها با آن ها برخورد مي كردند اما تغيير روش هاي و از بين رفتن ميراب ها باعث نبود نظارت بر بهره برداري از مادي ها شد و اين مادي ها از بين رفتند.
فصيحي با اشاره به اينكه در مديريت ميراب ها و مادي ها نظام اجتماعي و تكنيك هاي خاص آن غالب بود، اضافه كرد: شكست اين نظام اجتماعي و تخريب تكنيك هاي آن ها باعث از بين رفتن كاركردهاي روش هاي انتقال آب شد.
وي با بيان اينكه بعضي در اين جريان تصورشان اين بود كه قنات ها انتقال آب را انجام مي دادند، تصريح كرد: قنات ها در انتقال آب نقشي نداشتند بلكه قنات ها خود آب نگهدار بودند و مادي ها نقش انتقال آب را داشتند اما همين موضوع باعث شد كه بخشي از مادي هاي موجود را سيماني كردند و آخرين ضربه به اين مسير انتقال آب زده شد.
وي يادآورشد: بتوني و سيماني شدن كف مادي ها با اين توجيه كه آب در مادي ها از بين مي رود و شهر هم زيبا بشود انجام شد اما چنين دلايلي باعث از بين رفتن كاركرد آن ها شد و با خشكي مادي ها نشست در شهر شروع شد.
اين پژوهشگر معتقد است پيش از خشك شدن زاينده رود با سيماني كردن مادي ها و كانال ها مجاري نفوذ آب به زمين بسته شد و با چنين وضعي فرونشست اتفاق افتاد كه اين نشان از بي تدبيري در بهره گيري از اين مهندسي گذشته است.

**احيا نقش اجتماعي مادي ها لازم است
اين پژوهشگر حكمراني و ديپلماسي آب تخريب مادي ها را تعدي به جامعه برشمرد و گفت: احيا نقش اجتماعي مادي ها لازم و بايد نظام حكمراني زاينده رود اصلاح شود و مديريت مادي ها و مواردي از اين قبيل در حوزه آب از شهرداري ها خارج شود و نهادي براي ميراث داري از منابع آبي راه اندازي شود.
وي تعريف نظام حكمراني مادي ها و بازنگري در مديريت فعلي آن را در حفظ اين مسيرهاي انتقال آب ضروري خواند و اظهارداشت: صرفا با تعريف قانون قادر به حفظ اين مهندسي نيستيم و بايد اين ميراث مهم را با تعريف يك حوزه موثر انجام شود.
فصيحي اضافه كرد : نقش اجتماعي و تكنيكي مادي ها بايد احيا و تعريف جديدي از آن داشت و نقش اجتماعي در حفظ و حراست از اين مادي ها را تقويت كرد زيرا آب ماهيت اجتماعي دارد و بايد نقش مردمي در آن حفظ شود.

** احيا تمدن اصفهان به مادي ها وابسته است
وي احيا نظام تقسيم آب سنتي را يكي از ضرورت ها دانست و گفت: الان نظام تخصيص واقع شده و بايد سنت هاي قديمي احيا شود زيرا تمدن اصفهان به احيا مادي ها و آب وابسته است و و اين مدل مديريتي جديد ساختار تاريخي اين شهر را تخريب مي كند.

** جايگاه اجتماعي نهرها بايد در ساختمان سازي جديد حفظ شود
وي با بيان اينكه بايد حريم درختان و نهرها را حفظ كرد، اضافه كرد: جايگاه اجتماعي نهرها بايد در ساختمان سازي حفظ شود و مردم نسبت به اين موضوع دغدغه داشته باشند.
پژوهشگر حكمراني و ديپلماسي آب خاطرنشان كرد: با توجه به اهميت جايگاه مادي ها، بايد از اين ظرفيت براي رفع مشكلات شهر استفاده كرد و در ميز سياستگذاري هاي شهري قرار گيرد.
وي فرونشست يك تهديد براي شهرسازي محسوب مي شود و بايد براي رفع اين تهديد احيا مادي ها روي ميز سياستگذاري هاي رفع اين معضل شهري قرار گيرد.

***مادي ها در نفوذ آب به زمين نقش داشتند
رئيس اداره توسعه مهندسي و مقررات ملي اداره كل راه و شهرسازي استان اصفهان گفت: مادي ها در نفوذ آب به زمين و جلوگيري از فرونشست نقش آفرين بودند.
عبدالرضا لقماني افزود: زاينده رود در گذشته شاهراه اصلي انتقال آب در اصفهان بود و مادي ها به عنوان رگ هاي اين رودخانه در شهر نقش ايفا مي كردند و اين موضوع در شهرسازي از اهميت خاصي برخوردار بود اما با تغيير در ساختار شهري و حذف مادي ها مشكلات به وجود آمد.
وي ادامه داد: در مقطعي از زمان شهرسازي به دليل حذف جريان هاي اصلي شهري مثل مادي ها دچار بي نظمي شد و نقش شهر و شهروندي كمتر مورد توجه قرار گرفت.
وي با بيان اين كه اصفهان شهري با جوي هاي روان بوده است، تصريح كرد: انتقال آب، جمع آوري آب هاي سطحي و محل هايي براي نفوذ آب به زمين توسط اين جوي ها و مادي ها انجام مي شد.
رئيس اداره توسعه مهندسي و مقررات ملي اداره كل راه و شهرسازي اصفهان ادامه داد: در گذشته كه اين مجاري انتقال آب وجود داشت، آب روان ها به واسطه آن جمع آوري و به منبع تغذيه انتقال مي يافت اما با شبكه كشي فاضلاب و آسفالت تمامي معابر راه نفوذ آب بسته شده و آب بارندگي ها به بيابان ها مي رود و يا سبب آبگرفتگي در شهر مي شود.

** مداخلات انساني عامل مشكلات زيست محيطي است
وي مداخلات انساني در محيط طبيعي را عامل بروز مشكلات زيست محيطي و تخريب زيرساخت هاي شهري بيان كرد و گفت: وجود مادي ها در گذشته علاوه بر جمع آوري آب و نفوذ در زمين به ايجاد فضاي سبز در شهرها كمك مي كرد كه اين چنين فضاي شاد بدون هزينه براي مديريت شهري بود.
وي با تاكيد بر ضرورت نفوذ آب در زمين خاطرنشان كرد: استفاده از سنگ فرش، احيا مادي ها و استفاده از آسفالت نوين داراي روزنه هاي نفوذ آب در زمين به نفوذ آب به زمين كمك مي كند و مانع از فرونشست خواهد شد.

**مادي ها شاهكار زندگي كويرنشينان بايد احيا شود
لقماني با اشاره به معماري گذشته و سنتي شهري، اظهارداشت: مادي ها شاهكار زندگي كوير نشيني است كه بايد اين نياز شهري براي رفع مشكلات احيا شود.
وي با بيان اينكه كاهش منابع آب زير زميني از مهمترين عامل فرونشست است، يادآورشد: برداشت زياد از منابع آبي زير زميني و نبود نفوذ آب منجر به زلزله خاموشي يعني فرونشست مي شود و اگرچاره انديشي براي اين موضوع انجام نشود، اصفهان خالي از سكنه خواهد شد.
وي ادامه داد: بي توجهي به جذب آب به زمين باعث خسارت به منازل مسكوني به صورت تدريجي مي شود و حاصلخيزي خاك از بين رفته و در هنگام بارندگي سيل و آبگرفتگي ايجاد مي شود كه براي حل اين مشكل بايد مادي ها احيا و كانال هاي بتوني براي جذب آب به زمين حذف شود.
لقماني با بيان اينكه آب هاي خاكستري و آب هاي تجديد پذير در شبكه فاضلاب قرار مي گيرند، تصريح كرد: بايد برنامه ريزي براي جداسازي و استفاده از اين آب ها انجام شود و اين اختلاط صورت نگيرد تا اينكه از آب هاي تجديد پذير براي تامين منابع آبي زير زميني استفاده شود.
در كلانشهر اصفهان اكنون 2 ميليون نفر سكونت دارند.
7131/6026/