سیل موهبت یا مصیبت

از آنجا كه تكرار این پدیده دور از انتظار نیست، بررسی دقیق پیامدهای این رخداد می تواند در فرآیند تولید نقشه راه و رویارویی انسان با سیلاب را طراحی كرد.
باران های سیل آسا و سیلاب حاصل از آن در روزهای نخستین فروردین ماه امسال در چهارمحال و بختیاری كه با طغیان رودخانه ها و مسیل ها به ویژه در شهرستان های كوهرنگ و لردگان همراه بود، خسارات قابل توجهی را به زیرساخت ها و بویژه شیلات این استان وارد كرد.
با وجود این خسارت ها، روان آب ها موجب پر شدن سدها و تالاب هایی شد كه زمانی رو به فراموشی و خشكی گذاشته بود.
سال 97 نیز همچون سال های پیش از آن با خالی بودن حجم سدها و تبعات خشكسالی، خشكی تالاب ها و رودخانه ها، كمبود آب در بخش كشاورزی و شرب و چالش های زیست محیطی سپری شد.
تداوم خشكسالی استان چهارمحال و بختیاری كه با 'كوه های سربه فلك كشیده سپیدپوش' و 'چشمه های جوشان' و رودهای خروشان معروفش، به سرزمینی خشك تبدیل شده بود.
خشكسالی باعث شد تا چشمه ها كه آبشخور حیوانات وحشی بودند، خشكیده و حیات پیرامون خود را لب تشنه بگذارند و تالاب هایش همانند بسیاری از تالاب های كشور به بركه های كوچكی تبدیل شده بود.

**سیل موهبت یا مصیبت
كارشناس ارشد آب های سطحی و تخصیص شركت آب منطقه ای چهارمحال و بختیاری با تاكید بر غیر قابل اجتناب بودن پدیده سیل عنوان كرد: در هنگامی كه مقدار بارش ها بیشتر از میزان نفوذ و نگه داشت حوزه باشد و یا بعضا در اثر ذوب شدن ناگهانی برف، روان آب هایی جاری می شود كه موجب افزایش دبی رودخانه و یا مسیل ها شده و در نهایت منجر به وقوع سیل می شوند.
میلاد خواستار در گفت و گو با ایرنا افزود: با توجه به توپوگرافی چهارمحال و بختیاری، موثرترین و مفیدترین نوع بارش در این منطقه برف است كه با ذوب تدریجی، موجب تغذیه سفره های آب زیرزمینی و آب های جاری می شود.
وی افزود: تغییر الگوهای بارش در سال های اخیر موجب شده است كه در بیشتر موارد بارش ها به صورت باران و با شدت و فراوانی در مدت زمان كم همراه باشد كه آنها را از دسترس خارج می كند، بنابراین هرچند سیلاب می تواند آثار مخرب بسیاری داشته باشد، در عین حال به مثابه فرصتی تكرار ناشدنی در سرزمین های كم بارشی نظیر ایران است كه در صورت كنترل آب های سطحی نقش موثری در مدیریت مصرف را در پی خواهد داشت.
خواستار افزود: مدیریت و كنترل سیلاب با روش های سازه ای و غیرسازه ای صورت می گیرد و در صورتی كه تمهیدات لازم پیش از وقوع سیل برای آن در نظر گرفته شده باشد، قابل دست یابی است.
وی به اهمیت نقش بسزای پوشش های گیاهی در افزایش جذب آب اشاره كرد و افزود: از بین بردن پوشش های گیاهی كه به خاطر عدم آگاهی و گاه در اثر اقدامات سودجویانه صورت گرفته است نیز موجب كاهش نفوذ پذیری خاك و در نتیجه افزایش روان آب ها و بروز سیلاب در بالا دست شده كه این عامل با اقدامات دیگری نظیر بی توجه به حریم مسیرهای آب دست به دست هم داده است و فاجعه آفرین شده است.
كارشناس ارشد آب های سطحی و تخصیص شركت آب منطقه ای ادامه داد: در بررسی سازه های آبی شوشتر متوجه می شویم كه وقوع سیلاب منجر شده است تا مردم به منظور ایمن ماندن از خطرات، آن شهر را به ترازهای ارتفاعی بالاتر انتقال دهند ولی هرگز به پایین دست بازنگشته اند.
وی در ادامه افزود: بی توجهی به تجارب پیشینیان و فراموشی سیلاب هایی كه در طول تاریخ به وقوع پیوسته است، موجب شده تا بسیاری از طرح های شهرسازی بدون توجه به حریم رودخانه، مسیل ها و حداكثر دبی آنها تنظیم شود و به لایروبی این نواحی بی توجهی نشود.
خواستار، به نقش بسزای افزایش قیمت زمین در تجاوز به حریم آب های جاری اشاره و خاطرنشان كرد: بی توجهی به این عوامل و عدم توجه به مطالعات كارشناسان آب منطقه ای، موجب آبگرفتگی منازل مسكونی شهرك های نوساز نقنه در بارش های روزهای نخست فروردین ماه امسال شد.
رئیس گروه دفتر بهره برداری و نگهداری از تاسیسات آبی و برق آبی استان نیز در رابطه با شرایط آب و هوایی و احتمال وقوع سیلاب گفت: سیل نه موهبت و نه مصیبت بلكه یك پدیده طبیعی و اقلیمی است.
وی افزود: در كشوری نظیر ایران كه وضعیت بارش ها چه بلحاظ توزیع زمانی و چه بلحاظ مكانی متغیر می باشد، احتمال رخداد سیل وجود دارد.
مهدی سلامی خاطرنشان كرد: تغییرات اقلیمی، تغییر اكسترموم ها و وقایع حدی را به دنبال داشته است كه یكی از تبعات آن افزایش میزان بارش ها در مدت زمان محدود می باشد و احتمال وقوع سیل را شدت بخشیده است، از طرفی تغییرات اقلیمی و گرمایش جهانی، افزایش دما و كاهش شدید بارش ها و به تبع آن خشكسالی های بی سابقه ای را در پی دارد كه سال گذشته با آن مواجه شدیم.
وی در ادامه افزود: در مجموع با شرایط آب هوایی جدیدی مواجه هستیم كه تمهیدات سازگاری با خشكسالی ها و سیلاب ها و پیش بینی وقوع هریك از آنها به صورت توامان باید در دستور كار قرار بگیرد و پیش از وقوع این وقایع، چاره اندیشی شود.
سلامی تاكید كرد: مدیریت سیلاب و مهار روان آب و مدیریت كم آبی متفاوت از یكدیگر است و آمادگی برای هر دو آنها در جهت مقابله با بحران ضروری است.
وی افزود: تغییرات و سازه های ایجاد شده در مسیر رودخانه ها و مسیل ها كه در سال های كم بارش و بدون توجه به احتمال وقوع سیلاب صورت گرفت، ناشی از عدم توجه به چرخه های آب و هوایی و تغییرات اقلیمی بود كه موجب فرسایش و تغییر شرایط هیدرولوژیكی و آنها شده است و در نتیجه هرگونه افزایش دبی آب منجر به خسارت می شود.
مدیرگروه دفتر بهره برداری و نگهداری از تاسیسات آبی و برق آبی استان نیز اظهار داشت: سیلاب ها نعمتی هستند كه به یكباره نازل می شوند و می توانند منبع كم نظیر آب شیرین تلقی شوند، لیكن دستكاری در مسیل ها و عدم توجه به حریم و بستر رودخانه ها كه ناشی از تصمیمات مقطعی است، آن ها را به پدیده هایی خسارت بار و تنفرانگیز تبدیل كرده است و همانطور كه در سیلاب های اخیر كشور شاهد بودیم متاسفانه مردم خسارات جانی و مالی بسیار زیادی را متحمل شدند و این مساله تاسف بار است.
نوراله كریمی در گفت و گو با ایرنا تصریح كرد: سیلاب در گذشته نیز وجود داشته است اما از آنجایی كه نیاكان ما احترام بیش تری برای طبیعت قائل بودند خسارت كمتری متحمل می شدند.
وی افزود: آب مسیر خود را در طول سال های متمادی پیدا كرده است و همواره به مسیر خود باز می گردد و بی شك آنچه را در مسیر خود باشد با خود می برد و حق خود را از طبیعت باز می ستاند.
وی تاكید كرد: خشكه رودها در حقیقت مسیر جریان رودهایی فصلی و یا سیلاب هایی بوده اند كه در طول سالیان سال ایجاد شده اند و خشكی ظاهری آنها در چند سال را نیابد به معنای خشكی دائمی آنها قلمداد كرد، زیرا حتی یك رگبار ناگهانی نیز می تواند موجب طغیان آنها شده و لطمات جبران ناپذیری را وارد كند. كریمی در ادامه افزود: یكی از مهم ترین رودخانه های فصلی استان «خشكه رود فارسان» است كه در فصول بارش از دبی آب بسیار بالایی برخوردار است.
كریمی با انتقاد از جزیره ای عمل كردن ارگان های كشور در خصوص شهرسازی و بی توجه به نظر كارشناسان حوزه آب، به بی توجه به تعیین دقیق كاربری ها در برخی شهرها اشاره كرد و افزود: جانمایی ناصحیح شهرك های مسكونی و كاربری های غیرمسكونی در مواقع بارش مشكل ساز شده است و با توجه به اینكه اقدامات شهرسازی به خودی خود باعث كاهش نفوذپذیری و افزایش روان آب ها می شود، در شهرهایی نظیر شهركرد، منطقه میرآباد منبع تولید روان آب و جاری شدن آن به پایین دست شهر شده است.
مدیرگروه دفتر بهره برداری و نگهداری از تاسیسات آبی و برق آبی استان، تقویت برنامه های آبخیزداری به منظور كاهش روان آب ها را از مهمترین راهكارهای زیست محیطی دانست و خاطرنشان كرد: متاسفانه برخی از برنامه های كلان كشور نیز تنها با تاكید بر تغذیه دیگر حوضه ها و جلوگیری از ایجاد طرح های آبخیزداری در استان تصویب شده است.

**پیشینه سیل در چهارمحال و بختیاری
یك پژوهشگر تاریخ چهارمحال و بختیاری، اقدامات نسنجیده سال های اخیر در تجاوز به حریم رودخانه ها و مسدود كردن مسیل های تاریخی را عامل افزایش خسارت های ناشی از سیل عنوان كرد و در ادامه گفت: سیل در فرهنگ عامه مردم هم حتی وارد شده است و هرچند ثبت دقیقی از این پدیده در استان موجود نیست، اما برخی شواهد و خاطراتی كه نسل به نسل منتقل شده است گواهی از بروز پدیده سیلاب در استان است.
بابك زمانی پور در گفت و گو با ایرنا به سیل 1300 خورشیدی در دهكرد قدیم اشاره كرد و در رابطه با این سیل تاریخی توضیح داد: مرحوم آیت الله حاج محمد باقر امامی نیز به این سیل اشاره داشت و شعری در این خصوص نیز سروده است.
وی خاطرنشان كرد: چنانچه از اندك شواهد و قرائن باقی مانده موجود است، می توان چنین برداشت كرد كه سال های متمادی از بروز سیل در این منطقه خبری نبوده است، لیكن در این سال و در فصل بهار پس از بارش های شدید، ناگهان میزان قابل توجهی آب از كوه های میرآباد به سمت دشت شهركرد حركت می كند و در مسیر خود تعدادی از خانه های مسكونی را تخریب و تلفات انسانی را موجب می شود و حتی تعدادی مفقود می شوند، همچنین تعداد زیادی از دام ها و مزارع كشاورزی از بین می رود.
زمانی پور در خصوص تمهیدات مردم در دشت شهركرد به منظور مقابله با سیلاب گفت: مردم پس از وقوع این سیل، مسیر آب را شناسایی كرده و در مقابل آن سیل بند ساختند كه هنوز شواهدی از آن باقی مانده است، برداشت خاك مورد نیاز جهت ساخت سیل بند نیز كه دو خندق بزرگ را پدید آورده بود كه آنها را به دو حوضچه ذخیره سازی آب مبدل كردند و با حفر دو خندق آب سیلاب ها و چشمه های پیرامون را به آن منتقل كردند.
وی تصریح كرد: مردم نه تنها از سیلاب های بعد صدمه ندیدند، بلكه مشكل تامین آب خود را در طول تابستان با این روش حل و از طرفی با راهكاری هوشمندانه سفره های آب زیرزمینی را تغذیه كردند.
این پژوهشگر تاریخ در رابطه با بی توجهی به مسائل تاریخی در مبحث شهرسازی اظهار داشت: متاسفانه به مرور زمان و در هنگام گسترش شهر، بخش عمده مسیل ها از بین رفتند و در محل خندق ها نیز ساختمان هایی تاسیس شد كه پس از چند سال شهرداری متوجه خطرات ناشی از مسدود كردن مسیل ها شده و برخی از آنها را مجددا احیا كرد.
وی در ادامه افزود: در حال حاضر این سیلاب ها از طریق مسیل به دشت شهركرد كه محل فعلی فرودگاه هست منتقل می شوند و برخلاف گذشته تمهیداتی برای نگه داشت و ذخیره آب ها اندیشیده نشده است.
زمانی پور تاكید كرد: همین موارد باعث شد كه در سال های كم بارش، اندك آب های روان نیز بدون بهره برداری از دسترس خارج شود، از طرفی در پی خشكسالی های اخیر و با خشك شدن چشمه ها و قنات ها، بی توجهی به آنها شدت بیش تری گرفت و متاسفانه قنات ها به فراموشی سپرده شد و توجهی به آنها و حریم شان نشد.
این پژوهشگر تاریخ استان با اشاره به این مهم كه مسیر قنوات دشت دهكرد مشخص شده و در زیر لایه های شهر پنهان می باشد، خاطرنشان كرد: چنانچه این قنات ها دچار فرونشست شود، مشكلاتی در شهر به وجود خواهد آمد.
زمانی پور گفت: با توجه به بارش های اخیر تعدادی از چشمه های شهركرد پس از سال ها خشك شدن و فراموشی، به طور مجدد از دل زمین به جوشش درآمده و شاهد آبگرفتگی برخی منازل در محدوده میرآباد و منظریه شهركرد هستیم.
وی ادامه داد: در خصوص این اتفاق می توان گفت چشمه ها به خانه خود بازگشته و این ما هستیم كه بر روی چشمه ها خانه ای احداث كرده ایم.
زمانی پور در رابطه با دیگر سیلاب های قرن اخیر در استان یادآور شد: در سال 1352 نیز سیلی ویرانگر در شهر بروجن با طغیان رودخانه خشك شهر به وقوع پیوست كه تلفات جانی و خسارات بسیاری را برای محلات منتهی به رودخانه به دنبال داشت و شدت خرابی ها و تلفات آن نیز در روزنامه درج شد.
وی افزود: پس از این سیل مهیب مردم ساخت و ساز خانه های مسكونی را به مناطق بالادستی انتقال دادند.
زمانی پور همچنین به سیلاب قهفرخ در دهه 40 قرن حاضر نیز كه موجب ویرانی و خساراتی شد اشاره كرد و افزود: این سیل اتفاقات عجیبی را نیز رقم زد زیرا با تخریب برخی از خانه های قدیمی شهر اشیا و اسناد قدیمی كشف شد كه كسی از وجود آنها اطلاع نداشت و اوراقی خطی از شعرای قدیم قهفرخ بدست آمد كه آنها را به سید قدرت الله هاتفی قهفرخی سپردند و پس از چند سال مطالعه و مرمت این اسناد، هاتفی موفق شد كتاب تذكره شعرا قهفرخ را نگارش كند.

**خسارت هایی كه سیلاب زد
مدیركل مدیریت بحران چهارمحال و بختیاری میزان خسارت موج اول و دوم سیلاب ها به استان را حدود 6 هزار میلیارد ریال برآورد كرد.
ستار فرهادی افزود: بیشترین خسارت ها به مزارع كشاورزی، زیرساخت ها و جاده ها و مزارع شیلات وارد شد. سیلاب های هفته اول و دوم فروردین در استان چهارمحال و بختیاری موجب تخریب صدها خانه مسكونی، پل ها و جاده ها، مزارع پرورش ماهی و كشاورزی، ریزش كوه و رانش زمین و فرو رفتن 3 روستای كوهرنگ به زیر آب شد، اما نكته قابل تامل حفظ جان سیل زدگان در این حادثه بود.
وی افزود: در موج اول و دوم سیلاب ها بیش از 400 خانوار در شهرستان های استان از مناطق حادثه خیز به سمت مناطق امن هدایت و اسكان اضطراری شدند و بیش از 400 اقلام كمكی در بین خانوارهای سیل زده توزیع شد، همچنین 2هزار و 150 واحد مسكونی چهارمحال و بختیاری بدلیل بارش و سیلاب آسیب دید كه 650 واحد مسكونی بین 60 تا 100 درصد در شهرها و روستاهای استان دچار آسیب شد از سوی دیگر برخی از خانه ها قابل تعمیر نیست و نیازمند تخریب و بازسازی جدید است.
وی افزود: البته در بارش های پنجم و ششم و 11و 12 فروردین ماه سال جاری 110 واحد مسكونی مددجویان بهزیستی چهارمحال و بختیاری تخریب و 623 واحد دچار خسارت جدی شد.
سطح معابر روستایی چهارمحال و بختیاری در اثر سیلاب دچار آسیب جدی شد و 120 هزار مترمربع تخریب شد.
مطابق آمارهای اعلام شده از سوی سازمان صنعت، معدن و تجارت چهارمحال و بختیاری نیز بارش های اخیر، سیلاب به 25 واحد صنعتی، معدنی و صنعتی این استان خسارت وارد كرده است كه این خسارت ها به 13واحد صنعتی، 5 معدن و سنگ شكن و 7 واحد صنفی وارد شد كه عمده واحدهای خسارت دیده در شهرستان های كوهرنگ و بن است.
معاون توسعه و عمران اداره كل امور عشایر چهارمحال و بختیاری نیز در گفت وگو با ایرنا، میزان خسارت وارده به ایلراه های مناطق ییلاقی این استان را 24 میلیارد ریال برآورد كرد و اظهار داشت: برای بازسازی این مسیرها تا زمان تقویم كوچ زمان زیادی باقی نمانده است.
به گفته یدالله چراغیور در موج دوم بارش ها 2 دهنه پل در منطقه عشایرنشین 'میانرودان' كوهرنگ و در منطقه ییلاقی 'فاج' سردشت لردگان تخریب شد.
مدیركل منابع طبیعی و آبخیزداری چهارمحال وبختیاری با اشاره به بارش های سیل آسا گفت: سیلاب بیش از 100 میلیارد ریال خسارت به بخش های مختلف منابع طبیعی استان وارد كرد.
علی محمدی مقدم افزود: از این میزان 40 میلیارد ریال به سدها و بندهای خاكی و مابقی در بخش های دیگر منابع طبیعی خسارت است.

** نفس عمیق حیات در طبیعت
پس از یك دهه خشكسالی و كاهش نزولات آسمانی، بارندگی های اخیر جان تازه ای به طبیعت بخشید.
مدیركل منابع طبیعی و آبخیزداری چهارمحال وبختیاری گفت: با اشاره به اینكه 2 هزار و 300 سد سنگی و ملاتی و 86 بند خاكی در استان احداث شده است، در بارندگی های اخیر حجم ذخیره آب در سدها و بندهای خاكی به 25 میلیون مترمكعب افزایش یافته است.
محمدی مقدم به اهمیت احداث سدها و بندهای خاكی در راستای طرح های آبخیزداری اشاره كرد و گفت: اجرای این طرح ها در افزایش ذخیره آب، تقویت سفره های زیرزمینی و كاهش سرعت سیلاب و كنترل دبی آب رودخانه و كاهش خسارت های جانی نقش دارد.
به گفته وی، تعدادی از سدهای خاكی بخش كشاورزی خشك شده بود اما با بارش های اخیر بازگشایی شده و سد بیدكان نیز اینك ذخیره خوبی دارد.
مدیركل حفاظت محیط زیست چهارمحال و بختیاری نیز درگفت وگو با ایرنا از سرریز شدن تالاب بین المللی گندمان و نیز آبگیری 80 درصدی تالاب چغاخور در بارش های اخیر خبر داد كه در تالاب فصلی سولقان بیش از 2.7 میلیون مترمكعب آب ذخیره شده است.
شهرام احمدی از احیا و آبگیری تالاب فصلی دهنو بعد از 14 سال در بارش های اخیر خبر داد.
این در حالی است كه در سال های گذشته كاهش محسوس آب این تالاب ها موجب بروز فجایع زیست محیطی در این مناطق شده و حیات بسیاری از گونه ها را به خطر انداخته بود.
تالاب بین المللی چغاخور با مساحت بیش از یكهزار و 500 هكتار و منطقه شكار ممنوع پیرامون این تالاب با یكهزار هكتار یكی از مناطق بكر گردشگری انسانی برای حضور پرندگان مهاجر و بومی است و تالاب بین المللی گندمان با یكهزار و 70 هكتار مساحت و 2 هزار و 219 متر ارتفاع از سطح دریا، بلندترین تالاب كشور است كه در نزدیكی تالاب بین المللی چغاخور قرار گرفته است.
این تالاب در لیست 10 تالاب برتر پرنده نگری ایران قرار دارد و در دفتر بین‌المللی تحقیقات پرندگان آبزی لندن ثبت شده است.
آنچه مسلم است با توجه به قرارگیری ایران در كمربند خشك و نیمه خشك جهان، مدیریت آب های روان سطحی و به ویژه سیلاب ها می تواند به عنوان منابع كم نظیر تامین آب شیرین، تداوم حیات را در این سرزمین تضمین نمایند.
این درحالی است كه تغییرات اقلیمی و توجه به دوره های آب سالی و تر سالی می باید در دستور كار قرار گرفته و چشم انداز مدیریتی كشور را با نیم نگاهی به هر یك از این شرایط كه وقوع آنها محتمل می باشد، سوق دهد.
همچنین تصمیمات و برنامه ریزی مقطعی، مهمترین عامل مواجهه با شرایط بحرانی و خسارت های كلان جانی و مالی در كشور می باشد.
احترام به طبیعت و توجه به حقوق عناصر طبیعی، پرهیز از عملكردهای جزیره ای ارگان ها و نهادهای مختلف كشور و توجه به وقوع پدیده های طبیعی در طول تاریخ، می تواند ضامن و حافظ جان و مال مردم و سرمایه های ملی باشد.
9244/2097/6021