تحریم نفتی ایران را به سمت اصلاحات ساختاری حركت می دهد

به گزارش گروه اطلاع رسانی ایرنا؛ موضوع رهایی از صادرات تك محصولی كه اقتصاد كشور و توسعه آن را متأثر از یك محصول می كند یكی از مهمترین دغدغه های دولت مردان و سیاستگذاران بازرگانی و اقتصادی است. در شرایط كنونی اقتصاد ایران و با توجه به تحریم های نفتی آمریكا، توسعه صادرات غیرنفتی از مهم ترین مسایل سیاسی و اقتصادی كشور محسوب می شود كه باید مورد توجه مسوولان كشور، اقتصاددانان و محققان قرار گیرد زیرا اقتصادهایی كه برپایه یك محصول قرار دارند بسیار آسیب‌پذیر بوده و با اندك نوسان های اقتصادی و یا كاهش تقاضا برای تك محصول شدن دچار مشكل می شوند.
ایران نیز به دلیل وابستگی به نفت تا حدودی با همین مشكل روبرو است و تحریم های ناعادلانه كه توسط آمریكا بر بخش نفت متمركز شده فشار اقتصادی مضاعفی به كشور وارد می كند.؛ تحریم هایی كه در روزهای اخیر به خصوص در حوزه نفت باعث گانه زنی هایی در سطح داخلی و بین المللی شده است.

با توجه به این مساله پژوهشگر گروه اطلاع رسانی ایرنا در خصوص وضعیت درآمدهای نفتی در ایران و چگونگی رهایی از اقتصاد تك محصولی با «وحید شقاقی» استاد اقتصاد دانشگاه خوارزمی به گفت وگو پرداخته است.

-در ادامه متن این گفت وگو را می خوانیم:
**ایرنا: وضعیت درآمدهای نفتی ایران از كشف آن تا امروز را چطور ارزیابی می كنید؟
***شقاقی: بعد از كشف نفت در دوره ناصرالدین شاه قاجار؛ یعنی از 1300 خورشیدی اقتصاد ایران نفتی شد. از دهه 50 خورشیدی قیمت نفت به خاطر جنگ اعراب و رژیم اسرائیل از حدود بشكه ای یك دلار به 10 دلار افزایش یافت و اقتصاد ایران، به شدت وابسته به نفت و تبدیل به یك اقتصاد نفتی رانتی شد. در زمان محمد رضا پهلوی وابستگی به نفت به بالاترین میزان وابستگی رسید و روزانه پنج میلیون بشكه نفت صادر می شد. این در حالی بود كه قیمت نفت میان10 تا 12 دلار در نوسان بود و یك ثروت سرشاری از درآمدهای ارزی به اقتصاد ایران پمپاژ شد. بعد از انقلاب اسلامی وابستگی اقتصاد ایران به نفت ادامه داشت و وضعیت درآمدهای ارزی نوسان پیدا كرد. به عنوان نمونه در 1377 خورشیدی قیمت نفت به زیر 9 دلار سقوط كرد اما در برهه هایی نفت به 120 دلار هم رسید.

**ایرنا: با توجه به این كه در بعضی از دوره ها قیمت نفت به بالاترین حد خود رسیده است مازاد درآمدهای نفتی در كجا مورد استفاده قرار می گرفت؟
***شقاقی: برای مازاد درآمدهای نفتی یك حساب ذخیره ارزی درست شد كه این پول مدتی بعد در حوزه های سرمایه گذاری استفاده شود اما اجرایی نشد. در مرحله بعدی از كشورهای مثل نروژ و كشورهای نفتی دیگر كه از ذخایر نفتی بهره برداری سودآور می كردند الگوبرداری شد و به این نتیجه رسیدند كه 20 درصد از درآمدهای حاصل از صادرات نفت به صندوق توسعه ملی وارد شود. همچنین سالی سه درصد هم به این مبلغ اضافه كنند. به عنوان نمونه امسال قرار بود 34 درصد از درآمدهای حاصل از صادرات نفت به صندوق توسعه ملی واریز شود اما به دلیل تحریم ها، هم دولت دوازدهم و هم دولت دهم از آیت الله خامنه ای مقام معظم رهبری اجازه گرفتند تنها 20 درصد از درآمدهای نفتی به این صندوق واریز كنند و مابقی در بودجه دولت هزینه شود.

**ایرنا: سهم نفت در بودجه دولت در دوره های مختلف چگونه بوده است؟
***شقاقی: اقتصاد ایران كاملاً اقتصاد نفت پایه است و بودجه دولت های مختلف یا به خود درآمدهای حاصل از صادرات نفت وابسته بوده یا به مشتقات نفتی، همچنین سهم نفت در بودجه دولت در دوره های مختلف بین 25 تا 40 درصد در نوسان بوده است. به عبارتی زمانی كه در شرایط تحریم قرار داشتیم صادرات نفت كاهش داشت و یا قیمت نفت سقوط كرد و در نتیجه سهم نفت در بودجه كم شده است. حدود 77 درصد رشد اقتصادی ایران با رشد بخش نفت همسو بوده و این نشان از این دارد كه اقتصاد ایران به شدت از نوسانات بخش نفت تاثیر می پذیرد. اقتصاد ایران حدود 50 سال است كه به اقتصاد نفتی آلوده شده است. همه دولت ها در این 50 سال وابسته به نفت بودند تنها تا حدودی دولت هفتم در برنامه سوم توسعه توانست وابستگی خود را به نفت كاهش دهد.

**ایرنا: آیا تا به حال اقداماتی برای فرار از اقتصاد تك محصولی صورت گرفته است؟
***شقاقی: دولت های رانتیر به دلیل اینكه راحت ترین منبع، درآمدهای نفتی بوده است چندان علاقه ای به گذر از نفت و وابستگی به نفت نداشتند. سیاست های كلی، اقتصاد مقاومتی، سیاست های كلی برنامه پنجم و ششم و دیگر سیاست های اقتصادی كلی و ابلاغیه های مقام معظم رهبری در كاهش وابستگی به نفت تاكید داشتند و قرار بود بودجه های دولت به جای وابستگی نفت به سمت درآمدهای مالیاتی منتقل شوند اما رانت و سهل الوصول بودن درآمدهای نفتی موجب شد كه همچنان اتكا به درآمدهای نفتی باشد. كشورهای توسعه یافته بیش از 25 درصد تولید ناخالص داخلی شان از مالیات بوده اما در ایران مالیات از تولید 6 درصد و بسیار اندك است و بودجه دولت ها بین 25 تا 35 درصد وابسته به مالیات بودند اما در كشورهای توسعه یافته بیش از 90 درصد از درآمدهای دولت از درآمدهای مالیات بوده است.

**ایرنا: راهكارهای شما برای رهایی از اقتصاد تك محصولی چیست؟
***شقاقی: تحریم های غرب عمدتاً بر بخش نفت متمركز بوده است. آمریكا در تحریم های 1390و 1391 خورشیدی و در تحریم های 1397 و 1398 خورشیدی تلاشش این بوده كه از طریق كانال نفت بر ایران فشار وارد كند و صادرات نفت ایران را از 2 و نیم میلیون بشكه به زیر یك میلیون بشكه در روز رسانده است. در حالی كه ارز حاصل از صادرات نفت به اقتصاد ایران بر نمی گردد و با توجه به برنامه دولت ها كه باید از نفت عبور كنیم و متكی به اقتصاد غیر نفتی باشیم همچنان اقتصاد ایران متكی به نفت بوده است و از این كانال به اقتصاد ایران فشار می آید.

نوسانات ارزی و مشكلات فعلی را باید در اقتصاد رانتی نفتی جستجو كرد اگر اقتصاد ایران می خواهد از نفت عبور كند باید تن به شفافیت بدهد زیرا شفافیت می تواند رانت زدایی كند و جلو فساد را بگیرد در واقع تولید در یك اقتصاد مالیات محور و یك اقتصاد شفاف مفهوم پیدا می كند و در یك اقتصاد مخفی رانتی رونق تولید مفهوم ندارد. راه حل نهایی این است كه باید شفافیت را در فعالیت های اقتصادی پذیرفت و مبارزه با فساد و رانت را در سرلوحه سیاست ها قرار داد. اقدام هایی مانند دولت الكترونیك، شفافیت و اقدام های مالی، گردش آزادانه اطلاعات و هر طرحی مبتنی بر ارتقای شفافیت می تواند مفید باشد و سیاست هایی مثل بهبود محیط كسب و كار، بهبود محیط اقتصاد كلان ایران، رقابت پذیری اقتصاد ایران همه می توانند در رونق تولید و از كانال رونق تولید بر اخذ مالیات و كاهش وابستگی به نفت تاثیر بگذارد.

**ایرنا: به نظر شما آمریكا می تواند صادرات نفت ایران را به صفر برساند؟
***شقاقی: آمریكایی ها در سال های اخیر توانستند تولید نفت خود را از هشت میلیون بشكه صادارت نفت در روز به 18 میلیون بشكه برسانند تمام تلاش آمریكا در راهبرد جدید خود این است كه بتواند صادر كننده نفت باشد و بر بازارهای نفت تاثیر بگذارد به همین دلیل آمریكا بر شركای نفت ایران فشار وارد می كند كه واردات نفت خود را از ایران به صفر برسانند در واقع می توان به این تحریم ها هم از دید فرصت و هم از دید تهدید نگاه كرد؛ تهدید از این نظر كه آمریكا خواهد توانست كه صادرات نفت ایران را به زیر 500 هزار بشكه نفت در روز كاهش دهد به عبارتی آمریكایی ها نفت ایران را از 2 و نیم میلیون بشكه در روز در نیمه اول 1397 خورشیدی به زیر 500 هزار بشكه در روز كاهش خواهند داد. این اتفاق فشار شدیدی بر اقتصاد ایران وارد می كند. فرصت نیز از این نظر كه با این وضعیت ایران ناچار می شود كه به سَمت اصلاحات ساختاری و اتكا به اقتصاد غیر نفتی حركت كند.

پژوهشم**ف.ج**9370**9131