به گزارش ایرنا، محله «چهاردرخت» مشهور به قدیمی ترین محله شهر بیرجند جایی است كه گمان می رود هنوز هم بوی آیین های سنتی رمضان در آن به مشام رسد. اما اینطور نیست قدیمی های محل یا از دنیا رفته اند یا ترك این محله كرده اند و ساكنان جدید هم به یاد ندارند كه سحرگاهان و شامگاهان رمضان در روزگارهای قدیمی چطور سپری می شده است.
پرسان پرسان سراغ قدیمی ترین ساكن محل را می گیریم و به دنبال رد پایی از تاریخ گویایی هستیم تا كورسوی از گذشته را به یاد داشته باشد. آدرس می دهند به منزل سید محمد لامعی كسی كه 79 سال از عمرش را در بیرجند زندگی كرده و پس از چندین سال سكونت در محله چهاردرخت اكنون به محله دیگری رفته است.
در یكی از كوچه های باریك خیابان منتظری با جست و جوی فراوان بالاخره به منزل سید محمد می رسیم دركوب كوچك حیاط را می زنیم و چند دقیقه ای بعد با چهره خندان سید محمد روبه رو می شویم.
همین كه می شنود به جستجوی آیین های رمضان هستیم به گرمی استقبال كرده و ما را به اندورن خانه اش دعوت می كند. در اتاق كوچك ساعتی را پای حرفهایش می نشینیم و او از رمضان های دور در محله چهار درخت برایمان سخن می گوید.
** نوای كربلایی علی اكبر دباغ در سحرگاهان چهاردرخت
در خاطراتش ما را به سال هایی می برد كه نوجوانی 10 ساله بوده و آن زمان كربلایی علی اكبر دباغ در محله چهاردرخت بیرجند نوای رمضانی را در سحرها پشت بام منزلش سر می داده است.
وی به اولین شبی كه باید مردم سحر را بیدار می شدند اشاره می كند و می گوید: آن زمان ساعتی نبود كه كوك كنیم یا رادیو و تلویزیونی كه مردم بتوانند تشخیص دهند چه موقع وقت سحر است برای همین كربلایی علی اكبر دباغ ساعتی قبل از موقع اذان بر پشت بام می رفت و با مناجات خوانی او اهالی متوجه می شدند وقت سحر شده است.
كمی مكث می كند انگار كورسویی از نوای خوش دباغ را در گوشه و كنار ذهنش به یاد آورده است و ادامه می دهد: این مرد خوش صدای چهاردرخت معمولا سه نوبت پشت بام می رفت و دعا می خواند تا زمانی كه بیشتر چراغ های خانه ها روشن می شد بعضی وقت ها هم همسایه ها اگر می دیدند چراغ كسی خاموشی است به دیوارش می كوبیدند تا بیدار شود.
سید محمد لامعی یادی هم از كربلایی عباس خادم می كند كه همیشه در مسجد قدیمی چهاردرخت خدمت نمازگزاران را می كرده و می گوید: او هم یكی از افرادی بود كه « شوخوانی و سحرخوانی» می كرد تا زمانی كه مردم بیدار شده و سحری می خوردند.
وی ادامه می دهد: زمانی كه صدای توپ بلند می شد مردم دیگر دست از خوردن سحری می كشیدند و می فهمیدند كه نزدیك اذان رسیده لذا جمعیت به سمت مسجد چهاردرخت سرازیر شده و در كنار هم پشت سر « آیت الله تهامی» نماز جماعت می خواندند.
سید محمد « رمضو خوانی» را از نمونه آیین های كهن ماه رمضان در بیرجند قدیم عنوان می كند و می افزاید: شب های رمضان بعد افطار 12 تا 15 نفر از پسران نوجوان محله دور هم جمع می شدند و یك نفر هم سرگروه می شد تا برای مردم رمضو خوانی كند.
وی ادامه می دهد: وقتی كه گروه تكمیل می شد همه با هم به در خانه ها می رفتند و استاد گروه با صدای بلند می‌گفت: « رَمِضاْنی مارْ وَاْ مِدِیْ یا وَرْ خُانِمْدِ؛ رمضانی ما را می‌دهید یا بخوانیمش». صاحبخانه اجازه خواندن می داد، كودكان هم با صدای بلند می گفتند« رمضو یارب / یارب رمضو، رمضو آمد / خوشنام خدا، رمضو آمد مهمانش كنید/ بز و بزغاله قربانش كنید / این سرا از كنه رو ور باده/ دو پسر داره كه نو داماده، این سرا از كنه رو ور روزه/ دو دختر داره كه مخمل دوزه / این سرا از كنه رو ور قبرستو / پدر مو گفته برو دو قرو بستو ».
سید محمد با یادآوری این آیین و شعرهایش لبخندی عمیق به لب می نشاند و می گوید: وقتی این شعرها را می خواندند بعضی از خانواده ها با تنقلات به استقبال كودكان می آمدند و بعضی كه اعیانی بودند غذا یا پول می دادند و بعضی هم ظرف آبی را از بالا روی سرشان می ریختند تا بچه ها با شادی از كوچه عبور كنند.
** سفره های افطار وقفی
وی یكی دیگر از آیین های قدیمی رمضان در محله چهاردرخت بیرجند را افطاری دادن در برخی خانه ها عنوان می كند و ادامه می دهد: همه این افطاری ها از محل وقف بود كه مردم در خانه افرادی از جمله آیتی و نمازی یا حسینیه امام رضا(ع) میهمان سفره های افطاری می شدند.
لامعی با بیان اینكه همه می توانستند در این افطاری ها شركت كنند اضافه می كند: كسی نبود كه از غذای متبرك سفره افطار وقفی بی بهره باشد حتی اگر كسی در خانه مریض یا معلول بود و نمی توانست در افطاری شركت كند روی یك مجمع ( سینی مسی بزرگ) برایشان به اندازه افطار و سحر غذا می گذاشتند و می برند.
وی به یاد مزه افطاری های آن روزگار می افتد و می گوید: بعضی وقت ها برنج می پختند و گاهی هم آبگوشت اما به حدی این غذاها خوشمزه بود كه آوازه آن به همه جای شهر می رسید.
** كماچ و كاچی بیست و هفتم رمضان
سید محمد لامعی یكی دیگر از آیین های رمضانی در قدیم را بیست و هفتمی معرفی می كند و می گوید: هر سال شب 27 رمضان دو نفر از زنان محل به صورت ناشناس چادر سفید سر كرده، صورت خود را می پوشاندند و با یك سینی كه روی آن آینه، شانه، سرمه دان و یك كاسه آب و ملاقه بود دركوب خانه های مردم را می زدند.
وی با بیان اینكه نحوه كوبیدن درب توسط این زنان متفاوت بوده است ادامه می دهد: این افراد به در هر خانه‌ای كه می‌رسند با كفچلز یا همان ملاقه خود، چند بار به در خانه می‌كوبیدند و اینطوری صاحبخانه متوجه حضور آنها شده و با تنقلاتی مثل آرد، شیرینی یا پول از آنها پذیرایی كرده و به هر نیتی كه داشتند نگاهی به آیینه داخل سینی كرده، شانه را به هم به سر كشیده و از سرمه هم مقداری روی چشم می كشیدند.
وی اضافه می كند: روز بعد هم با آردی كه از منازل جمع كرده بودند كماچ و كاچی پخته و بین مردم محله به نیت تبرك توزیع می كردند.
سید محمد یكی از آیین ها و سنت های رمضان در محله چهاردرخت را خواندن یك جزء از قرآن در هر روز عنوان می كند و می افزاید: روزهای آخر رمضان هر نفری 2 یا پنج قِران كمك می كرد كه با این پول ها خرما و شكافته ( نوعی قند سنتی) می خریدند و روز آخر به هر كسی به اندازه یك مشت از این شیرینی ها می دادند.
** نماز عید فطر در كشمان بیرجند
وی آخرین سنت رمضان در قدیم را برپایی نماز عید فطر می داند و می گوید: روز عید كه می شد همه مردم از محله های دیگر هم با پای پیاده به صورت دسته جمعی به كشمان بیرجند می رفتند و آنجا پشت سر آیت الله تهامی نماز عید می خواندند.
وی با سیری در خاطراتش از آن روزها به نیكی یاد می كند و ادامه می دهد: كسانی كه اجرا كننده آیین های رمضانی بودند سال هاست كه مرده اند و دیگر كسی نیست كه سحرخوانی و شوخوانی كند یا شب 27 رمضان در كوچه ها بگردد حتی بچه ها هم در این دوران رمضوخوانی نمی كنند.
** ثبت ملی سه آیین رمضانی در خراسان جنوبی
مسئول حوزه پژوهش اداره كل میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری خراسان جنوبی هم به پژوهش های انجام شده در خصوص آیین های رمضان اشاره می كند و می گوید: حاصل این پژوهش ها ثبت ملی شدن سه آیین رمضو خوانی، طبل زنی و بیست و هفتمی است.
سید احمد برآبادی با بیان اینكه این آیین ها هنوز در برخی روستاهای خراسان جنوبی زنده است و اجرا می شود ادامه می دهد: در برخی محلات قدیمی بیرجند هم هنوز هستند كسانی كه تمایل به اجرای نمادین این آیین ها دارند.
وی تاكید می كند: اجرای این سنت ها باید از شكل دولتی خارج و در محلات به مردم سپرده شود چرا كه احیای همین آیین های قدیمی یكی از راه های افزایش نشاط اجتماعی است.
مسئول حوزه پژوهش اداره كل میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری خراسان جنوبی می افزاید: احیای سنت های قدیمی ضمن ایجاد فضای همدلی می تواند شادی هایی را در جامعه خلق كند كه ماندگاری و اثرگذاری آن عمیق و گسترده است.
وی یادآور می شود: آیین سنتی رمضان خوانی به شماره 811 ، ملاقه زنی (كفچلزی) به شماره 816 و مراسم طبل زنی طبس به شماره 189 در فهرست میراث معنوی كشور به ثبت رسیده است.
گزارش میدانی از عصمت برزجی
9893 * 6054
تاریخ انتشار: ۲۱ اردیبهشت ۱۳۹۸ - ۱۰:۰۳
بیرجند - ایرنا - ماه رمضان از گذشته های دور با آیین های مختلفی در محله های قدیمی شهر بیرجند همراه بود كه هنوز هم اجرای آن در برخی مناطق و روستاها زنده است و احیای این سنت ها نیز می تواند فضای همدلی و نشاط را در جامعه ایجاد كند.