ضرورت احياي سنت «اوداباشي» در بازار تبريز

به گزارش ايرنا، «اوداباشي» ها (سرايدارها) كه زماني نه چندان دور در جاي جاي بازار بزرگ تبريز و حتي پشت بام اين گنجينه تجارت تبريز، ايران و آسيا، به سان چشم بيدار اصناف و كسبه نقش ايفا كرده و هر لحظه از اين اثر تاريخي و اموال و مغازه هاي مردم پاسداري مي كردند، با ورود دوربين ها، اينترنت و ابزارآلات فناورانه كه بازاريان را دچار توهم بي نيازي به «اوداباشي» كرده بود، در مدت كوتاهي كوله بارشان را بستند و از بازار رفتند.
«اوداباشي» ها - بخوانيد نگهبانان و سرايدارها- در بازار تبريز را اغلب افرادي تشكيل مي داند كه به دليل بيكاري، از روستاهاي دور و نزديك تبريز آمده و پس از سال ها حضور در بازار، گذراندن آزمون ناملموس اعتماد و اطمينان و اثبات كارداني و درستي شان، به چشم و گوش بازاريان تبريز تبديل مي شدند و اين مكان تجاري - اقتصادي با وجود آنان از هر جهت امنيت مي يافت.
اما تكرار آتش سوزي مهيب سراي «ايكي قاپيلار» به فاصله يك دهه ثابت كرد كه پشت پا زدن به برخي از سنت هاي اصيل بازار تبريز مي تواند عواقب وخيمي در پي داشته و علاوه بر به خطر افتادن اموال، اجناس و مغازه هاي كسبه، اين اثر تاريخي منحصر به فرد جهاني را نيز تحت تاثير قرار دهد و صدمات و لطمات جبران ناپذيري به بنيه هاي اقتصادي، تجاري، فرهنگي و گردشگري منطقه بزند.
زماني نه چندان دور هر يك از تيمچه هاي كوچك بازار تبريز كه شايد تعداد مغازه هاي آن به 25 عدد هم نمي رسيد، به دليل اهميت اقتصادي و علقه هاي عاطفي صاحبان صنوف مختلف داراي چهار پنج «اوداباشي» بود تا كسبه شب ها بدون كوچكترين نگراني سر بر بالين گذاشته و فردا صبح با خيال آسوده و اطمينان از حفط اموال و اجناس خود روز كاري را شروع كنند.
اما آتش سوزي اواخر هفته گذشته سراي «ايكي قاپيلار» و خسارت بيش از 300 ميليارد توماني آن در اين شرايط خاص اقتصادي كشور، ضرورت احياي سنت «اوداباشي» براي صيانت از پنج هزار و 500 باب حجره و مغازه در قالب 35 باب سراي، 25 باب تيمچه، 20 رشته راسته و راسته ‌بازار و 11 باب دالان بازار تاريخي و مسقف تبريز را به شكلي تلخ گوشزد كرد.
چه بسا وجود تنها يك اوداباشي در سراي «ايكي قاپيلار» كه در آن 125 باب مغازه فعال است، مي توانست از آتش سوزي مهيبي كه ميلياردها ريال ضرر مالي و شايد چندين برابر آن زيان روحي و رواني به كسبه وارد كرد، جلوگيري كند.
بي ميلي كسبه به استخدام «اوداباشي» كه شايد هزينه هاي آن بسيار پايين تر از نصب سامانه هاي كنترل ديجيتالي باشد، ثابت كرد كه تلقي بازاريان بازار تاريخي و مسقف تبريز براي رصد و نگهباني از داشته هاي خود با تكيه بر فناوري ها نو پاسخگو نبوده و نوع مراقبت ها و حراست فيزيكي اين مكان با ساير واحدهاي تجاري و اقتصادي متفاوت است.
آتش سوزي بازار تبريز به خوبي ثابت كرد كه تلقي بازاريان مبني بر محدود كردن فعاليت «اوداباشي» ها به باز و بسته كردن درهاي سراي ها، دالان ها و تيمچه ها خلاصه شود، اشتباه و بيراه است؛ كارشناسان نيز برا اين مبنا معتقدند اگر موقع آتش سوزي اخير يك «اوداباشي» در سراي «ايكي قاپيلار» وجود داشت تنها با يك تماس اوليه با آتش نشاني مانع از گسترش آتش و زيانه كشيدن مهيب آن مي شد و يا حداكثر خود وارد گود مي شد و آتش را خاموش مي كرد.
شهردار تبريز با تاكيد بر اينكه بازار تبريز آبرو، هويت و اساس فعاليت هاي اقتصادي و تجاري آذربايجان و ايران است، توسعه اقتصادي و فرهنگي شهر را مديون اين بناي عظيم تاريخي دانست و گفت: چنين مكان بزرگي با توجه به كاركردهاي مختلفش نيازمند وجود «اوداباشي» ها است كه امنيت و اطمينان را براي كاسبان به ارمغان مي آورند.
ايرج شهين باهر، آسيب شناسي حادثه آتش سوزي در «ايكي قاپيلار» را لازم و ضروري دانست و اضافه كرد: يكي از مهمترين اين آسيب ها مربوط به منسوخ شدن به كارگيري «اوداباشي» هاست.
وي نبود اوداباشي (سراي دار) در سراي «ايكي قاپيلار» را از دلايل اصلي شعله ور شدن آتش بيان كرد و اظهار داشت: بدون ترديد اگر يك نفر در زمان شروع آتش سوزي در آن محل بود، به موقع اطلاع رساني مي كرد كه در اين زمينه بايد از هيات امناي بازار گلايه مند بود.
شهين باهر ادامه داد: وجود حتي يك نفر «اوداباشي» در پشت بام بازار بزرگ تبريز بسيار لازم و ضروري است تا در مواقع خطر نسبت به اطلاع رساني اقدام كند.
وي كه خود را فرزند بازار تبريز مي داند، با تاكيد بر اينكه نبايد به بهانه فناورهاي مدرن برخي از سنت هاي خوب و تاثيرگذار را كنار گذاشت، احياي «اوداباشي» در بازار تبريز را لازم دانست و از هيات امنا و بازاريان درخواست كرد تا در اين زمينه اقدامات فوري به انجام برسانند.
شهين باهر اضافه كرد: هرچند به كارگيري دوربين ها و كركره هاي برقي براي حفاظت از مغازه ها امري خوب است، اما بايد توجه داشت در مواقع بحراني مثل آتش سوزي اخير كه برق قطع مي شود، تنها كسي كه مي تواند به داد بازار برسد، «اوداباشي» است.
مديركل ميراث فرهنگي، صنايع دستي و گردشگري آذربايجان شرقي نيز با اشاره به اينكه اداره سنتي و روش هاي قديمي داد و ستد در بازار تبريز مهمترين جاذبه گردشگري اين مكان جهاني است، به ايرنا گفت: يكي از اين سنت هاي زيبا، قابل اتكا و اطمينان بخش در تامين امنيت بازار، بكارگيري «اوداباشي» ها در تيمچه ها، سراها و دالان هاي مختلف است.
مرتضي آبدار اظهار داشت: بازار تبريز در روزگاران قديم كه هنوز خبري از دوربين ها و فناوري جديد نبود، توسط «اوداباشي» ها مراقبت مي شد، به همت آنها داد و ستدها روال عادي خود را داشت و در اين مدت مديد كمترين حادثه و اتفاق ناگوار را در اين مكان شاهد بوده ايم.
وي اعتماد متقابل بين بازاريان و «اوداباشي» را اصل محوري در بازار تبريز بيان كرد و ادامه داد: به خاطر همين اعتماد بود كه بازاريان بدون كوچكترين نگراني قفل سراي ها و تيمچه ها را به «اوداباشي» مي سپردند تا پس از پايان فعاليت هاي روزانه با آسودگي سر به بالين نهند.
آبدار گفت: اما در سال هاي اخير كسبه بسياري از سراها و تيمچه ها با نصب دوربين ها مختلف امنيت مغازه و اموال و اجناس خود را به اين اجسام بي روح مي سپارند، غافل از اينكه اين سامانه ها هرگز كاركرد «اوداباشي» ها را ندارند.
يكي از كاسبان بازار تاريخي تبريز و عضو هيات امناي اين بازار نيز به ايرنا گفت: هرچند در سال هاي اخير بحث «اوداباشي» در بازار تبريز به تدريج جمع شده است، اما در حال حاضر تعداد معدودي از تيمچه ها همچنان از اين افراد استفاده مي كنند، در حالي كه نياز است تمام سراها و تيمچه ها از «اوداباشي» استفاده كنند.
محمدتقي كريمي تبار با اذعان به اينكه بهره مندي از اوداباشي مي توانست آتش سوزي مهيب اخير در سراي «ايكي قاپيلار» را به خوبي مهار كند، گفت: در هر حال قصوري در اين حوزه شده است اما بايد هيات امناي بازار تبريز از اين به بعد تصميم مقتضي و اساسي براي استفاده از «اوداباشي» ها بگيرند تا بار ديگر شاهد حوادث تلخ و ناگوار اينچنيني نباشيم.
وي كاركرد «اوداباشي» را متمايز و بسيار فراتر از سيستم هاي كنترل هاي هوشمند دانست و اظهار داشت: اغلب مغازه دارهاي بازار پس از پايان فعاليت روزانه خود برق واحدهاي خود را از فيوز قطع مي كنند، كه در اين حالت تمام سيستم هاي هوشمند از كار مي افتند و در اين موقع كاركردهاي اوداباشي ها بيشتر ملموس تر مي شود.
كريمي تبار با بيان اينكه سراي «ايكي قاپيلار» در هنگام وقوع آتش سوزي اخير نگهبان داشته است، يادآوري كرد: اما وي موقع آتش سوزي براي افطار به منزل رفته بود و به دليل مسافت زياد تا بازار، متاسفانه پس از شعله شدن و گسترش آتش به محل آمده بود كه در اين زمينه بايد تحقيقات بيشتري انجام گيرد.
وي ادامه داد: اگر مغازه داران سراي «ايكي قاپيلار» از «اوداباشي» استفاده مي كردند، او ملزم بود تمام ساعات شب در محل حضور داشته باشد و در اين صورت در همان دقايق اول آتش سوزي مي توانست به آتش نشاني اطلاع داده و يا خود اقدام پيشگيرانه انجام دهد.
يكي از كاسبان قديمي بازار تبريز نيز به ايرنا، گفت: از هر زوايه كه نگاه كنيم مزيت هاي «اوداباشي» براي خود بازار و كاسبان بسيار زياد است؛ چون او اتاقي در حياط سراها و يا تيمچه ها دارد كه مي تواند به حد كافي استراحت كرده و در مواقع لزوم و ضرور به مغازه ها سركشي كند.
حاج رحيم عليزاده اظهار داشت: 70 سال است كه من در بازار هستم، اما تاكنون دزدي و حادثه بدي به خاطر ندارم، چون «اوداباشي» ها به عنوان امين بازاريان با تمام توان خود براي حراست و مراقبت از اين محل چشمان باز و تيزي دارند تا خطري متوجه مغازه ها نشود؛ متاسفانه با ورود نسل جوان به بازار نسل اين افراد امين به تدريج برچيده مي شود و همه به سمت استفاده از دوربين هاي هوشمند مي روند.
وي ادامه داد: «اوداباشي» ها در قديم علاوه بر صيانت شبانه از بازار، زمان شروع فعاليت بازار نيز كمك رسان بازاريان بودند و اجناس را در داخل بازار جابجا مي كردند تا هنگام شب كه فرا مي رسيد مسئوليت مراقبت از مغازه ها و اموال و اجناس داخل آن را بر عهده مي گرفتند و هميشه و همه ساعت پيش چشم بازاريان بودند.
عليزاده، آتش سوزي اخير سراي «ايكي قاپيلار» را تاسف بار دانست و گفت: دليل اصلي اين آتش سوزي ويرانگر، نبود يك «اوداباشي» در سرا و يا پشت بام بازار بود.
ه گزارش ايرنا، ساعت 22:15 دقيقه چهارشنبه 18 ارديبهشت ماه 1398 آتش سوزي مهيبي در سراي «ايكي قاپيلار» بازار تاريخي و مسقف تبريز به اتش نشاني اطلاع داده و پس از پنج ساعت خاموش شد؛ آتش در آن شب در حالي اين سراي تاريخي را در كام خود كشيد كه كاسبان آن يك دهه قبل نيز طعم تلخ آتش سوزي را چشيده بودند.
بازار تاريخي تبريز با داشتن حدود پنج هزار و 500 باب حجره، مغازه و فروشگاه، 40 گونه شغل، 35 باب سرا، 25 باب تيمچه، 30 باب مسجد، 20 باب راسته و راسته‌بازار، 11 باب دالان، 5 باب حمام و 12 باب مدرسه به ‌عنوان اصلي ‌ترين مركز داد و ستد مردم تبريز و ايران شناخته مي‌شود.
اين مجموعه با نام مجموعه بازار تبريز در 25 شهريور 1354 با شماره ثبت 1097 به‌ عنوان يكي از آثار ملي ايران ثبت شد و در سال 2010 نيز اين مجموعه با شماره ثبت 1346 به عنوان يكي از ميراث جهاني ايران در فهرست ميراث جهاني يونسكو به ثبت رسيد.
گزارش: سيديحيي مرتضائي
3038/518