ضرورت احیای سنت «اوداباشی» در بازار تبریز

به گزارش ایرنا، «اوداباشی» ها (سرایدارها) كه زمانی نه چندان دور در جای جای بازار بزرگ تبریز و حتی پشت بام این گنجینه تجارت تبریز، ایران و آسیا، به سان چشم بیدار اصناف و كسبه نقش ایفا كرده و هر لحظه از این اثر تاریخی و اموال و مغازه های مردم پاسداری می كردند، با ورود دوربین ها، اینترنت و ابزارآلات فناورانه كه بازاریان را دچار توهم بی نیازی به «اوداباشی» كرده بود، در مدت كوتاهی كوله بارشان را بستند و از بازار رفتند.
«اوداباشی» ها - بخوانید نگهبانان و سرایدارها- در بازار تبریز را اغلب افرادی تشكیل می داند كه به دلیل بیكاری، از روستاهای دور و نزدیك تبریز آمده و پس از سال ها حضور در بازار، گذراندن آزمون ناملموس اعتماد و اطمینان و اثبات كاردانی و درستی شان، به چشم و گوش بازاریان تبریز تبدیل می شدند و این مكان تجاری - اقتصادی با وجود آنان از هر جهت امنیت می یافت.
اما تكرار آتش سوزی مهیب سرای «ایكی قاپیلار» به فاصله یك دهه ثابت كرد كه پشت پا زدن به برخی از سنت های اصیل بازار تبریز می تواند عواقب وخیمی در پی داشته و علاوه بر به خطر افتادن اموال، اجناس و مغازه های كسبه، این اثر تاریخی منحصر به فرد جهانی را نیز تحت تاثیر قرار دهد و صدمات و لطمات جبران ناپذیری به بنیه های اقتصادی، تجاری، فرهنگی و گردشگری منطقه بزند.
زمانی نه چندان دور هر یك از تیمچه های كوچك بازار تبریز كه شاید تعداد مغازه های آن به 25 عدد هم نمی رسید، به دلیل اهمیت اقتصادی و علقه های عاطفی صاحبان صنوف مختلف دارای چهار پنج «اوداباشی» بود تا كسبه شب ها بدون كوچكترین نگرانی سر بر بالین گذاشته و فردا صبح با خیال آسوده و اطمینان از حفط اموال و اجناس خود روز كاری را شروع كنند.
اما آتش سوزی اواخر هفته گذشته سرای «ایكی قاپیلار» و خسارت بیش از 300 میلیارد تومانی آن در این شرایط خاص اقتصادی كشور، ضرورت احیای سنت «اوداباشی» برای صیانت از پنج هزار و 500 باب حجره و مغازه در قالب 35 باب سرای، 25 باب تیمچه، 20 رشته راسته و راسته ‌بازار و 11 باب دالان بازار تاریخی و مسقف تبریز را به شكلی تلخ گوشزد كرد.
چه بسا وجود تنها یك اوداباشی در سرای «ایكی قاپیلار» كه در آن 125 باب مغازه فعال است، می توانست از آتش سوزی مهیبی كه میلیاردها ریال ضرر مالی و شاید چندین برابر آن زیان روحی و روانی به كسبه وارد كرد، جلوگیری كند.
بی میلی كسبه به استخدام «اوداباشی» كه شاید هزینه های آن بسیار پایین تر از نصب سامانه های كنترل دیجیتالی باشد، ثابت كرد كه تلقی بازاریان بازار تاریخی و مسقف تبریز برای رصد و نگهبانی از داشته های خود با تكیه بر فناوری ها نو پاسخگو نبوده و نوع مراقبت ها و حراست فیزیكی این مكان با سایر واحدهای تجاری و اقتصادی متفاوت است.
آتش سوزی بازار تبریز به خوبی ثابت كرد كه تلقی بازاریان مبنی بر محدود كردن فعالیت «اوداباشی» ها به باز و بسته كردن درهای سرای ها، دالان ها و تیمچه ها خلاصه شود، اشتباه و بیراه است؛ كارشناسان نیز برا این مبنا معتقدند اگر موقع آتش سوزی اخیر یك «اوداباشی» در سرای «ایكی قاپیلار» وجود داشت تنها با یك تماس اولیه با آتش نشانی مانع از گسترش آتش و زیانه كشیدن مهیب آن می شد و یا حداكثر خود وارد گود می شد و آتش را خاموش می كرد.
شهردار تبریز با تاكید بر اینكه بازار تبریز آبرو، هویت و اساس فعالیت های اقتصادی و تجاری آذربایجان و ایران است، توسعه اقتصادی و فرهنگی شهر را مدیون این بنای عظیم تاریخی دانست و گفت: چنین مكان بزرگی با توجه به كاركردهای مختلفش نیازمند وجود «اوداباشی» ها است كه امنیت و اطمینان را برای كاسبان به ارمغان می آورند.
ایرج شهین باهر، آسیب شناسی حادثه آتش سوزی در «ایكی قاپیلار» را لازم و ضروری دانست و اضافه كرد: یكی از مهمترین این آسیب ها مربوط به منسوخ شدن به كارگیری «اوداباشی» هاست.
وی نبود اوداباشی (سرای دار) در سرای «ایكی قاپیلار» را از دلایل اصلی شعله ور شدن آتش بیان كرد و اظهار داشت: بدون تردید اگر یك نفر در زمان شروع آتش سوزی در آن محل بود، به موقع اطلاع رسانی می كرد كه در این زمینه باید از هیات امنای بازار گلایه مند بود.
شهین باهر ادامه داد: وجود حتی یك نفر «اوداباشی» در پشت بام بازار بزرگ تبریز بسیار لازم و ضروری است تا در مواقع خطر نسبت به اطلاع رسانی اقدام كند.
وی كه خود را فرزند بازار تبریز می داند، با تاكید بر اینكه نباید به بهانه فناورهای مدرن برخی از سنت های خوب و تاثیرگذار را كنار گذاشت، احیای «اوداباشی» در بازار تبریز را لازم دانست و از هیات امنا و بازاریان درخواست كرد تا در این زمینه اقدامات فوری به انجام برسانند.
شهین باهر اضافه كرد: هرچند به كارگیری دوربین ها و كركره های برقی برای حفاظت از مغازه ها امری خوب است، اما باید توجه داشت در مواقع بحرانی مثل آتش سوزی اخیر كه برق قطع می شود، تنها كسی كه می تواند به داد بازار برسد، «اوداباشی» است.
مدیركل میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری آذربایجان شرقی نیز با اشاره به اینكه اداره سنتی و روش های قدیمی داد و ستد در بازار تبریز مهمترین جاذبه گردشگری این مكان جهانی است، به ایرنا گفت: یكی از این سنت های زیبا، قابل اتكا و اطمینان بخش در تامین امنیت بازار، بكارگیری «اوداباشی» ها در تیمچه ها، سراها و دالان های مختلف است.
مرتضی آبدار اظهار داشت: بازار تبریز در روزگاران قدیم كه هنوز خبری از دوربین ها و فناوری جدید نبود، توسط «اوداباشی» ها مراقبت می شد، به همت آنها داد و ستدها روال عادی خود را داشت و در این مدت مدید كمترین حادثه و اتفاق ناگوار را در این مكان شاهد بوده ایم.
وی اعتماد متقابل بین بازاریان و «اوداباشی» را اصل محوری در بازار تبریز بیان كرد و ادامه داد: به خاطر همین اعتماد بود كه بازاریان بدون كوچكترین نگرانی قفل سرای ها و تیمچه ها را به «اوداباشی» می سپردند تا پس از پایان فعالیت های روزانه با آسودگی سر به بالین نهند.
آبدار گفت: اما در سال های اخیر كسبه بسیاری از سراها و تیمچه ها با نصب دوربین ها مختلف امنیت مغازه و اموال و اجناس خود را به این اجسام بی روح می سپارند، غافل از اینكه این سامانه ها هرگز كاركرد «اوداباشی» ها را ندارند.
یكی از كاسبان بازار تاریخی تبریز و عضو هیات امنای این بازار نیز به ایرنا گفت: هرچند در سال های اخیر بحث «اوداباشی» در بازار تبریز به تدریج جمع شده است، اما در حال حاضر تعداد معدودی از تیمچه ها همچنان از این افراد استفاده می كنند، در حالی كه نیاز است تمام سراها و تیمچه ها از «اوداباشی» استفاده كنند.
محمدتقی كریمی تبار با اذعان به اینكه بهره مندی از اوداباشی می توانست آتش سوزی مهیب اخیر در سرای «ایكی قاپیلار» را به خوبی مهار كند، گفت: در هر حال قصوری در این حوزه شده است اما باید هیات امنای بازار تبریز از این به بعد تصمیم مقتضی و اساسی برای استفاده از «اوداباشی» ها بگیرند تا بار دیگر شاهد حوادث تلخ و ناگوار اینچنینی نباشیم.
وی كاركرد «اوداباشی» را متمایز و بسیار فراتر از سیستم های كنترل های هوشمند دانست و اظهار داشت: اغلب مغازه دارهای بازار پس از پایان فعالیت روزانه خود برق واحدهای خود را از فیوز قطع می كنند، كه در این حالت تمام سیستم های هوشمند از كار می افتند و در این موقع كاركردهای اوداباشی ها بیشتر ملموس تر می شود.
كریمی تبار با بیان اینكه سرای «ایكی قاپیلار» در هنگام وقوع آتش سوزی اخیر نگهبان داشته است، یادآوری كرد: اما وی موقع آتش سوزی برای افطار به منزل رفته بود و به دلیل مسافت زیاد تا بازار، متاسفانه پس از شعله شدن و گسترش آتش به محل آمده بود كه در این زمینه باید تحقیقات بیشتری انجام گیرد.
وی ادامه داد: اگر مغازه داران سرای «ایكی قاپیلار» از «اوداباشی» استفاده می كردند، او ملزم بود تمام ساعات شب در محل حضور داشته باشد و در این صورت در همان دقایق اول آتش سوزی می توانست به آتش نشانی اطلاع داده و یا خود اقدام پیشگیرانه انجام دهد.
یكی از كاسبان قدیمی بازار تبریز نیز به ایرنا، گفت: از هر زوایه كه نگاه كنیم مزیت های «اوداباشی» برای خود بازار و كاسبان بسیار زیاد است؛ چون او اتاقی در حیاط سراها و یا تیمچه ها دارد كه می تواند به حد كافی استراحت كرده و در مواقع لزوم و ضرور به مغازه ها سركشی كند.
حاج رحیم علیزاده اظهار داشت: 70 سال است كه من در بازار هستم، اما تاكنون دزدی و حادثه بدی به خاطر ندارم، چون «اوداباشی» ها به عنوان امین بازاریان با تمام توان خود برای حراست و مراقبت از این محل چشمان باز و تیزی دارند تا خطری متوجه مغازه ها نشود؛ متاسفانه با ورود نسل جوان به بازار نسل این افراد امین به تدریج برچیده می شود و همه به سمت استفاده از دوربین های هوشمند می روند.
وی ادامه داد: «اوداباشی» ها در قدیم علاوه بر صیانت شبانه از بازار، زمان شروع فعالیت بازار نیز كمك رسان بازاریان بودند و اجناس را در داخل بازار جابجا می كردند تا هنگام شب كه فرا می رسید مسئولیت مراقبت از مغازه ها و اموال و اجناس داخل آن را بر عهده می گرفتند و همیشه و همه ساعت پیش چشم بازاریان بودند.
علیزاده، آتش سوزی اخیر سرای «ایكی قاپیلار» را تاسف بار دانست و گفت: دلیل اصلی این آتش سوزی ویرانگر، نبود یك «اوداباشی» در سرا و یا پشت بام بازار بود.
ه گزارش ایرنا، ساعت 22:15 دقیقه چهارشنبه 18 اردیبهشت ماه 1398 آتش سوزی مهیبی در سرای «ایكی قاپیلار» بازار تاریخی و مسقف تبریز به اتش نشانی اطلاع داده و پس از پنج ساعت خاموش شد؛ آتش در آن شب در حالی این سرای تاریخی را در كام خود كشید كه كاسبان آن یك دهه قبل نیز طعم تلخ آتش سوزی را چشیده بودند.
بازار تاریخی تبریز با داشتن حدود پنج هزار و 500 باب حجره، مغازه و فروشگاه، 40 گونه شغل، 35 باب سرا، 25 باب تیمچه، 30 باب مسجد، 20 باب راسته و راسته‌بازار، 11 باب دالان، 5 باب حمام و 12 باب مدرسه به ‌عنوان اصلی ‌ترین مركز داد و ستد مردم تبریز و ایران شناخته می‌شود.
این مجموعه با نام مجموعه بازار تبریز در 25 شهریور 1354 با شماره ثبت 1097 به‌ عنوان یكی از آثار ملی ایران ثبت شد و در سال 2010 نیز این مجموعه با شماره ثبت 1346 به عنوان یكی از میراث جهانی ایران در فهرست میراث جهانی یونسكو به ثبت رسید.
گزارش: سیدیحیی مرتضائی
3038/518