رفتارشناسان خاستگاه آیین را از بدو خلقت انسان و عجین شده با تمام تمدن ها از كهن ترین تا متاخرترین، در طول تاریخ دانسته اند، آیین را می توان مهره نخ تسبیحی خواند كه ارتباط میان بشر امروزی با نیاكان و پیشینیان خود در هزاره های دور توسط آن شكل گرفته است.
در حقیقت باورمندی انسان ها به رفتارها و آنچه كه هویت فردی و جمعی آنها را در طول تاریخ می سازد، بر مبنایی تعریف می‌شود كه امروز آنرا آیین می نامند. رفتارهای جمعی انسان ها از ستایش خداوند گرفته تا كرنش و احترام به طبیعت و غیره همه بر حول محوری به نام آیین شكل می گیرد كه گستره ای جهان شمول دارد.
كشورمان ایران نیز به عنوان یكی از پنج كشور صاحب تمدن و پیشینه عظیم فرهنگی در كنار بهره مندی از تنوع جغرافیایی و همراهی اقوام مختلف، مملو از آیین ها و خرده روایت های آیینی - نمایشی است كه بخش مهمی از آنها پیرامون مذهب، دین و در نهایت ستایش پروردگار رقم خورده است.
با بررسی رفتارهای آیینی ایرانیان می توان كلیدواژه‌های ثابت و در عین حال جهانشمولی چون نوع دوستی، تاكید بر صلح طلبی، رعایت حقوق و احترام بزرگان و یا طایفه، ستایش زمین به عنوان مادر بخشنده و پرستش پروردگار به عنوان خالق مطلق هر آنچه كه در آسمان و زمین است، را مشاهده كرد.
در حقیقت این مفاهیم بازتاب دهنده متجلی ترین مفاهیم دینی است كه در تمام آیین ها از آیین مهر با سابقه ای بیش از شش هزار سال در جغرافیای ایران تا آیین های پسین تر تجلی می یابد.
** تنیدگی ماه صیام با آیین های مردمی
مرور و مداقه بر رفتار آیینی ایرانیان با گستره تمدنی شان، نشان‌دهنده ارادت آنها حق تعالی است، ماه صیام (رمضان) نیز به عنوان یكی از ماه های مهم مسلمانان با مفاهیم بنیادین در مسیر ادای حق بندگی مخلوق نسبت به خالق خود، تنیدگی فراوانی با رفتارهای آیین مند ایرانیان مسلمان دارد.
در حقیقت ماه صیام كه از آن به عنوان ماه میهمانی خدا نیز یاد می شود بزرگ ترین بستر رفتارهای آیینی ایرانیان را جهت ادای بندگی به خالق به همراه دارد؛ جایی كه مردمان روزه دار در كنار لب فروبستن بر اطعمه و اشربه، برای تجلی برترین رفتارهای انسانی تمرین می كنند.
مواردی از ستایش تا تذهیب نفس؛ از پرهیز از گناه تا رعایت حقوق مردم، از تكریم خانواده و بزرگان قوم و طایفه و ایل تا ادای حق بندگی و كرنش در برابر خالق بازتاب دهنده این تصویر است كه همه مسلمانان پای سفره ای ثابت نشسته اند كه خوان‌گستر آن خداوند به عنوان ذات حق تعالی و خالق انسان و جماد و نبات است.
** «رمضونیكه» آیینی رمضانی با سابقه بیش از 13 قرن
یكی از مهمترین ویژگی های جغرافیای وسیع كشورمان وجود فرهنگ ها و اقوام مختلف و به نوعی تجلی همزیستی زیر چتر واحدی به نام ایران است كه بویژه در ایامی چون ماه مبارك رمضان، محرم و صفر بخشی از شكوه وحدت مسلمانان شیعه و سنی در قالب آیین های نمایشی كه خود نماد و سمبلی از اتحاد و یكپارچگی همیشگی ملت ایران است، را به رخ می‌كشاند.
در این میان استان سیستان و بلوچستان كه یكی از كهن‌ترین استان‌های كشور و یكی از قطب های تمدن تاریخ ایرانی است در ایام ماه مبارك رمضان شاهد برگزاری آیین‌های نمایشی متعدد و متفاوتی همسو با انگاره های ملی - مذهبی در شكل رفتارهای اجتماعی است. آیین هایی كه قدمت برخی از آنها تاریخی بیش سیزده قرن را پشت سر می گذارند.
یكی از سنت های كهن مردمان خطه سیستان در ماه صیام برپایی آیین «رمضانی خوانی» است كه در گویش محلی به آن «رمضونیكه» نیز می‌گویند. اسناد موجود در ثبت برگزاری آیین «رمضونیكه» بازتاب دهنده تاریخ بیش از 1300 سال را شامل می شود كه این خود نشان دهنده همراهی مردمان این منطقه با مبانی بنیادین اسلام از یك سو و از سوی دیگر بازتاب اتحاد، همدلی و نوع دوستی مردمان این منطقه است.
آیین «رمضونیكه» كه بازتاب دهنده بخشی از فرهنگ «رمضانی خوانی های» جاری در فرهنگ ها و اقلیم های مختلف كشورمان است در منطقه سیستان با همراهی اهالی روستا، قریه، دهكده و شهرهای این استان از نخستین روزهای ماه صیام آغاز و تا شب بیست و یكم ماه رمضان همسو با شب شهادت حضرت علی (ع) ادامه دارد.
مهم ترین رویكرد و هدف فرهنگی در برگزاری آیین نمایشی «رمضونیكه» كمك به مستمندان، نیازمندان و افرادی از طبقه فرودست است تا در ایام ماه مبارك رمضان بتوانند سفره های سحری و افطار خود را مانند تمامی مردم ایران برپا كنند و به عنوان میهمانان خوان گسترده ماه میهمانی خدا، به بهترین و كامل ترین وجه فریضه روزه داری خود را به عنوان فرد مسلمان به جای آورند.
در برپایی آیین «رمضونیكه» كه بعد از نماز مغرب آغاز و تا نیمه شب ادامه دارد عده ای از جوانان و نوجوانان محله با همراهی و هدایت ریش‌سفیدان و معتمدان منطقه، كوچه به كوچه و خیابان به خیابان در میان روستا و قریه میچرخند و اشعاری را در مدح حضرت علی (ع)، شكوه ماه مبارك رمضان و فضیلت های این ماه سر می‌دهند و جلوی در هر خانه كه می رسند با فراخواندن نام صاحب خانه و دعای خیر برای آنها از سوی صاحبخانه در حد وسع و بضاعت هدایایی مانند خرما، آرد، نان و یا در مواردی وجه نقدی را دریافت می‌كنند.
در انتهای شب آن هدایا را به ریش سفید و معتمد همراه خود می دهند تا او این هدایا و نذورات مردم را میان مستمندان، یتیمان و خانواده‌های فرودست منطقه و محله تقسیم كند.
از جمله اشعار سنت رمضانی خوانی و آیین «رمضونیكه» مردمان سیستان می توان به چنین نمونه ای اشاره كرد:
«مَلمَل آوَردَه ماهِ رِمَضو
روزَه می‌گیره مَع خورد و كَلو
روزَه می‌گیرِه لاغر مِشَوِ
روزَه مِخوارِه كافَر مِشَوِ
رمضو الله ، الله رمضو ؛ رمضو الله خوش ماه خدا
رِمَضو آمد مهمانش كُنِه
خروسِ یَك سالَه رَ قُربانَش كُنِه
خروسِ یَك سالَه كِه چیزِ نَمِشَه
گو و گوسالَه رَ قربانش كُنِه
رمضو الله ، الله رمضو؛ رمضو الله خوش ماه خدا».
** توجه و تكریم همسایه در آیین «ارَك و برَك»
از دیگر آیین های نمایشی ویژه ماه مبارك رمضان كه میان مردمان سیستان رواج دارد و قدمت آن نیز بیش از هزار سال تاریخ ثبت شده را به خود می بیند به آیینی موسوم به «ارَك و برَك» مشهور است. «ارَك و برَك» در گویش مردمان سیسان به معنای «آوردن و بردن» است.
مساله توجه به همسایه در دین اسلام بارها مورد تاكید قرار گرفته و بر مومن مسلمان فرض واجب است كه نسبت به افرادی كه پیرامون خانه و كاشانه او زندگی می كنند توجه داشته باشد.
این امر كه یكی دیگر از اصول دین مبین و هدایتگر اسلام و سفارش شده توسط رسول خدا (ص) و ائمه معصومین (ع) است به عنوان قلب تپنده شكل‌گیری و اجرای آیین نمایشی «ارَك و برَك» به شمار می رود.
مردمان منطقه سیستان بر این عقیده اند كه از هر اجاق یا تنوری كه اهل خانه در آن غذا می پزند دودی كه بلند می شود تا هر شعاعی كه آن دود می رود خانواده مقید هستند تا برای همسایگان خود كاسه هایی از غذایشان را برای سفره افطار و سحر به عنوان هدیه و یا نذری ببرند.
خوشبختانه برپایی آیین «ارَك و برَك» هنوز هم در بسیاری از روستاها و شهرستان های منطقه سیستان توسط مردمان این خطه از كشورمان برپا می شود و بیشتر غذاهایی كه در این آیین مورد استفاده قرار می گیرد غذاهای ساده و محلی آن منطقه مانند شیربرنج، نان برك و همچنین شله زرد است.
با ظهور زندگی مدرن در میان مردمان شهرنشین در دهه های اخیر شاهد هستیم كه آنها دیگر از تنور و اجاق برای تهیه غذا استفاده نمی كنند و به همین مناسبت در اجرای آیین «ارَك و برَك» تغییراتی در شكل و شیوه آن اعمال كردند.
سنت جدید اجرای این آیین، اینگونه است كه در ایام ماه مبارك رمضان مردمان هر محله و منطقه پیش از اذان مغرب در حد بضاعت خود مواد غذایی مانند چای، خرما، نان و یا همان غذاهای محلی مانند شله زرد و شیربرنج را به مسجد منطقه می‌برند و بعد از اقامه نماز تمام افراد در مسجد دور هم و گرد یك سفره جمع می شوند و روزه خود را با همین خوراكی كه توسط مردم نذر مسجد شده است می گشایند و افطار می كنند.
از امین خرمی
فراهنگ**9266**3009
تاریخ انتشار: ۲۵ اردیبهشت ۱۳۹۸ - ۱۱:۱۵
تهران- ایرنا- مفاهیمی چون نوعدوستی، تكریم همسایه و كمك به مستمندان از جمله مهمترین مفاهیمی هستند كه در دین اسلام بارها به اجرا و ادای آنها توصیه شده و تجلی این معارف را می توان در آیین های «رمضونیكه» و «ارَك و برَك» مردمان سیستان به نظاره نشست.