رفتارشناسان خاستگاه آیین را از بدو خلقت انسان و عجین شده با تمام تمدن ها از كهن ترین تا متاخرترین، در طول تاریخ دانسته اند، آیین را می توان مهره نخ تسبیحی خواند كه ارتباط میان بشر امروزی با نیاكان و پیشینیان خود در هزاره های دور توسط آن شكل گرفته است.
در حقیقت باورمندی انسان ها به رفتارها و آنچه كه هویت فردی و جمعی آنها را در طول تاریخ می سازد، بر مبنایی تعریف می‌شود كه امروز آنرا آیین می نامند. رفتارهای جمعی انسان ها از ستایش خداوند گرفته تا كرنش و احترام به طبیعت و غیره همه بر حول محوری به نام آیین شكل می گیرد كه گستره ای جهان شمول دارد.
كشورمان ایران نیز به عنوان یكی از پنج كشور صاحب تمدن و پیشینه عظیم فرهنگی در كنار بهره مندی از تنوع جغرافیایی و همراهی اقوام مختلف، مملو از آیین ها و خرده روایت های آیینی - نمایشی است كه بخش مهمی از آنها پیرامون مذهب، دین و در نهایت ستایش پروردگار رقم خورده است.
با بررسی رفتارهای آیینی ایرانیان می توان كلیدواژه‌های ثابت و در عین حال جهانشمولی چون نوع دوستی، تاكید بر صلح طلبی، رعایت حقوق و احترام بزرگان و یا طایفه، ستایش زمین به عنوان مادر بخشنده و پرستش پروردگار به عنوان خالق مطلق هر آنچه كه در آسمان و زمین است، را مشاهده كرد.
در حقیقت این مفاهیم بازتاب دهنده متجلی ترین مفاهیم دینی است كه در تمام آیین ها از آیین مهر با سابقه ای بیش از شش هزار سال در جغرافیای ایران تا آیین های پسین تر تجلی می یابد.
** تنیدگی ماه صیام با آیین های مردمی
مرور و مداقه بر رفتار آیینی ایرانیان با گستره تمدنی شان، نشان‌دهنده ارادت آنها حق تعالی است، ماه صیام (رمضان) نیز به عنوان یكی از ماه های مهم مسلمانان با مفاهیم بنیادین در مسیر ادای حق بندگی مخلوق نسبت به خالق خود، تنیدگی فراوانی با رفتارهای آیین مند ایرانیان مسلمان دارد.
در حقیقت ماه صیام كه از آن به عنوان ماه میهمانی خدا نیز یاد می شود بزرگ ترین بستر رفتارهای آیینی ایرانیان را جهت ادای بندگی به خالق به همراه دارد؛ جایی كه مردمان روزه دار در كنار لب فروبستن بر اطعمه و اشربه، برای تجلی برترین رفتارهای انسانی تمرین می كنند.
مواردی از ستایش تا تذهیب نفس؛ از پرهیز از گناه تا رعایت حقوق مردم، از تكریم خانواده و بزرگان قوم و طایفه و ایل تا ادای حق بندگی و كرنش در برابر خالق بازتاب دهنده این تصویر است كه همه مسلمانان پای سفره ای ثابت نشسته اند كه خوان‌گستر آن خداوند به عنوان ذات حق تعالی و خالق انسان و جماد و نبات است.
** نوای كوكان همسو با شعائر دینی ماه صیام در آیین «هوم بابایی»
پژوهشگران رفتارهای آیینی در میان جوامع گوناگون، جملگی بر این نظر اتفاق دارند كه دامنه و توسعه تمدن در میان كشورها به ضریب نفوذ رفتارهای آیینی در میان آحاد مختلف افراد جامعه باز می گردد.
با مرور دامنه تاریخی و تمدنی ایران به عنوان یكی از كهن‌ترین كشورهای صاحب تمدن در جهان به وضوح می‌توان دریافت كه از هزاره های دور تا به امروز نحوه مشاركت اقشار مختلف جامعه از كودكان و نوجوانان تا مردان و زنان در رفتارهای آیینی و اجرای خرده فرهنگ های نمایشی همواره یكی از اصلی‌ترین معیارها و ملاك های پژوهشگران در زدن مهر تایید تمدن ساز بودن كشور عزیزمان ایران در میان كشورهای دیگر جهان به شمار می رود.
همزمان با ورود اسلام به ایران و پذیرفتن این دین هدایتگر و مبین، بسیاری از رفتارهای آیینی و ریختارشناسی های نمایشی در میان عموم افراد جامعه ایران از مرد و زن گرفته تا خرد و كلان با مفاهیم بنیادین اسلام و شعائر دینی گره خورده است. یكی از متجلی ترین این شكل از رفتارهای گره خورده با ساختار آیینی و نمایشی ایران را در ماه مبارك رمضان می توانیم رصد كنیم.
به مشاركت طلبیدن كودكان و نوجوانان در رفتارهای آیینی و نمایشی گامی مهم برای آموزش بن‌مایه‌های مفاهیم دینی و مذهبی به این گروه سنی جهت آموزش و رعایت آنها در سنین بزرگسالی به شمار می‌رود. در این میان بخش مهمی از ریشه دار بودن رفتارهای آیینی و نمایشی در ایام ماه مبارك رمضان به همپایی بزرگسالان با كودكان و نوجوانان در برپایی این آیین‌ها باز می‌گردد.
یكی از متفاوت ترین و اثرگذارترین این دسته از آیین های مشاركتی میان بزرگسالان و كودكان كه در ایام ماه مبارك رمضان به ویژه در شب پانزدهم ماه صیام كه مصادف با شب ولادت حضرت امام حسن مجتبی (ع) كریم اهل بیت برگزار می شود به آیین «هوم بابایی» به عنوان یكی از آیین‌ها و رسوم كهن مردمان كاشان باز می‌گردد.
امروزه به سبب توسعه زندگی شهری و رفتار مدرن مردمان شهرنشین شاید شاهد كمرنگ شدن برخی از رفتارهای آیینی كهن در میان مردمان ایران باشیم؛ اما هنوز هم در بسیاری از روستاها و قریه های اطراف شهر كاشان آیین «هوم بابایی» با شور و حرارتی خاص برگزار می شود.
در این آیین آنگونه كه گفته شد در شب پانزدهم ماه مبارك رمضان برگزار می شود بعد از مراسم افطار كودكان و نوجوانان همسو با افراد بزرگسال، دو نفر از دوستان خود را به عنوان «صندوقدار» و «میاندار» انتخاب می كنند. سپس با حركت در میان خیابان ها با همراهی میاندار كه از نوا و صدای خوش نیز بهره‌مندست شروع به خواندن اشعار دینی و مذهبی و همچنین ادعیه ها و اذكار مربوط به ماه مبارك رمضان و ستایش و بزرگداشت كرامت كریم اهل بیت امام حسن مجتبی (ع) می كنند.
با شنیدن آوای خوش میاندار و همراهی كودكان و نوجوانان همراه او، افراد به در خانه های خود می آیند و در حد وسع و توانایی خود هدایایی از خوراكی گرفته تا شیرینی و تنقلات را به آنها هدیه می كنند. سپس صاحبخانه ها بعد از اهدای هدایای خود، برای كودكان و نوجوانان مشاركت كننده در این آیین دعا و خیر و بركت از درگاه ایزد منان آرزو می كنند.
در حقیقت با این رفتار بخشی از سنت كرامت و گشاده دستی برگرفته از رفتار امام حسن مجتبی (ع) به عنوان یكی از الگوهای زندگی مسلمانان را به كودكان و نوجوانان آموزش می دهند.
در این حین «میاندار» جمع كودكان و نوجوانان مشاركت كننده در این آیین، بعد از گرفتن هدایای خانواده های روزه دار، باختم صلوات، خیر و بركت بخشیدن به رزق و روزی و سفره آن خانواده ها را از خداوند طلب كرده و به در خانه دیگری می روند.
از جمله هدایا، خوراكی ها و تنقلاتی كه خانواده ها به صندوقدار نوجوان گروه «هوم بابایی» اهدا می‌كنند در كنار برنج و گندم می توان به تنقلاتی مانند نخودچی، كشمش، گردو، برگه زردآلو، شكلات و آجیل نیز اشاره كرد. كودك صندوق دار بعد از گرفتن این هدایا فریاد «خدا بركت بده» را سر می‌دهند و همراهان و حاضران در آیین نمایشی «هوم بابایی» هم این جمله را بلند تكرار می كنند.
گروه‌های «هوم بابایی» از جمع 5 تا 20 نفر تشكیل می شوند كه حداكثر سن افراد حاضر در این جمع را كودكان 8 سال تا نوجوانان و جوانان 20 ساله شكل می دهند. هرچند همواره یكی دو نفر از معتمدان و ریش سفیدان منطقه و محل نیز با این كودكان همراه هستند تا در شكل برگزاری این آیین آنها را یاری و كمك رساندند.
از امین خرمی
فراهنگ**9266**3009
تاریخ انتشار: ۳۰ اردیبهشت ۱۳۹۸ - ۱۴:۳۶
تهران- ایرنا- مساله انفاق به عنوان یكی از توصیه‌های دین اسلام به مسلمانان كه در رفتار و منش كریم اهل بیت حضرت امام حسن مجتبی (ع) متجلی بود در آیین نمایشی «هوم بابایی» مردم كاشان به عنوان بخشی از میراث ناملموس غنی كشورمان زنده است و نفس می كشد.