بازار قدیم تبریز، بازار وكیل شیراز، بازار سروش نیشابور، بازارخان یزد، بازار قدیم قزوین، بازار قدیم كاشان، بازار و كاروانسرای همدان و صد البته بازار بزرگ تهران این روزها نه‌تنها به‌عنوان نماد اقتصادی شهرها قلمداد می‌شوند، بلكه نمادی از تاریخ و تمدن ایرانی- اسلامی نیز به شمار می‌روند كه اهمیت آنها را دو چندان می‌كند. در طول سال‌های مختلف به‌ویژه در طول یك دهه اخیر، همین نمادهای ارزشمند، حوادث و بحران‌های مختلفی را تجربه كرده‌اند كه تازه‌ترین آن آتش‌سوزی گسترده در قسمت ایكی قاپیلار بازار قدیم تبریز به‌عنوان بزرگ‌ترین بازار سرپوشیده جهان است. در این آتش‌سوزی دو نفر كشته، 29 نفر مصدوم شده و 100 مغازه به طول كامل در آتش سوخت. ایكی قاپیلار یك بار دیگر در مهرماه 1388 هم دچار آتش‌سوزی شده و تا حدود زیادی تخریب شده بود. سه روز پیش علت حادثه مشخص شد و بهروز مهدوی، فرماندار تبریز علت را اتصال برق عنوان كرد.
**بازارهای تاریخ هویتی انكارناپذیر
بابك نورالهی، كارشناس مدیریت بحران و آتشنشانی با اشاره به اینكه بازارهای سنتی تنها یك جزء از كالبد شهرها نبوده، بلكه دارای وجهه پربار فرهنگی، تاریخی و هویتی انكارناپذیر برای شهرهای ایران هستند به ایرناپلاس می‌گوید: این بازارها دارای بافت قدیمی بوده و معمولاً در مناطق قدیمی و مركزی شهر قرار دارند. به همین دلیل محدودیت‌های زیادی برای مدیریت شهری از جمله سازمان‌های امدادی ایجاد كرده‌اند.
به گفته نورالهی، اكثر بازارهای تاریخی از نظر دسترسی به خیابان‌ها و كوچه‌ها محدودیت‌های زیادی داشتند و همین محدودیت‌ها باعث می‌شود تا علاوه بر محدود شدن امدادرسانی به افراد آسیب دیده و جلوگیری از سوختن منابع مالی موجود، صدمات جبران‌ناپذیری هم بر بافت تاریخی بازار وارد شود.
نورالهی ادامه می‌دهد: درگذشته هم ساختمان‌های بازارهای سنتی مقاومت چندانی در برابر آتش‌سوزی نداشتند، اما به دلیل استفاده محدود از مواد و كالاهای قابل اشتعال و نبود وسایل الكتریكی، خطر آتش‌سوزی بسیار كمتر از زمان حال بوده است. همچنین به‌علت استفاده از مصالح مختلف در نازك‌كاری‌ها، تزئینات و نوع مواد سریع الاشتعال مصرفی در دیوارها و استفاده از چراغ‌های روشنایی با حرارت بالا، مقاومت مواد مصرفی در برابر حریق كم شده و شرایط لازم برای بروز آتش‌سوزی فراهم می‌شود. در این میان، محدودیت‌های قانونی كه از سوی سازمان میراث فرهنگی وجود دارد، شرایط را برای ایمن‌سازی سخت كرده است.
در این میان، نوع كالاهایی كه در این بازارها به فروش می‌رسد گاه اوضاع را سخت‌تر می‌كند. مثلاً در آتش‌سوزی بازار تبریز با وجود تلاش‌های نیروهای آتشنشانی، انفجار اسپری‌های مواد آرایشی و بهداشتی داغ شده، اطفا حریق را مشكل‌تر كرده بود.
**اتصالات برقی دلیل اصلی آتش‌سوزی در بازارهای تاریخی
عادل شكری، كارشناس HSE (سلامت، ایمنی، محیط زیست) در گفت‌وگو با ایرناپلاس می‌گوید: بررسی‌ها نشان می‌دهد كه مهم‌ترین دلیل آتش‌سوزی و بحران در بازارهای قدیمی، موضوع برق است. این بازارها جزو بافت‌های فرسوده به‌حساب می‌آیند و بست‌های برق نصب شده در آنها مربوط به 60 سال پیش است كه با توجه به تعداد مغازه، فقط به‌منظور روشنایی مغازه طراحی شده بود. اما حالا همان ظرفیت برق علاوه بر روشنایی، برای استفاده دستگاه برقی مختلف مثل كولرهای گازی هم استفاده می‌شود كه هیچ همخوانی با هم ندارند و همین باعث تحمیل بار اضافی بر مدار شده كه می‌تواند خطرآفرین باشد. علاوه بر این موضوع، دلایلی همچون فرسوده بودن سیم‌ها، مدارها، فیوزها یا قرار گرفتن آنها در معرض آب، باران یا برف باعث می‌شود كه به‌مرور زمان، ریسك حوادث بالاتر برود.
معمولاً در حوزه پیشگیری از حوادث ناشی از اتصال برق، دو بحث وجود دارد: یكی مباحث مربوط به قبل از كنتور برق و دیگری مباحث مربوط به بعد از كنتور. پیشگیری‌های مربوط به قبل از كنتور به اداره برق، شهرداری و مسئولان دولتی برمی‌گردد تا كارهای نظارتی را در زمان سیم‌كشی و وصل برق و كنتور انجام دهند كه تا حدی انجام می‌شود. اما مباحث پیشگیری بعد از كنتور كه به خود مغازه‌دار برمی‌گردد، معمولاً فراموش می‌شود و این تلقی از سوی سازمان‌های متولی وجود دارد كه خود فرد باید حواسش جمع باشد. در صورتی كه این مغازه‌دارها نه آموزش درست دیده‌اند و نه از مباحث آتشنشانی سررشته دارند و نه از میزان جریان برق و نه از میزان باری كه به سیستم برقی تحمیل می‌كنند، اطلاعی دارند.
به گفته او، واقعیت این است كه فرد در هنگام آتش‌سوزی در مغازه خود نمی‌داند چه كند و همین باعث می‌شود كه زمان طلایی برای خاموش كردن آتش را از دست بدهد و آتش به جاهای دیگر هم سرایت كرده و خسارت چند ده یا چند صد برابر بیشتر شود. در حالی كه می‌توان با یك آموزش ساده استفاده از كپسول آتشنشانی، یا گوش به زنگ بودن در مورد یك سری بوهای خاص متوجه حریق احتمالی شده و از بروز آن جلوگیری كند.
**گران بودن تجهیزات ایمنی
اما موضوع دیگری كه شكری به آن اشاره می‌كند، بحث گران شدن تجهیزات آتشنشانی و اطفا حریق است. سال گذشته بنا به شرایط ارزی كشور، ورود بیش از 1400 قلم كالا به كشور ممنوع شد كه یكی از آنها تجهیزات آتشنشانی و اطفا حریق بود؛ با توجه به این كه در این رابطه، تكنولوژی‌های خوبی در كشور وجود ندارد. شكری با اشاره به این موضوع ادامه می‌دهد: در حال حاضر اكثر تجهیزات ایمنی و آتشنشانی در لیست كالاهای ممنوعه قرار دارد. از طرفی، ما تكنولوژی مترقی در این حوزه نداریم و همین باعث می‌شود اگر فردی از طریقی بتواند این تجهیزات را وارد كند، قیمت آن را بسیار بالا تعیین كند. در صورتی كه مباحث مربوط به ایمنی، اهمیت زیادی دارد كه باید تسهیلات بیشتری درباره آن ارائه شود تا تجهیزات ارزان به دست مصرف كننده برسد. این یكی از علل ریشه‌ای برخی از حوادث است كه بالا بودن قیمت تجهیزات و تمایل نداشتن مغازه‌دار به خرید آن، باعث گسترش آتش و ایجاد یك بحران می‌شود.
در كنار ممنوعیت واردات و تعرفههای سنگین وارداتی، حمایتی از تولیدكنندگان داخلی وجود ندارد. به همین دلیل برخی از محصولات تولید شده در داخل هم به علت نبود حمایت از سوی دولت و وجود مشكلات فراوان، قیمت تمام شده بالایی دارند. در صورتی كه حمایت از آنها می تواند باعث كاهش قیمت تمام شده برخی از تجهیزات آتش نشانی شود.
**نبود نظارت كافی
دلیل دیگری كه شكری به آن اشاره می‌كند، نبود نظارت‌های كافی و مؤثر است. از نظر قانونی، شهرداری‌ها، آتشنشانی و اداره كار باید از لحاظ ایمنی بر اصناف نظارت داشته باشد، در حالی كه در واقعیت این نظارت كافی نیست و هشدارهای كه از سوی آنها داده می‌شود، ضمانت اجرایی آن‌چنانی ندارد كه مغازه‌دار به آن تن دهد. به گفته او، جریمه‌ای كه برای عدم رعایت استانداردهای ایمنی در نظر گرفته شده است، در برابر هزینه استانداردسازی ایمنی آنچنان ناچیز است كه مغازه‌دار ترجیح می‌دهد جریمه را پرداخت كند. در حالی كه باید جریمه سنگین‌تری لحاظ شود.
**حضور متخصصان ایمنی در بازارهای تاریخی
یكی از مهم‌ترین راهكارها برای جلوگیری از بروز حوادث و بحران‌ها، بررسی ریشه‌ای علت حوادث است. در حال حاضر موضوع ایمنی آنچنان در كشورهای جهان مورد توجه است كه برای جلوگیری از خطرات احتمالی در بازارها، مال‌ها، بیمارستان‌ها و دانشگا‌ه‌ها متخصصان HSE حضور دارند. یعنی بنا بر تعداد افراد و وسعت بنا، تیم‌های متخصصی در مجموعه وجود دارد كه به‌طور مرتب، ریسك حوادث را ارزیابی می‌كنند. شكری با اشاره به این موضوع می‌گوید: لازم است در بازارهای تاریخی كه علاوه بر ارزش اقتصادی، ارزش تاریخی هم دارند، این نیروهای متخصص مستقر شوند تا با كمترین هزینه ممكن، نقاط بحرانی را شناسایی كرده و از بروز بحران جلوگیری كنند. با استقرار نیروی‌های متخصص می‌توان نقاط بحرانی را اولویت‌بندی كرده و به‌مرور آنها را رفع كرد.
در حال حاضر شركت‌هایی در كشور وجود دارد كه به‌صورت تخصصی در حوزه HSE فعالیت می‌كنند. شكری می‌گوید از آنجا كه موارد مربوط به ایمنی گستردگی زیادی دارد و دولت نه به لحاظ بودجه و نه نیروی انسانی نمی‌تواند به‌تنهایی از پس آن بربیاید باید از ظرفیت این شركت‌ها استفاده شود.
گزارش از الهام كاظمی
تاریخ انتشار: ۳۱ اردیبهشت ۱۳۹۸ - ۱۱:۰۷
تهران- ایرناپلاس- در حالی هر از چند گاهی یكی از بازارهای تاریخی كشور طعمه حریق می‌شود كه همچنان پیشگیری در این اماكن ارزشمند به فراموشی سپرده شده است. در این میان، فقدان نظارت، آموزش و ممنوع شدن واردات تجهیزات آتشنشانی و گران شدن آن در داخل كشور اوضاع را پیچیده‌تر كرده است.