بسیاری از مردم شب های ماه مبارك رمضان را با لطف و صفایی دیگرگونه به یاد می آورند، شب هایی كه عده ای تا سحر در حسینیه ها و مساجد به تلاوت قرآن و عبادت پرداخته و بسیاری سرشار از لذت یك روز عبادت و روزه داری كنار خانواده یا دوستان به شبگردی در خیابان ها و سپری كردن وقت خود در كافه ها و چایخانه ها می پردازند.
معمولا لذت شب نشینی در كافه ها و سفره خانه و چایخانه ها با اجرای زنده موسیقی توسط گروه های مختلف كامل می شود اما حرمت شب های ماه مبارك رمضان در طول تاریخ برای ایرانیان چنان با اهمیت و عزیز بوده كه موسیقی را در این ایام از شبگردی ها و شب نشینی های خود حذف كرده اند.
** گل كوچك در خیابان های خلوت
یكی از خاطره انگیز ترین ورزش ها برای جوانان دهه های قبل بازی فوتبال گل كوچك در خیابان ها بود. خیابان هایی كه مانند امروز در تسخیر انبوه خودروها نبود. در آن زمان جوانان بعد از افطار در گوشه و كنار محله ها با دروازه های كوچك یا چند تكه آجر به جای دروازه، با توپ های پلاستیكی دولایه كه دیگر امروز نشانی از آن نیست تا سحر گل كوچك بازی می كردند.
این ورزش پرطرفدار كه نوعی فوتبال است، جوانان چند دهه قبل در شب های ماه مبارك رمضان را بیشتر در محله های جنوب شهر و شهر ری تا سحر بیدار نگه می داشت و امروزه به دلیل انبوه خودروها در محلات و ازدحام خودروهای در حال رفت و آمد تا حدی منسوخ شده است.
** بوی چای قهوه خانه ها
چایخانه در گذشته نخست محلی بوده برای نوشیدن چای و خوردن ناهار و شام كه بعدها اموری؛ نظیر اطلاع رسانی، نشر افكار و اخبار اجتماعی-اقتصادی و حتی سیاسی و سرگرمی هایی چون مدیحه سرایی، نقالی، شاهنامه خوانی، غزل خوانی، سخنوری و مشاعره نیز در آن رواج یافت.
در جامعه سنتی ایران، هر نهادی كه بنیاد می‌گرفت با نظام‌های اجتماعی، فرهنگی و اقتصادی جامعه ما همخوانی داشت. یك نهاد اجتماعی یا فرهنگی در این جامعه بدون پشتوانه خواست و نیاز مردم، ناگهان سبز نمی‌شد و شكل نمی گرفت.
جامعه سنتی مثل امروز بی در و پیكر نبود كه در پی ارتباط با جهان شرق و غرب هر پدیده ای را بدون تعمق در آنها و بی توجه به همخوانی یا ناهمخوانی با فرهنگ و باورها و نیازهای فرهنگی، اجتماعی و اقتصادی مردمان بگیرد.
قهوه‌خانه یكی از نهادهای سنتی بود كه نیاز مردم آن زمان را در جامعه رفع می كرد. در طول تاریخ این نهاد توانست محفل مناسبی برای جمع شدن افراد هر صنف جامعه بشود. این مكان در شب های ماه رمضان و پس از افطار تا سحر پذیرای مهمانان خود است. سنت ایرانی در قهوه خانه ها از دیرباز طوری بود كه این نهاد اجتماعی محل تجمع مردان بوده و حضور زنان در این محل ها عرف نبود.
در فرهنگ شب نشینی های ماه رمضان مردان در قهوه خانه ها با بازی هایی چون گل یا پوچ و داستان گویی وقت می گذراندند. البته گذر زمان از جایگاه قهوه خانه ها در بین مردان ایرانی نكاسته و فرهنگ شب نشینی در این مكان هنوز ادامه دارد و رونق قهوه خانه ها در تهران بیشتر به جنوب و مركز شهر اختصاص دارد.
** گل یا پوچ همیشه و همه جا
یكی از بازی هایی كه در شب های ماه رمضان در قهوه خانه و منازل و پارك ها انجام می شود گل یا پوچ است. البته این بازی در تمام ایام سال بین اقشار جامعه رواج داشته و دارد. گل یا پوچ یك بازی دسته جمعی است كه معمولا دونفره هم انجام می‌شود.
** از افطار تا سحر با ترنا
در ماه رمضان پس از نماز، بزرگان با اهل خانواده به شب نشینی می‌رفتند و اگر هم تابستان بود چند خانواده با هم به یكی از پارك‌های شهر رفته و جوانان راهی قهوه خانه ها شده و بساط بازی ترنا را فراهم می‌كردند. این نمایش تنها یك ماه در سال در تمام محله‌ها اجرا می‌شد و از سر شب آغاز و تا سحر ادامه پیدا می‌كرد و تك‌تك بازیگران آن از مردم محل انتخاب می‌شدند.
ابزار این بازی در میان بزرگ‌سالان معمولا ترنا یا كمربند و قاب است، همان كشكك یا قاپكِ پاك و پرداخته شده دست و پای گاو و گوسفند. قاپ چهار بَر یا سطح دارد با برآمدگی‌ها و فرورفتگی‌هایی به نقش های گوناگون كه در میان قاب بازان تهرانی به اسب، خر، جیك و بوك شهرت دارد. این چهار در بازی ترنا به ترتیب شاه (حكم‌دهنده)، وزیر (مجری حكم)، دزد و شیخ یا پوچ (نقشی كه در بازی به‌شمار نمی‌آید) خوانده می‌شوند.
** شب های رمضان، فرهنگ عامه و نسیم دگرگونی
با گذشت زمان و صنعتی شدن جامعه سرعت زندگی در جامعه ما بالا رفت و مردم هر روز بیشتر از روز قبل در دام ازدحام و سرعت زندگی صنعتی در شهرها گرفتار می شوند.
ساعات كاری مردم از قبل بیشتر شده و زمان رسیدن به مقصدها به دلیل ترافیك سنگین از جمله عواملی است كه از فراغت بال مردم كوچه و بازار كاسته. خستگی ناشی از یك روز كاری گاهی چنان است كه فرد را رمق بیرون آمدن از خانه و شركت در مراسم سنتی و فرهنگی شب های رمضان نیست. این بخش از فرهنگ عامه روز به روز در حال كم رنگ شدن و فراموشی است.
فراهنگ**9494**9157**1883
تاریخ انتشار: ۲ خرداد ۱۳۹۸ - ۰۸:۲۶
تهران- ایرنا- شب‌های ماه مبارك رمضان به دلیل سنت‌های فرهنگ عامه و گردهم آمدن مردم برای اجرای این سنت‌ها، به شب‌هایی فراموش‌نشدنی تبدیل شده است.