رفتارشناسان خاستگاه آیین را از بدو خلقت انسان و عجین شده با تمدن ها از کهن ترین تا متاخرترین، در طول تاریخ دانسته اند؛ آیین را می توان مهره نخ تسبیحی خواند که ارتباط میان بشر امروزی با نیاکان و پیشینیان خود در هزاره های دور را شکل داده است. باورمندی انسان ها به رفتارها و آنچه هویت فردی و جمعی آنها را در طول تاریخ می سازد، بر مبنایی تعریف می‌شود که امروز آنرا آیین می نامند. رفتارهای جمعی انسان ها از ستایش خداوند گرفته تا کرنش و احترام به طبیعت و غیره همه بر حول محوری به نام آیین شکل می گیرد که گستره ای جهان شمول دارد.
ایران نیز در کنار بهره مندی از تنوع جغرافیایی و همراهی اقوام مختلف، مملو از آیین ها و خرده روایت های آیینی - نمایشی است که بخش مهمی از آنها پیرامون مذهب و در ستایش پروردگار رقم خورده است.
با بررسی رفتارهای آیینی ایرانیان می توان کلیدواژه‌های ثابت و جهان‌شمولی؛ چون نوع دوستی، تاکید بر صلح طلبی، رعایت حقوق و احترام بزرگان، ستایش زمین به عنوان مادر بخشنده و پرستش پروردگار به عنوان خالق مطلق را مشاهده کرد. در حقیقت این مفاهیم بازتاب متجلی ترین مفاهیم دینی است که در تمام آیین ها از آیین مهر با سابقه ای بیش از شش هزار سال در جغرافیای ایران تا آیین های پسین تجلی می یابد.
تنیدگی ماه صیام با آیین های مردمی
مرور و مداقه بر رفتار آیینی ایرانیان با گستره تمدنی شان، نشان‌دهنده ارادت آنها به حق تعالی است، ماه صیام (رمضان) نیز به عنوان یکی از ماه های مهم مسلمانان با مفاهیم بنیادین در مسیر ادای حق بندگی مخلوق نسبت به خالق خود، تنیدگی فراوانی با رفتارهای آیین مند ایرانیان مسلمان دارد.
در حقیقت ماه صیام که از آن به عنوان ماه میهمانی خدا یاد می شود، بهترین زمینه رفتارهای آیینی ایرانیان را برای ادای بندگی به خالق همراه دارد؛ جایی که مردمان روزه دار در کنار لب فروبستن بر اطعمه و اشربه، برای تجلی برترین رفتارهای انسانی تمرین می کنند.
مواردی از ستایش تا تذهیب نفس؛ از پرهیز از گناه تا رعایت حقوق مردم، از تکریم خانواده و بزرگان قوم و طایفه و ایل تا ادای حق بندگی و کرنش در برابر خالق بازتاب دهنده این تصویر است که همه مسلمانان پای سفره ای ثابت نشسته اند که خوان‌گستر آن خداوند به عنوان ذات حق تعالی و خالق انسان و جماد و نبات است.
«منقبت خوانی» یادگاری از سنن ستایشگران نمایش های آیینی باستان
تاریخ سیر تحول و تطور انسان به عنوان اشرف مخلوقات همواره بازتاب دهنده شیوه‌ها و روش‌های گوناگون مخلوق برای شکرگزاری از آفریدگار در قالب پشت سر گذاشتن رفتارهای آیینی و نمایشی بوده است. رفتار های آیینی که در نگاه پیشینی و باستانی خود از اهدای قربانی گرفته تا رسیدن به رفتار متاخری چون سجده بر زمین، همگی بازتاب دهنده شمه ای از رفتارهای ستایشگرانه باشکوه از مراتب آفرینش و از سوی اشرف مخلوقات نسبت به درگاه خداوند زمین و آسمان است.
ایرانیان به عنوان یکی از کهن ترین اقوام مفهوم ستایش خالق و سپاسگزاری و پاسداشت نعمت های خداوند سبحان در تمام مراتب زندگی را با رفتار آمیخته با آیین های مرتبط با مقوله ستایش و نعت پروردگار به شکل نمایشی بازتاب داده اند. تجلی مفهوم متعالی ثنا و حمد خالق مطلق، بعد از ورود اسلام به ایران را می‌توانیم در رفیع ترین و شکوهمندانه ترین رفتارهای آیینی - نمایشی میان ایرانیان رصد کنیم.
«منقبت خوانی» یا «مناقب خوانی» مهمترین شیوه ستایشگری مذهبی است که بر اساس روایت های آیینی، نمایشی و حماسی شکل گرفته است. بعد از ورود دین اسلام و پذیرفته شدن مذهب شیعه به عنوان مذهب رسمی ایرانیان، در بسیاری مناسبت های مذهبی از شهادت امام حسین (ع) تا لیالی قدر و شهادت حضرت علی (ع)، «منقبت خوانی» همواره توسط هنرمندان متدین و شیعی در تبیین مفاهیم انسان ساز و والای اسلام استفاده شده است.
این ستایشگران آیینی و نمایشی که از آنها به عنوان «مناقب خوانان» در متون کهن ایران یاد شده را می‌توان در آیین‌های نمایشی ایران باستان رصد کرد. در حقیقت رفتار و شیوه «منقبت خوانان» در گام‌های نخست به شکل مستقیم در مقام ستایش خداوند سبحان شکل می گرفت؛ اما بعد از ورود اسلام به ایران و تاکید بر به رسمیت شناختن تشیع به عنوان مذهب ایرانیان در دوران صفویه تاکید نمایش گران این آیین بر شخصیت‌های ائمه در مسیر شناساندن و الگو قرار دادن آنها میان مسلمانان و پیروان دین اسلام و شیعیان استوار شد.
در حقیقت «منقبت خوانی» یکی از مهم ترین جلوه های آیین و سنت های نمایش مذهبی و اسلامی را با زبان هنرمندان ایرانی به ارمغان می آورد که سنت شعر را به عنوان یک کهن الگوی ادبی در طول تاریخ تحول و تمدن خود به یادگار داشته اند.
در حقیقت «منقبت خوانی» یکی از مهم ترین جلوه های آیین و سنت های نمایش مذهبی و اسلامی را با زبان هنرمندان ایرانی به ارمغان می آورد که سنت شعر را به عنوان یک کهن الگوی ادبی در طول تاریخ تحول و تمدن خود به یادگار داشته اند.
وام گیری «منقبت خوانان» از کلام شاعران برجسته ادب پارسی
در شکل گیری رفتار آیینی «منقبت خوانی» و بر اساس مستندات تاریخی این گونه آمده است که: «براساس تاریخ و در ریشه شناسی شکل گیری این آیین در کتاب «مناقب خوانی» آمده است: «منقبت خوانان» مبلغان دینی و مذهبی بوده اند که به نقل و صوت و مدح و بیت، ارادات خود را به امام حسین (ع) و خاندان عصمت و طهارت(س) ابراز می کردند.
«منقبت خوانی» در آغاز با شعر پارسی شکوفا شد و به این ترتیب بسیاری از آثار آوایی و شفاهی «منقبت خوانی» از کلام باشکوه شاعران برجسته ادب پارسی که دلباخته خاندان عصمت و طهارت(س) بودند، تأثیر گرفت و در میان مردم زمزمه شد.
مدح رشادت های شهدای کربلا، جوانمردی های حضرت عباس(ع) و شخصیت حضرت امام حسین (ع) در صدا و آوای منقبت خوانان به گوش مردم می رسید و دل های آنان را به سرچشمه معرفت گره می زد.
گسترش دامنه «مناقب خوانان» از عاشورا تا رمضان
شکل گیری رفتار «منقبت خوانی» و آیین «مناقب خوانی» در گذشته های دور به ویژه در ایام صفویه بر مبنای قیام امام حسین (ع) و یاران با وفایش تا شهادت این امام همام استوار بوده است؛ اما با توجه به توسعه و گسترش مفاهیم شیعی به ویژه محوریت قرار دادن الگویی چون حضرت امام علی (ع) به عنوان امام نخست شیعیان، شاهد تغییر مفاهیم موزون و روایت‌های «منقبت خوانان» در دیگر مراسم و آیین‌های مذهبی بوده ایم که متجلی ترین و شگفت انگیز ترین شکل از آن رفتارها در ایام ماه مبارک رمضان شکل می گیرد.
پس از آنکه سنت «منقبت خوانی» به عنوان بخشی از آیین های نمایشی و نیایشی رمضان در میان مردم شناخته و محبوب شد، اجرای این آیین در بسیاری مناسبت های مذهبی دیگر کشورمان نیز بازتابی متفاوت یافت؛ از جمله رحلت حضرت رسول اکرم (ص) و شهادت حضرت امام جعفر صادق (ع) به عنوان بنیانگذار مکتب شیعه جعفری؛ از جمله رفتارهای منشعب از آیین نمایشی «منقبت خوانی» بعد از طلایه داری اجرای این آیین در ایام شهادت امام حسین (ع) و حضرت علی (ع) به شمار می رود.
«منقبت»؛ نخل قد کشیده علی (ع) است بر آسمان ایمان
«مناقب خوانان» همواره با صوت زیبا تلاش می‌کردند روایات و داستان های فراز و فرود زندگی ائمه؛ از جمله امام علی (ع) و فرزندش حضرت امام حسین (ع) را با استناد به کتب تاریخی به شکل سینه به سینه به عنوان میراثی ارزشمند و گرانبها در قالب رفتارهای آیینی، مذهبی و آمیخته با فرهنگ کهن نمایش ایرانی به آیندگان هدیه دهند.
هدیه و میراثی که باعث شده امروز به مناسبت برکات ماه مبارک رمضان و در شب های پرفضیلت قدر در بسیاری نقاط کشور از جمله منطقه آذربایجان (آذربایجان شرقی، آذربایجان غربی و اردبیل) شاهد برگزاری آیین نمایشی «منقبت خوانی» و استقبال باشکوه مردم مسلمان و روزه‌دار کشورمان از این آیین باشیم.
هوشنگ جاوید نویسنده کتاب «مناقب خوانی» در بخشی از این کتاب می نویسد: گذشتگان ما فضیلت شنیدن و فضیلت دیدن را خوب می دانستند، وقتی که نگاه می کنیم به گستره های نغمات آوایی در کشور خودمان، به یک اقیانوس بر می خوریم، اقیانوسی که از خلیج فارس شروع می شود و تا دریای خزر ادامه پیدا می کند.
«منقبت» نخل قدکشیده علی (ع) است بر آسمان ایمان در طول تاریخ، گام های مرد عدالت و جوانمردی است در عصر پر از بیگانگی است. «منقبت» صدایی است که زنجیر های ستم را از هم می درد. «منقبت»، حکایت مردی را آواز می دهد که رنج، صیقلش می داد، و در هر گام پر غرور و شکوهمندش چهره پر نیرنگ ستمگران را می نمایاند و «منقبت» هرچند خیال، اما بازتاب محض حقیقت است. شعر ترین شعر ایمان و ایقان است.»
از امین خرمی
فراهنگ**9266**9157