روزچهارشنبه ۲۵ اردیبهشت ۱۳۹۸ در کنفرانس مطبوعاتی، ولادمیر پوتین رئیس‌جمهوری روسیه درپاسخ به سؤال خبرنگاری که دیدگاه و مواضع او را در برابر سیاست «فشار حداکثری علیه ایران» پرسید، گفت:
«… ما آتش‌نشانی نیستیم و نمی‌توانیم چیزی را که کاملاً به ما وابسته نیست، نجات دهیم» این جمله سوژه مناسب به رسانه‌های غربی داد تا این پاسخ پوتین را چراغ سبز او به ترامپ درباره وارد آوردن فشار بیشتر بر ایران توصیف کنند.
برای بررسی دقیق سخنان پوتین که مخاطب اصلی آن اتحادیه اروپا و آمریکا بود در ابتدا چند اصل کلی را در تحلیل رفتار روسیه و پوتین باید مورد توجه قرار داد.
۱- روسیه در هیج کجا نه علنی و نه مخفی ادعا نکرده است که بخاطر ایران حاضر است با سایر کشورها درگیر شود. بلکه برعکس روس ها بارها و بارها اعلام کردند در مناسبات با سایر کشورها اولویت اول آنها تامین منافع ملی روسیه است و بعد سایر مسائل که به ترتیب درآخرین دکترین نظامی روسیه که در سال ۲۰۱۴ برای سال ۲۰۲۰ بتصویب رسید، روابط با جمهوری های پیرامونی در اولویت نخست روسیه، و پس از آن با کشورهای اروپا قرار دارد و رده های پنجم و یاششم نامی از ایران برده شده است.
۲- هیچ مقام دولتی ایران روی حمایت های روسیه در برابر چالش ایران با آمریکا حساب باز نکرده و چنین درخواستی را هم از روس ها مطرح نکرده است چون می دانسته که رد می شود.
۳- روسیه بارها به ایران تاکید کرده است که بیرون آمدن از برجام به نفع ایران نیست و در این مورد هیچگاه پنهان کاری نکرده است چون ماندن ایران در برجام را به نفع روسیه و همه کشورها و از جمله ایران می داند. اما بیرون آمدن ایران از برجام برخلاف آنچه که بعضی در ایران تبلیغ می کنند به نفع روسیه نیست. زیرا روسیه برجام را یک توافق اساسی برای محدود کردن قدرت و توان هسته ای ایران می داند و روسیه افزایش توان هسته ای ایران را بویژه اگر به سمت سلاح هسته ای برود، تهدید علیه امنیت ملی خود می داند. دقیقاً به همین دلیل روسیه و چین به قطعنامه های شش گانه فصل هفتم منشور ملل متحد درشورای امنیت رای مثبت دادند.
بنابراین این تحلیل که روسیه از به هم خوردن مناسبات ایران و آمریکا استقبال می کند، زیرا منافع خود را در این می داند که بتواند از ایران بیشتر امتیاز بگیرد، حداقل در مورد برنامه صلح آمیز هسته ای ایران بی پایه است. زیرا از نگاه روسیه تهدید ایرانی که بدون برجام به سمت سلاح هسته ای برود، بسیار خطرناکتر از بهره برداری موردی روسیه از برهم خوردن مناسبات ایران و آمریکا است.
۴- ایران می داند خروج از برجام ضررش بیشتر از ماندن در برجام است. دلایل این موضوع مفصل است و درجای خود باید بررسی کنم اما در اینجا یادآور می شوم که ماندن یا نماندن ایران در برجام دقیقاً به این بستگی دارد که ایران چقدر بتواند منافع خود را تامین کند ایران منتظر موضع سایر کشورها اعم از روسیه و چین در این مورد نیست.
۵- این تحلیل کلیشه ای که روسیه با کارت ایران در برابر آمریکا بازی می کند نافعی این واقعیت نیست که متقابلاً ایران هم در مناسبات خود در روابط با سایر کشورها بر اساس منافع ملی خود با کارت دیگرکشورها بازی کرده و می کند. برای درک اهمیت این موضوع باید بدانیم معیار ما در تامین منافع ملی چیست و در نهایت اقدام های ایران منافع چه طرفهایی را به چه میزان تامین یا تهدید می کند. روسیه هم هر زمان منافعش اقتضا کند با ایران همکاری می کند مانند موضوع سوریه یا برقراری صلح در تاجیکستان و هر زمان منافعش اقتضاء کند با آمریکا وارد معامله می شود همچنانکه در سال ۲۰۰۳ در جریان توافق الگور معاون وقت رئیس جمهوری آمریکا و چرنومردین نخست وزیر وقت روسیه در ازای دریافت کمک ۲.۴ میلیارد دلاری از آمریکا، هر دو طرف توافق کردند پس از اتمام قرارداد فروش سلاح سال ۱۹۸۹ به ایران، قرار جدید فروش تسلیحات بین ایران و روسیه امضاء نشود. همچنانکه در سال ۲۰۱۰ مدودوف بعد از جریان به اصطلاح ریست (شروع مجدد) روابط امریکا و روسیه پذیرفت اجرای توافق فروش موشکهای اس ۳۰۰ به ایران را به حالت تعلیق درآورد.
معنای سخنان اخیر پوتین در مورد ایران و برجام چیست؟
براساس مواردی که برشمرده شد، وقتی پوتین می گوید ما آتش نشانی نیستیم می خواهد به آمریکا بگوید تصور نکنید با خروج از برجام و اعمال فشار علیه ایران می توانید در منطقه به هر اقدامی متوسل بشوید و هزینه آن را نپردازید و از روسیه انتظار داشته باشید که در نقش آتش نشان ازشعله ور شدن جنگ در منطقه جلوگیری کند. به اروپایی ها هم هشدار می دهد اقدامی برای تامین انتظارات ایران در برجام، بعمل آورند وگرنه روسیه در این مورد کاری از دستش ساخته نیست.
تحلیل مناسبات ایران و روسیه دو طرفه است یعنی نمی شود صرفاً اظهارات پوتین را در مورد ایران بدون در نظر داشتن موضع مسئولین ایرانی در باره روسیه تحلیل دقیق کرد. ضمن آنکه روسیه و ایران درهفت سال اخیر گام های بسیار مهمی درایجاد همکاریهای بیشتر نسبت به گذشته برداشته اند.
به عنوان نمونه ایران و روسیه در سوریه منافع مشترک دارند به همین دلیل با هم همکاری کردند ایران روی زمین و روسیه روی هوا از دولت اسد حمایت کردند. بطور قطع هر کدام بدون دیگری موفق نمی شدند. همکاری ایران و روسیه در سوریه به بحث باقی ماند یا نماندن دولت اسد محدود نبود در واقع هم ایران و هم روسیه نمی خواستند دولتی طرفدار آمریکا در دمشق بقدرت برسد. زیرا اگر دولت طرفدار غرب در دمشق بقدرت می رسید، روسیه پایگاه خود را در شرق مدیترانه یعنی بندر طرطوس از دست رفته می دید و ایران نیزخط مقدم جبهه مقاومت در برابر اسرائیل را ازدست می داد. بنابراین هردو دولت تلاش کردند با همکاری هم دولت قانونی اسد را نگه دارند البته درمقطعی روس ها می خواستند با فرد دیگری غیر اسد کنار بیایند اما زده شدن جنگنده روسی توسط ترکیه در سال ۲۰۱۴ همه چیز را تغییر داد.
باید توجه داشت ایران و روسیه مثل همه کشورهای دیگر نقطه نظرات مشترک دارند در همان حال اختلاف نظر هم دارند در مورد سوریه ایران و روسیه در مواردی با هم اختلاف دارند مثلاً روسیه حاکم شدن اسلام گرایان در سوریه را سم مهلک برای منافع خود می داند در حالی که ایران اسلام گرای را در کل رد نمی کند، بلکه حضور تکفیری ها، سلفی ها و وهابی ها را به عنوان ترویست در سوریه قبول ندارد.
در مورد اسرائیل هم روسیه با اسرائیل روابط بسیار خوب و نزدیک دارد. روسیه نه دنبال نابودی اسرائیل است و نه جبهه مقاومت در برابر اسرائیل را قبول دارد. فقط با مذاکره با اسرائیل و ایران تلاش کرد به منظور ممانعت از درگیری بین ایران و اسرائیل در سوریه، یک خط حائل تا هشتاد کیلومتر منطقه جولان ایجاد کند.
بطور کلی درگیری ایران با اسرائیل نه به نفع روسیه است و نه به نفع ایران اما نگاه روسیه و ایران در این مورد کاملاً متضاد هم است. بنابراین روسیه می تواند مانع حملات اسرائیل علیه مواضع ایران بشود اما نمی شود زیرا مایل نیست بخاطر ایران منافع گسترده خود با اسرائیل را نادیده بگیرد. اما این به معنای آن نیست که چنین تحرکاتی را قبول دارد.
روشن است که روسیه نه می تواند و نه می خواهد در صورت بروز هرگونه جنگی در منطقه به نفع ایران وارد کارزار با آمریکا و متحدانش بشود. برای روسیه مطلوب آن است که بتواند از طریق میانجیگری مشکلات موجود در روابط ایران با کشورهای منطقه ازجمله عربستان را حل و فصل کند تا زمینه برای حضور گسترده تر آمریکا و متحدانش در منطقه فراهم نشود.
اگرمسئولین ایرانی این واقعیت را قبول داشته باشند که نباید مناسبات با کشورها را به منافع سایر کشورها گره زد. در آن صورت با روسیه و سایر کشورها راحتر همکار خواهند داشت.
همچناکه عربستان در حال حاضر همکاری بسیار وسیعی در زمینه خرید تسلیحات و راکتور هسته ای با روسیه دارد همچنین در مورد هماهنگی قیمت در بازار نفت با هم بصورت اشتراکی کار می کند. همکاری روسیه و عربستان با سفر سلمان پادشاه عربستان به مسکو جهش فوق العاده ای پیدا کرد و به هیچ وجه تحت تاثیر تنش در روابط ایران با عربستان قرار نگرفت زیرا روسیه هیچ ملاحظه ای برای توسعه مناسبات خود بصورت هم زمان با عربستان، ترکیه و ایران ندارد.
روسیه با وجود اختلاف شدید بین ریاض و آنکارا با هر دو کشور کار می کند همچنانکه با ایران کار می کند. ایران هم می تواند بدون در نظر گرفتن روابط کشورهای ثالث، مناسبات خود را با دیگران به گونه ای تعریف کند که در مرحله اول تضادی با دیگران پیدا نکند و یا اگر هم تضادی داشت بدون درنظر گرفتن تضاد های احتمالی، بدنبال شرایط بهتری برای همکاری های دو یا چند جانبه بویژه با همسایگان خود باشد.
جمع بندی:
روسیه از جهت امنیت داخلی خود نگران سرنوشت برجام است زیرا از نگاه روسیه برجام یک توافق همه جانیه عدم اشاعه هسته ای است. بنابراین حتی اگر روسیه با آمریکا هم وارد معامله شود به هیچ وجه حاضر نیست توافق مهمی چون برجام را از دست بدهد حداکثر اینکه روسیه دنبال تکمیل برجام خواهد بود.
ایران برای آنکه بتواند روسیه، چین، اتحادیه اروپا را به همکاری در چارچوب برجام بدون آمریکا متقاعد کند باید بتواند راههای همکاری و در همان حال افزایش توان هسته ای خود را زیر نظر آژانس شناسایی کند. خروج ایران از برجام روسیه، چین و اتحادیه اروپا را به سمت آمریکا می کشاند در حالی که ایران می تواند با افزایش توان هسته ای خود زیر نظر آژانس بدون خروج از برجام بخشی از تعهدات خود را تا زمان تغییر رفتار آمریکا و اروپا به حالت تعلیق درآورد.
منبع: تارنمای ایراس، ۵ خرداد ۱۳۹۸
۱۸۸۵