«شب قدر» شبی با اجر و مزد بال، پررمز و راز درگردونه زمان است، شبی که ثواب و فضلیت عبادات اعمال نیک در این ماه هزاربرابرماه دیگر بیان شده که درب‌های آسمان‌ها در آن شب باز و بر روی هیچکس بسته نیست؛ بهترین شبی که خداوند در قرآن کریم آن را شبی پربرکت دانسته بنابراین آیا به راستی برکتی بالاتر از این هست که یک شب همترازهزارماه یعنی سی هزار شب یا ۸۳ سال و چهار ماه قرار گیرد؟.
بنا برمنابع روایی و فقهی، روزهای قدر نیز همانند شبهای آن با فضیلت‌اند؛ در برخی از روایات آمده است که فاطمه (س) سرّ شب قدر است هر کس منزلت فاطمه (س) را درک کند، شب قدر را درک کرده است. وقوع برخی حوادث همانند شهادت امام علی (ع) در دهه سوم ماه رمضان، بر اهمیت این شب‌ها، نزد شیعیان افزوده است و آنان در این شب در کنار اهتمام به اعمال مستحب مخصوص این شب‌ها، برای آن امام نیز سوگواری می‌کنند.
امام صادق (ع) می‌فرماید: «هر کس سوره عنکبوت و روم را در شب بیست وسوم ماه رمضان تلاوت کند به خدا سوگند که او اهل بهشت است و هرگز کسی را از این سخن استثنا نمی‌کنم و ترس آن ندارم که خداوند بر سوگند من گناهی نویسد و به راستی، این دو سوره را نزد خدا جایگاه رفیعی است. همچنین امام صادق (ع) می‌فرماید: رمضان بهترین ماه است و قلب ماه رمضان، شب قدر است.
* فضیلت شبهای قدر
** آمرزش گناهان:
پیامبر خدا (ص) در تفسیر سوره «قدر» فرمودند:
«هر کس شب قدر را احیا بدارد و مؤمن باشد و به روز جزا اعتقاد داشته باشد، تمامی گناهانش آمرزیده می‌شود.»
** قلب رمضان:
امام صادق (ع) فرمودند: «از کتاب خدا استفاده می‌شود که شماره ماههای سال نزد خداوند، دوازده ماه است و سرآمد ماه‌ها ماه رمضان است و قلب ماه رمضان لیلة القدر است.»
** نزول قرآن:
طبق روایات، مجموع قرآن در شب قدر دفعی و یکباره بر پیامبر (ص) نازل شده است. این نزول دفعی و یکباره قرآن است، اما نزول تدریجی قرآن طی ۲۳ سال دوران نبوت پیامبر گرامی (ص) به صورت الفاظ نازل شده است.
** برتر ازهزار ماه
ثواب و فضلیت عبادات اعمال نیک در این ماه هزاربرابرماه دیگراست شبی است که درب‌های آسمان‌ها در آن شب باز است و بر روی هیچکس بسته نیست بهترین شبی که خداوند در قرآن کریم آن را شبی پربرکت دانسته آیا به راستی برکتی بالاتر از این هست که یک شب همترازهزارماه یعنی سی هزار شب یا ۸۳ سال و چهار ماه قرار گیرد؟
**اعمال مخصوص شب بیست و سوم رمضان
اول: خواندن سوره عنکبوت و روم که حضرت صادق علیه السلام قسم یاد فرموده که خواننده این دو سوره در این شب از اهل بهشت است.
دوم: خواندن سوره حم دخان
سوم: خواندن سوره قدر هزار مرتبه
چهارم: آنکه تکرار کند در این شب بلکه در تمام اوقات دعای فرج را.
پنجم: بخواند: اللَّهُمَّ امْدُدْ لِی فِی عُمُرِی وَ أَوْسِعْ لِی فِی رِزْقِی وَ أَصِحَّ لِی جِسْمِی وَ بَلِّغْنِی أَمَلِی وَ إِنْ کُنْتُ مِنَ الْأَشْقِیَاءِ فَامْحُنِی مِنَ الْأَشْقِیَاءِ وَ اکْتُبْنِی مِنَ السُّعَدَاءِ فَإِنَّکَ قُلْتَ فِی کِتَابِکَ الْمُنْزَلِ عَلَی نَبِیِّکَ الْمُرْسَلِ صَلَوَاتُکَ عَلَیْهِ وَ آلِهِ یَمْحُو اللَّهُ مَا یَشَاءُ وَ یُثْبِتُ وَ عِنْدَهُ أُمُّ الْکِتَابِ
ششم: بخواند: اللَّهُمَّ اجْعَلْ فِیمَا تَقْضِی وَ فِیمَا تُقَدِّرُ مِنَ الْأَمْرِ الْمَحْتُومِ وَ فِیمَا تَفْرُقُ مِنَ الْأَمْرِ الْحَکِیمِ فِی لَیْلَةِ الْقَدْرِ مِنَ الْقَضَاءِ الَّذِی لا یُرَدُّ وَ لا یُبَدَّلُ أَنْ تَکْتُبَنِی مِنْ حُجَّاجِ بَیْتِکَ الْحَرَامِ فِی عَامِی هَذَا الْمَبْرُورِ حَجُّهُمْ الْمَشْکُورِ سَعْیُهُمْ الْمَغْفُورِ ذُنُوبُهُمْ الْمُکَفَّرِ عَنْهُمْ سَیِّئَاتُهُمْ وَ اجْعَلْ فِیمَا تَقْضِی وَ تُقَدِّرُ أَنْ تُطِیلَ عُمْرِی وَ تُوَسِّعَ لِی فِی رِزْقِی
هفتم: بخواند این دعا را که در اقبال است:
یَا بَاطِنا فِی ظُهُورِهِ وَ یَا ظَاهِرا فِی بُطُونِهِ وَ یَا بَاطِنا لَیْسَ یَخْفَی وَ یَا ظَاهِرا لَیْسَ یُرَی یَا مَوْصُوفا لا یَبْلُغُ بِکَیْنُونَتِهِ مَوْصُوفٌ وَ لا حَدٌّ مَحْدُودٌ وَ یَا غَائِبا [غَائِبُ] غَیْرَ مَفْقُودٍ وَ یَا شَاهِدا [شَاهِدُ] غَیْرَ مَشْهُودٍ یُطْلَبُ فَیُصَابُ وَ لا یَخْلُو [لَمْ یَخْلُ] مِنْهُ السَّمَاوَاتُ وَ الْأَرْضُ وَ مَا بَیْنَهُمَا طُرْفَةَ [طَرْفَةَ] عَیْنٍ لا یُدْرَکُ بِکَیْفٍ [بِکَیْفَ] وَ لا یُؤَیَّنُ بِأَیْنٍ [بِأَیْنَ] وَ لا بِحَیْثٍ [بِحَیْثُ] أَنْتَ نُورُ النُّورِ وَ رَبُّ الْأَرْبَابِ أَحَطْتَ بِجَمِیعِ الْأُمُورِ سُبْحَانَ مَنْ لَیْسَ کَمِثْلِهِ شَیْ‌ءٌ وَ هُوَ السَّمِیعُ الْبَصِیرُ سُبْحَانَ مَنْ هُوَ هَکَذَا وَ لا هَکَذَا غَیْرُهُ
پس دعا می‌کنی به آنچه بخواهی.
هشتم: آنکه غیر از غسل اوّل شب غسلی نیز در آخر شب کند و بدان که از برای غسل و احیا این شب و زیارت امام حسین علیه السلام و صد رکعت نماز فضیلت بسیار و تاکید شده شیخ در تهذیب روایت کرده از ابوبصیر از حضرت صادق علیه السلام که فرمود در شبی که امید می‌رود شب قَدر باشد، صد رکعت نماز کن. بخوان در هر رکعت قُلْ هُوَاللّهُ اَحَدٌ را ده مرتبه.
گفتم فدایت شوم اگر قوّت نداشته باشم، ایستاده بجا آورم؟ فرمود: نشسته بجا آور. گفتم اگر قوّت نداشته باشم، نشسته بجا آورم؟ فرمود: بجا آور به همان حالی که به قفا خفته ای در فراش خود.
و از دعائم الاسلام روایت است که حضرت رسول صَلَّی اللَّهِ عَلِیهِ وَ آله دردهه آخر ماه رمضان رخت خواب خود را جمع می‌کرد و کمر همت خود را محکم می‌بست برای عبادت و در شب بیست و سیم اهل خود را بیدار می‌کرد و آنها را که خواب رُبُوده بود آب به صورتشان می‌پاشید و حضرت فاطمه صلوات الله علیها نمی‌گذاشت در این شب احدی از اهلش بخوابد و علاج می‌فرمود خواب آنها را به کمی طعام و مهیا می‌کرد آنها را برای احیای آن شب از روز.
یعنی امر می‌فرمود که روز را خواب و استراحت کنند که شب خوابشان نبرد و احیا بدارند و می‌فرمود محروم کسی است که از خیر امشب محروم بماند و روایت شده که حضرت صادق علیه السلام سخت مریض شده بود، چون شب بیست و سوم ماه رمضان شد موالی خود را امر فرمود که حرکتش دادند، به مسجد بردند و آن شب را در مسجد بود تا به صبح علامه مجلسی (ره) فرموده که هر مقدار قرآن که ممکن باشد در این شب بخواند و دعاهای صحیفه کامله را بخواند. خصوصاً دعای مکارم الاخلاق و دعای توبه و روزهای این شب‌ها را نیز باید حرمت داشت و به عبادت و تلاوت و دعا به سَر آورد؛ زیرا که در احادیث معتبره وارد شده است که روز قدر در فضیلت مثل شب قدر است.
**اعمال مشترک شبهای قدر:
اوّل غسل است علاّمه مجلسی فرموده که غسل این شب‌ها را مقارن غروب آفتاب کردن بهتر است که نماز شام را باغسل بکند.
دوّم دو رکعت نماز است در هر رکعت بعد از حمد هفت مرتبه توحید بخواند و بعد از فراغ هفتاد مرتبه اَسْتَغْفِرُ اللَّهَ وَاَتُوبُ اِلَیْهِ بگوید در روایت نبوی صلی الله علیه وآله است که از جای خود برنخیزد تا حقّ تعالی او را و پدر و مادرش را بیامرزد.
سوم قرآن مجید را بگشاید و بگذارد در مقابل خود و بگوید:
اَللّهُمَّ اِنّی اَسْئَلُکَ بِکِتابِکَ الْمُنْزَلِ وَما فیهِ، وَفیهِ اسْمُکَ الْأَکْبَرُ،
خدایا از تو خواهم به حق کتاب فرستاده شده ات و آنچه در آنست که در آن است نام بزرگت
وَاَسْمآؤُکَ الْحُسْنی، وَما یُخافُ وَیُرْجی اَنْ تَجْعَلَنی مِنْ عُتَقآئِکَ مِنَ النَّارِ،
و نامهای نیکویت و آنچه بدانها ترس و امید شود که قرارم دهی از زمره آزاد شدگانت از دوزخ پس هر حاجت که دارد بخواهد.
چهارم آنکه مُصحَف شریف رابگیرد و بر سر بگذارد وبگوید: َللّهُمَّ بِحَقِ هذَا الْقُرْآنِ، وَ بِحَقِّ مَنْ اَرْسَلْتَهُ بِهِ، وَ بِحَقِّ کُلِّ مُؤْمِنٍ مَدَحْتَهُ فیهِ، وَ بِحَقِّکَ خدایا به حق این قرآن و به حق آن‌کس که او را بدان فرستادی و به حق هر مؤمنی که در این قرآن مدحش کرده‌ای و به حقی که
عَلَیْهِمْ فَلا اَحَدَ اَعْرَفُ بِحَقِّکَ مِنْکَ تو بر ایشان داری زیرا کسی نیست که حق تو را بهتر از خودت بشناسد
پس ۱۰ مرتبه بگوید بِکَ یا اَللَّهُ و ۱۰ مرتبه بِمُحَمَّدٍ و ۱۰ مرتبه بِعَلیٍّ و۱۰ مرتبه بِفاطِمَةَ و ۱۰ مرتبه بِالْحَسَنِ و ۱۰ مرتبه بِالْحُسَیْنِ و ۱۰ مرتبه بِعَلِیّ بْنِ الْحُسَیْنِ و ۱۰ مرتبه بُمَحَمَّدِ بْنِ عَلِیٍّ و ۱۰ مرتبه بِجَعْفَرِ بْنِ مُحَمَّدٍ و ۱۰ مرتبه بِمُوسَی بْنِ جَعْفَرٍ و ۱۰ مرتبه بِعَلِیِّ بْنِ مُوسی و۱۰ مرتبه بِمُحَمَّدِبْنِ عَلِیٍّ و ۱۰ مرتبه بِعَلِیِّ بْنِ مُحَمَّدٍ و ۱۰ مرتبه بِالْحَسَنِ بْنِ عَلِیٍ و ۱۰ مرتبه بِالْحُجَّةِ
پس هر حاجت که داری طلب کن.
پنجم زیارت کند امام حسین علیه السلام را. در خبر است که چون شب قدر می‌شود منادی از آسمان هفتم ندا می‌کند از بُطنان عرش که حقّ تعالی آمرزیده هر که را که به زیارت قبر حُسین علیه السلام آمده.
ششم احیا بدارد این شب‌ها را همانا روایت شده هرکه احیا کند شب قدر را، گناهان او آمرزیده شود هرچند به عدد ستارگان آسمان و سنگینی کوه‌ها وکیل دریاها باشد.
هفتم صد رکعت نماز کند که فضیلت بسیار دارد و افضل آنست که در هر رکعت بعد از حمد ده مرتبه توحید بخواند.
هشتم بخواند: اَللَّهُمَّ اِنّی اَمْسَیْتُ لَکَ عَبْداً داخِراً، لا اَمْلِکُ لِنَفْسی نَفْعاً وَلا ضَرّاً، وَلا خدایا من شام کردم در حالی که بنده خواری هستم که مالک سود و زیانی برای خویش نیستم و نتوانم
اَصْرِفُ عَنْها سُوءاً، اَشْهَدُ بِذلِکَ عَلی نَفْسی، وَاَعْتَرِفُ لَکَ بِضَعْفِ از خویشتن پیش آمد ناگواری را بازگردانم و این مطلبی است که من آن را بر خویش گواهی دهم و به ناتوانی
قُوَّتی، وَقِلَّةِ حیلَتی، فَصَلِّ عَلی مُحَمَّدٍ وَ الِ مُحَمَّدٍ، وَاَنْجِزْ لی ما خود و بیچارگیم در برابرت اعتراف دارم پس درود فرست بر محمد و آل محمد و وفا کن برایم بدانچه
وَعَدْتَنی، وَجَمیعَ الْمُؤْمِنینَ وَالْمُؤْمِناتِ مِنَ الْمَغْفِرَةِ فی هذِهِ اللَّیْلَةِ، بر من و همه مؤمنین و مؤمنات وعده فرمودی از آمرزش در این شب
وَاَتْمِمْ عَلَیَّ ما اتَیْتَنی فَاِنّی عَبْدُکَ الْمِسْکینُ الْمُسْتَکینُ، الضَّعیفُ و تمام کن بر من آنچه را به من دادی زیرا که من بنده بینوای مستمند ناتوان تهیدست
الْفَقیرُ الْمَهینُ، اَللّهُمَّ لا تَجْعَلْنی ناسِیاً لِذِکْرِکَ فیما اَوْلَیْتَنی، وَلا [غافِلاً] خوار توأم خدایا قرار مده مرا فراموشکار از یاد خویش در آنچه به من انعام فرمودی و نه غافل از
لِإِحْسانِکَ فیما اَعْطَیْتَنی، وَلا ایِساً مِنْ اِجابَتِکَ، وَاِنْ اَبْطَاَتْ عَنّی، احسانت در آنچه به من عطا کردی و قرارم مده ناامید از اجابت خویش و اگرچه دیرزمانی طول کشد
فی سَرَّآءَ اَوْ ضَرَّآءَ، اَوْ شِدَّةٍ اَوْ رَخآءٍ، اَوْ عافِیَةٍ اَوْ بَلاءٍ، اَوْ بُؤْسٍ اَوْ چه در خوشی و چه در سختی در دشواری یا در آسایش در تندرستی یا گرفتاری در تنگدستی یا
نَعْمآءَ، اِنَّکَ سَمیعُ الدُّعآءِ * در نعمت براستی تو شنوای دعایی
و این دعا را کفعمی از امام زین العابدین علیه السلام روایت کرده که در این شب‌ها می خوانده در حال قیام و قعود و رکوع و سجود و علاّمه مجلسی (ره) فرموده که بهترین اعمال در این شب‌ها طلب آمرزش و دعا از برای مطالب دنیا و آخرت خود و پدر و مادر و خویشان خود و برادران مؤمن زنده و مرده ایشان است و اَذْکار و صلوات بر محمد و آل محمدعلیهم السلام آنچه مقدور شود و در بعضی از روایات وارد شده است که دعاء جوشن کبیر را در این سه شب بخوانند فقیر گوید که دعاء جوشن در سابِقْ گذشت و روایت شده که خدمت حضرت رسول صلی الله علیه وآله عرض شد که اگر من درک کنم شب قدر را چه از خداوند خود بخواهم فرمود عافیت را.
تهیه و تنظیم علی اکبر قزوینیان
فراهنگ ** ۱۳۵۵ **