به گزارش گروه تحلیل، تفسیر و پژوهش های خبری ایرنا، سیل فروردین امسال، واقعه بود که علاوه بر خسارات جانی و مالی فراوان و ایجاد تخریب های گسترده در ۵ استان گلستان، لرستان، خوزستان، مازندران و فارس؛ روزهای شیرین نوروزی را به کام شهروندان این استان ها و مسافران، تلخ کرد. پس از وقوع این سیل، پرسش های بسیاری درباره چگونگی و چرایی وقوع آن مطرح شد. «مرکز پژوهش های مجلس شورای اسلامی» در گزارشی به دلایل وقوع این سیل و چگونگی پیشگیری از تکرار آن پرداخته است.
** باران سیل آسا؛ عامل اصلی وقوع سیل
در گزارش مرکز پژوهش های مجلس شورای اسلامی، باران سیل آسا و سهمگین عامل اصلی بروز اصلی سیلاب فروردین امسال شناخته شده است. در این گزارش می خوانیم: « مهمترین علت وقوع هر سیل بارندگی های مولد آن سیل است».
در این گزارش می بینیم که سیلاب گسترده فروردین ماه امسال، با بارش های سهمگین و کم سابقه در مناطق وسیعی از کشور، همراه بوده است. بطور مثال در حوزه آبریز رودخانه «گرگانرود» به عنوان یکی از رودخانه هایی که عامل بروز سیل در استان گلستان بوده است، وضعیتی کم نظیر ایجاد شده است. در گزارش مذکور آمده است: «بارش های آخر اسفندماه در این منطقه علاوه بر مقدار زیاد، تداوم بالایی نیز داشتند، به طوری که مقدار ۱۷۸ میلیمتر بارندگی در مقیاس متوسط کل، ظرف مدت چهار روز اتفاق افتاده است. در برخی از نقاط حوضه مقادیر بسیار بالاتری از بارندگی نیز وجود داشته است که به تشدید پدیده سیل خواهد انجامید».
اما در همین گزارش، اینطور جمع بندی شده است که میزان و حجم بالای بارش، در صورت مدیریت صحیح و اقدامات به موقع، قابل کنترل بود و می شد مانع از تخریب گسترده این سیلاب ها شد.
** عدم ملاحظات فنی در ساخت و سازها
تصاویر دلخراش سیل شیراز در فروردین امسال، پرسش های بسیاری را درباره ساخت و سازهای نامناسب و عدم رعایت ملاحظات فنی را ایجاد کرد. حال در گزارش مرکز پژوهش های مجلس، ضمن تایید تاثیر نادیده گرفتن ملاحظات فنی، آمده است: «متأسفانه در مواردی رعایت نکردن ملاحظات فنی در طراحی زیرساخت های شهری و بین شهری به خسارات مالی و حتی جانی منجر شده است. در این راستا یکی از علل اصلی رخداد سیل اخیر شهر شیراز در مسیر ورودی به این شهر، تغییر کاربری مسیل مجاور این مسیر و همچنین عدم وجود سازه آبگذر مؤثر جایگزین در شرایط وجود دبی سیلابی بوده است».
«لایروبی» به موقع و آماده سازی رودخانه ها، برای پذیرش حجم بالای آب ناشی از سیل نیز از جمله اقدامات فنی لازمی است که عدم توجه به آن، منجر به خسارات سنگینی در سیل اخیر شده است. در بخش دیگری از گزارش مرکز پژوهش ها، ضمن تایید «عدم لایروبی به موقع»، می خوانیم: «لایروبی نکردن رودخانه ها نیز یکی از علل تشدید خسارات سیل شهر آق قلا در استان گلستان بوده است که در اثر آن ظرفیت دبی عبوری از رودخانه ها کاهش پیدا کرده و در نهایت به افزایش رقوم سطح آب و به تبع آن افزایش پهنه سیلابی منجر شده است».
«لایروبی نکردن رودخانه ها نیز یکی از علل تشدید خسارات سیل شهر آق قلا در استان گلستان بوده است که در اثر آن ظرفیت دبی عبوری از رودخانه ها کاهش پیدا کرده و در نهایت به افزایش رقوم سطح آب و به تبع آن افزایش پهنه سیلابی منجر شده است».
لایروبی سد دز و مسیر خروجی این رودخانه، امروز به مطالبه شهروندان تبدیل شده است.
به گواهی همین گزارش، اگر مدیران امر نسبت به لایروبی رودخانه های سیلابی استان گلستان، در زمان مناسب اقدام می کردند، رودخانه گرگانرود امکان می توانست ۳۰ تا ۵۰ درصد، بیشتر از آنچه در واقعیت اتفاق افتاد، سیلاب را در خود جای دهد و این به معنای کاهش قابل توجه سیلاب ورودی به مناطق شهری و روستایی و زمین های کشاورزی بود. در حالی که اقدامات لازم در این زمینه انجام نشد. جالب آنجا است در همین گزارش اشاره شده است که مسوولان امر باید از تجربه سیلاب های سال های ۱۳۸۰ و ۱۳۸۱ درس عبرت می گرفتند و اقدامات ضروری بجهت لایروبی رودخانه را انجام می دادند.
** عدم رهایی به موقع آب های ذخیره در پشت سدها
سدها، محلی برای ذخیره آب رودخانه ها و مانعی برای بروز سیلاب هستند؛ به شرطی که ظرفیت خالی قابل قبولی داشته باشند، در غیر این صورت مسوولان ناچارند با باز کردن دریچه های اضطراری سد، نسبت به تخلیه آن اقدام نمایند و گشودن دریچه ها نیز به معنای افزایش حجم آب سیلابی در پایین دست سد خواهد بود.
گزارش مرکز پژوهش های مجلس نشان می دهد، مدیران وقت در زمان لازم برای باز کردن دریچه های سدهای در معرض تهدید سیلاب اقدام نکرده اند و همین امر باعث افزایش خسارات شده است. بطور مثال در این گزارش و ارتباط با سدها «گلستان»، «وشمگیر» و «بوستان» در استان گلستان، آمده است: «بسیار قابل تأمل است که تا تاریخ شروع وقوع سیل آخر اسفندماه، هیچگونه رهاسازی از سدها صورت نگرفته است. مسوولین امر با توجه به پُرآب بودن سال آبی جاری و اینکه عمده بارش ها در اسفند و فروردین اتفاق میافتد، باید تمهیدات ایجاد فضای خالی را در مخازن سدهای موضوعه اجرایی می کردند، ولی این امر از زمان پُر شدن مخازن سدها در اول اسفندماه اجرایی نشد».
وضعیت در استان خوزستان نیز به همین شکل بوده است. در بخش دیگری از این گزارش آمده است: «در تاریخ ۱۵ آبان ۱۳۹۷ درصد پُر بودن جمع مخازن کارون بزرگ ۴۸ درصد بوده است و به دنبال آن، به دلیل بارشهای قابل ملاحظه سال آبی ۱۳۹۸-۱۳۹۷ ، این رقم در تاریخ ۱۵ بهمن ۱۳۹۷ به ۸۲ درصد می رسد که حاکی از ذخیرهسازی قابل توجه آب در این حوضه آبریز است. از این زمان، متولیان امر به دلیل احتمال قوی وقوع بارش ها در اسفندماه و فروردین ماه پیش رو، اهتمام در کاهش حجم ذخیره و ایجاد فضای خالی برای ذخیره سیلابهای آتی کرده اند که به دلیل بارش های متوالی و محدودیت ظرفیت آبگذری پایین دست توفیق چندانی نداشته اند».
این اقدامات دیرهنگام برای تخلیه سدها، در شرایطی است که در این گزارش تاکید شده است: با پیشبینی های فصلی و اخطارهای به موقع جهت مدیریت مخازن می توان خسارات را به حداقل رساند و حداکثر ذخیره سازی را بدون آسیب به پایین دست انجام داد». اقدامی که به نظر می رسد در سیل اخیر صورت نپذیرفته است و در نتیجه آن زمانی اقدام به تخلیه آب سدها شده است که بارش های پیاپی این تخلیه را بی ثمر ساخته اند و در عین حال مناطق پایین دست نیز دچار آسیب های ناشی از سیل شده اند.
** تجاوز به حریم رودخانه ها و ساخت و سازهای بی ضابطه
هر رودخانه ای، حریمی دارد. منظور از حریم رودخانه، محدوده است که ممکن است در صورت بروز سیل، بستر رودخانه تا آن نقطه گسترش یابد. در قوانین موجود، هرگونه ساخت و ساز بدون مجوز در حریم رودخانه ممنوع است و باید با این ساخت و سازها برخورد گردد؛ اما به نظر می رسد ساخت و سازهای غیرقانونی و بی ضابطه در محدوده اغلب رودخانه های کشور صورت می پذیرد و با وقوع سیل، تمام این ساخت و سازها به دست طبیعت نابود می شوند.
در گزارش مرکز پژوهش های مجلس آمده است: «در بسیاری موارد ساخت وسازها در بستر و حریم رودخانه ها و مسیل ها باعث سیل گرفتگی آن ها شده و در نهایت به خسارات منجر شده است». حال پرسش این است که با وجود تعیین حریم رودخانه ها، چرا ساخت و سازها در این مناطق صورت می پذیرد؟ در گزارش مرکز پزوهش های مجلس از دو عامل برای بروز این مشکل یاد شده است.
در گزارش مرکز پژوهش های مجلس آمده است: «در بسیاری موارد ساخت وسازها در بستر و حریم رودخانه ها و مسیل ها باعث سیل گرفتگی آن ها شده و در نهایت به خسارات منجر شده است»
عامل اول خشکسالی های پی درپی سال های اخیر بوده است. با وقوع خشکسالی های گسترده، جریان آب رودخانه ها کاهش یافته است و مسوولان و شهروندان با تصور اینکه کاهش حریم رودخانه ها، دایمی خواهد بود، بدون توجه به احتمال بازگشت دوران ترسالی، اقدام به ساخت و ساز در بستر رودخانه ها کرده اند. در حالی که می شد پیش بینی کرد روزی ممکن است دوباره بارش ها افزایش یابند و حریم رودخانه های همواره احتمال دارد پر آب شوند.
عامل دومی که در این گزارش بر روی آن تاکید شده، این است که: « اجرا نکردن کامل مفاد آیین نامه و اختلافها و ناهماهنگی های بین سایر دستگاه ها (به خصوص شهرداری ها، وزارت کشور و وزارت راه و شهرسازی) و وزارت نیرو در این مورد، در نهایت به موارد بیشتر تجاوز به بستر و حریم رودخانه ها و به خصوص مسیل ها منجر شده است». میزان تصرف گسترده حریم و بستر رودخانه ها در مناطق سیل زده، در همین گزارش منعکس شده است و نشان از آن دارد که به احتمال در سایر مناطق کشور نیز با این وضعیت مواجه هستیم.
| استان | تعداد کل تصرفات بستر و حریم (هکتار) | بستر (هکتار) | حریم (هکتار) |
| گلستان | ۳۷۶۹ | ۱۳۵۷ | ۴۹ |
| لرستان | ۳۱۳ | ۸۸ | ۷ |
| خوزستان | ۷۷۴ | ۶۹۴ | ۲۱۰ |
| جمع | ۴۸۵۶ | ۲۱۳۹ | ۲۶۶ |
** آمادگی برای بحران و تدارک اقدامات و تجهیزات پیشگیرانه؛ شاید وقتی دیگر
یکی از مشکلات و عوامل اثرگذار بر افزایش خسارات سیل اخیر، عدم ساخت سیل بندها و احداث موانع لازم برای مقابله با سیلاب و همچنین ایجاد سامانه های هشدار بروز سیل در مناطق سیلابی بوده است. در گزارش مرکز پژوهش های مجلس شورای اسلامی آمده است: «در رخدادهای سیل فروردینماه ۱۳۹۸ در حوضه کارون بزرگ، از دلایل اصلی تشدید خسارات، اقدامات ضعیف سازهای پایین دست بوده است. عدم وجود دیواره های سیل بند یا ضعیف بودن آن ها در نقاط بسیاری باعث آبگرفتگی مناطق شده است».
همین وضعیت در بحران سیل استان گلستان دیده می شود و در گزارش مذکور، می خوانیم: «آمادگی برای مواجه شدن برای سیل های بسیارکوچکتر از این سیل نیز وجود نداشته است و در صورت وقوع یک سیل بسیار کوچکتر نیز، مدیریت نامطلوب مخزن به خساراتی نیز منجر می شد».
در بخش دیگری از این گزارش نیز آمده است: «در رخدادهای سیل فروردین ماه ۱۳۹۸ در حوضه کارون بزرگ، از دلایل اصلی تشدید خسارات، اقدامات ضعیف سازهای پایین دست بوده است. عدم وجود دیواره های سیل بند یا ضعیف بودن آن ها در نقاط بسیاری باعث آبگرفتگی مناطق شده است» و «دیواره های حفاظتی و سیل بندها در بعضی نقاط نیز از کمیت و کیفیت کافی برخوردار نبوده و در نهایت این موضوع منجر به زیر آب رفتن مناطق مختلفی از ساحل رودخانه کارون در محدوده شهر اهواز (پارک های ساحلی) شده است».
«در رخدادهای سیل فروردین ماه ۱۳۹۸ در حوضه کارون بزرگ، از دلایل اصلی تشدید خسارات، اقدامات ضعیف سازهای پایین دست بوده است. عدم وجود دیواره های سیل بند یا ضعیف بودن آن ها در نقاط بسیاری باعث آبگرفتگی مناطق شده است»
در همین گزارش تاکید می شود: «انتظار می رفت که در فاصله زمانی تا شروع سیل های فروردین ماه ۱۳۹۸، اقدامات سازهای پایین دست در نقاط حساس به صورت ضرب الاجلی و با حداکثر سرعت انجام شود»، در حالی که در همین گزارش مشخص می شود که اقدامات لازم برای ایجاد سیل بندها انجام نشده است.
** سیل نوروزی و درسی که باید گرفت
سیل ویرانگر نوروز ۱۳۹۸، تجربه تلخی بود که باید از آن درس عبرت گرفت. در همین گزارش تاکید شده است: «نکته قابل عنوان و مهم این است که در وقایع سیل اخیر باید خسارات مالی و جانی ناشی از تخلفات مرتبط با بستر و حریم رودخانه ها به طور دقیق مورد شناسایی و بررسی قرار گیرد و چالش ها و معضلات مربوطه و همچنین قصورهای احتمالی مدیریتی و اجرایی ناشی از عملکرد دستگاه های ذیربط مورد تحقیق و تفحص قرار گیرد و مستندسازی های مربوطه توسط دستگاه های بازرسی و نظارتی کشور انجام شود».
سیل اخیر نشان داد که ضرورت لایروبی رودخانه ها را باید جدی گرفت و مسوولان باید بیش از گذشته در این زمینه سرمایه گذاری صورت داد. همچنین مدیران مسوول باید نسبت به بررسی مجدد حریم رودخانه ها و برخورد با ساخت و سازهای غیرمجاز در حریم رودخانه ها اقدام نمایند. در غیر این صورت بار دیگر شاهد وقوع سیل و از دست رفتن جان ها و اموال شهروندان خواهیم بود. برخورد قاطعانه با افرادی که در حریم رودخانه ها اقدام به ساخت و ساز می کنند، توسط یک سازمان ممکن نیست و سازمان های مختلف بایستی با همکاری گسترده با یکدیگر، با این ساخت و سازها برخورد نمایند.
از سوی دیگر سازمان های مسوول باید برای وقوع بحران های طبیعی، آمادگی خود را افزایش دهند. ایران کشوری است که حوادثی چون سیل و زلزله به صورت مداوم آن را تهدید می کنند و نمی توان بدون در نظر گرفتن این زمینه بحرانی و ایجاد آمادگی صد در صدی، انتظار داشت که بلایای طبیعی به کشور آسیب نرسانند.
پژوهش**9479**1552