مکه مکرمه پنجشنبه شب میزبان دو اجلاس سران کشورهای عربی و کشورهای عربی حاشیه خلیج‌فارس بود. در شرایطی که به صورت سنتی سران کشورهای عربی معمولا رعایت حال پادشاه سعودی را به عنوان رهبر خودخوانده جهان عرب می‌کردند اما رویکرد خصمانه تازه‌ترین پادشاه سعودی برای تنش‌آفرینی در منطقه با همکاری امریکا و اسراییل، کم‌کم کاسه صبر کشورهای عربی را لبریز کرده است، تا جایی که با وجود دلخوشی پادشاه سعودی به تکرار طوطی‌وار ادعاهای واهی‌اش علیه ایران در اظهارات چند رهبر کشورهای کوچک‌تر عربی، رهبران عراق و کویت، علنا از سیاست‌های خصمانه و مقابله‌جویانه او انتقاد کردند و برخی کشورهای دیگر نیز به دلیل سیاست‌های خصمانه سعودی حاضر به شرکت در نشست نشدند.
روزگاری ادعای رییس خاندان آل‌سعود در مورد وظیفه «خادمیت حرمین شریف» و «رهبری جهان عرب» باعث احترام و سکوت سران عربی در برابر خواسته‌های این خاندان می‌شد، اما زیاده‌خواهی‌های پی‌درپی سلمان بن‌عبدالعزیز و پسرش و ناتوانی آنها در حل مشکلات روزافزون جهان عرب از سودان و الجزایر گرفته تا لیبی و سوریه و استمرار جنگ آنها علیه یمن، باعث شده است تا کم‌کم سران کشورهای عربی، صراحتا خواهان تغییر رویه این خاندان شوند.
هر دو نشست‌های اضطراری به دعوت خانواده حاکم بر عربستان سعودی و با هدف ائتلاف‌سازی علیه جمهوری اسلامی برگزار شد. در پایان این دو نشست بیانیه‌ای صادر شد که به گفته رییس‌جمهور عراق، هیچ مشورتی در مورد تهیه و تدوین آن با مقام‌های کشورهای مدعو انجام نشده‌بود. این دو نشست اضطراری در روزهای پایانی ماه مبارک رمضان، با برگزاری نشست سران سازمان همکاری اسلامی در مکه همزمان بود؛ نشستی که رییس‌جمهور اسلامی ایران، بر خلاف آداب میزبانی از سوی پادشاهی سعودی برای شرکت در آن دعوت نشد تا حسن روحانی، رییس‌جمهور اسلامی ایران با صدور پیامی ضمن گلایه از «عدم رعایت آداب معمول» از سران حاضر در اجلاس خواستار «همبستگی و وحدت» در میان کشورهای اسلامی به جای «تفرقه‌افکنی» شود.
پیام حسن روحانی در شرایطی به اجلاس دیشب سران سازمان همکاری اسلامی ارسال شد که در نشست اتحادیه عرب نیز سران عراق و کویت با انتقاد از رویکردهای خصمانه نسبت به جمهوری اسلامی ایران، خواستار گفت‌وگو و حل و فصل مسائل فیمابین شده بودند. با این حال، مطابق رسم نامیمون پادشاهی سعودی، بدون توجه به خواست کشورهای عضو اتحادیه عرب و شورای همکاری خلیج فارس، بیانیه‌ای از پیش آماده‌شده علیه جمهوری اسلامی ایران به عنوان تصمیم این نشست‌ها قرائت شد. در بیانیه پایانی نشست اتحادیه عرب، چندین ادعا در مورد حمایت ایران از مردم یمن، ادعای دخالت ایران در حمله به کشتی‌ها در سواحل امارات متحده عربی، ادعای ارضی امارات علیه جزایر ایران و چندین اتهام دیگر مطرح شده بود.
سلمان بن عبدالعزیز، پادشاه سعودی در سخنرانی خود در نشست سران اتحادیه عرب، بیانیه‌ای سراسر اتهام و توهین را علیه ایران خواند که نشان از رویکرد خصمانه دولت سعودی علیه ایران و فقدان اراده برای گفت‌وگو در میان سران این کشور بود. سلمان بن عبدالعزیز، پادشاه عربستان روز پنجشنبه در نشست سران عرب در مکه از «موشک‌های بالستیک» ایران و برنامه هسته‌ای این کشور به عنوان تهدیدی علیه امنیت جهانی یاد کرد. او از کشورهای عرب حاشیه خلیج فارس خواست در برابر اقدامات «جنایتکارانه» ایران مقاومت کنند. پادشاه عربستان همچنین فعالیت‌های ایران در منطقه خاورمیانه را ناقض معاهدات صلح سازمان ملل متحد دانست. وی افزود که عربستان همواره دست خود را برای صلح دراز خواهد کرد. سلمان بن‌عبدالعزیز هدف عربستان در منطقه را تضمین ثبات و امنیت دانست. وی بر لزوم موضع‌گیری «قاطعانه» و «تعیین‌کننده» در برابر ایران تاکید کرد.
نمایش تکراری
عربستان و امارات متحده عربی که چهار سال پیش با هدف انتصاب دولتی دست‌نشانده به یمن حمله کردند، با مقاومت مردم چهار سال است که در رسیدن به اهداف خود ناکام مانده‌اند. در شرایطی که فاجعه بشری بر اثر حملات وحشیانه ائتلاف تحت رهبری عربستان سعودی و محاصره اقتصادی یمن، باعث شده است تا جامعه جهانی نسبت به این اقدامات فاجعه‌بار موضع‌گیری کند، عربستان سعودی تلاش می‌کند تا با نمایش‌هایی جعلی، حمایت کشورهای دیگر را برای جنگ خود علیه مردم یمن جلب کند. از جمله این اقدامات اجرای نمایشی تکراری از اسلحه‌هایی است که عربستان ادعا می‌کند ایران در اختیار مردم یمن قرار داده است. هر چند این نمایش پیش از این نیز با ارسال این قطعات به واشنگتن و نمایش آن توسط سفیر وقت امریکا در سازمان ملل متحد، از قانع کردن دیپلمات‌ها و رسانه‌ها بازمانده‌بود اما این‌بار، صحنه‌گردانان سعودی نمایش با قرار دادن این قطعات ادعایی در فرودگاه، هیات‌های دیپلماتیک را مجبور می‌کردند در مسیر خود از قطعاتی که ادعا می‌کنند ایران برای مبارزان یمنی ارسال کرده است بازدید کنند. یک قایق موتور، یک موشک‌انداز ضدزره و چند پهپاد، از جمله قطعاتی بود که در برابر یک صفحه نمایش بزرگ که در آن تصاویری از نام شرکت‌های ایرانی تولید سیم برق و قطعات صنعتی نقش بسته بود، برای هیات‌های دیپلماتیک مدعو در نشست‌های مکه، نمایش داده می‌شد.
غایبان عربی
اجلاس شورای همکاری خلیج فارس در مکه با غیبت نیمی از سران کشورها برگزار شد. خلیفه بن‌زاید آل نهیان، حاکم ابوظبی و بلندپایه‌ترین مقام امارات، نزدیک به 5 سال است که به دلیل بیماری در انظار عمومی ظاهر نمی‌شود و عملا حاکمیت بالفعل امارات بر عهده برادرش است که در مقام ولیعهد امارت ابوظبی در این نشست حاضر شده بود. سلطان عمان، قابوس بن‌سعید السعید هم مدت‌هاست که به بهانه کهولت سن در جلسات سران شورای همکاری خلیج فارس حاضر نمی‌شود. سومین غایب بزرگ در این نشست امیر قطر بود که دو سال است کشورش از سوی سه عضو دیگر شورای همکاری خلیج‌فارس با همکاری مصر مورد محاصره و تحریم قرار گرفته است.
با وجود اینکه امیر قطر، تمیم بن حمد آل‌ثانی، چند روز بعد از دیگر سران عربی، دعوتنامه شرکت در این دو نشست را دریافت کرده بود اما نهایتا حاضر به شرکت در اجلاس مکه نشد و عبدالله بن ناصر بن خلیفه آل ثانی، نخست‌وزیر حکومتش را برای شرکت در این نشست‌ها اعزام کرد. با وجود غیبت امیر قطر، حضور نخست‌وزیر قطر در مکه، بلندپایه‌ترین هیاتی بود که در دو سال گذشته از سوی قطر به عربستان سفر کرده است. صحنه دست دادن سرد نخست‌وزیر قطر با پادشاه سعودی و کم‌محلی خصمانه پادشاه سعودی به او که به اصرار امیر کویت برای مصاحفه با سلمان فراخوانده می‌شود، در شبکه‌های اجتماعی بعد از این نشست دست به دست می‌شد. سه رهبر عمان، امارات متحده عربی و قطر هم در نشست اضطراری سران اتحادیه عرب و هم در نشست اضطراری سران شورای همکاری خلیج‌فارس غایب بودند. پادشاه مراکش نیز حاضر به شرکت در نشست اتحادیه عرب نشد و برادرش را به این نشست فرستاد. رییس‌جمهور سوریه نیز که عضویتش از سال 2011 از اتحادیه عرب تعلیق شده است، بعد از گذشت 8 سال همچنان غایب بزرگ نشست سران اتحادیه عرب محسوب می‌شود.
دولت‌های بی‌سرزمین، سرزمین‌های بی‌دولت
اجلاس سران اتحادیه عرب در شرایطی برگزار شد که بخش عمده‌ای از کشورهای عضو اتحادیه به دلیل مشکلات مزمن درونی از فقدان دولت مستقر و باثبات رنج می‌برند. لیبی 8 سال بعد از سقوط معمر قذافی همچنان درگیر جنگ داخلی شدید است، در شرایطی که دولت به رسمیت شناخته‌شده از سوی جامعه بین‌المللی همچنان در برابر حملات گروه‌های شبه‌نظامی در پایتخت مقاومت می‌کند، شبه‌نظامیان تحت رهبری یک کودتاچی قدیمی با پشتیبانی برخی اعضای اصلی اتحادیه عرب به‌ویژه امارات متحده عربی، مصر و عربستان سعودی حملات خود را برای تسخیر آخرین سنگر مقاومت دولت مشروع ادامه می‌دهند. هیات لیبی در اجلاس سران اتحادیه عرب به ریاست صالح عبدالواحد شماخی، سفیر لیبی در اتحادیه عرب در پایین‌ترین سطح در این نشست شرکت کرده‌بود.
الجزایر و سودان، هر دو در ماه‌های گذشته شاهد سقوط خودکامگان کهنسال حاکم بر این کشورها بودند. سودان که یک شورای انتقالی نظامی قدرت را بعد از برکناری عمر البشیر در اختیار گرفته است، ژنرال عبدالفتاح عبدالرحمن برهان، رییس شورای انتقالی را به این نشست اعزام کرده‌بود. اعتراض‌ها در سودان به دلیل مخالفت شورای انتقالی نظامی با دخالت غیرنظامیان در تعیین سرنوشت سودان ادامه دارد. از الجزایر هم نورالدین بدوی، نخست‌وزیر تازه‌کار این کشور که بعد از سرنگونی حکومت عبدالعزیز بوتفلیقه به عنوان نخست‌وزیر انتخاب شد، به این نشست آمده‌بود. در الجزایر هم اعتراض‌ها علیه حکومت انتقالی ادامه دارد و شهروندان این کشور، دولت تازه‌کار را ادامه مسیر دولتی می‌دانند که با انقلاب مردم سرنگون شده است.
نماینده یمن در نشست اتحادیه عرب، بنا به سنت سال‌های اخیر، عبدالربه منصور هادی، رییس‌جمهور مستعفی و تحت‌الحمایه عربستان سعودی بود. بعد از بیش از 4 سال از تجاوز نظامی عربستان سعودی و امارات متحده عربی به یمن برای انتصاب اجباری این فرد به عنوان رییس حکومت در یمن و مقاومت مردمی در برابر بازگشت حکومت دیکتاتوری پیشین، عبدالربه منصور هادی همچنان از راه دور خود را حاکم یمن معرفی می‌کند و با حمایت حاکمان سعودی، در نشست‌های رسمی به عنوان نماینده یمن حاضر می‌شود. جنگ چهار ساله عربستان و امارات در یمن این کشور را به گفته سازمان ملل متحد در آستانه «بزرگ‌ترین فاجعه بشری تاریخ مدرن» قرار داده است. محمد عبدالله فرماجو نیز در مقام رییس‌جمهور سومالی در این نشست شرکت کرده‌بود. رییس‌جمهوری که بعد از نزدیک به یک دهه از حکومتش، همچنان یکی از شکننده‌ترین کشورهای جهان را اداره می‌کند که بخش عمده سرزمین‌های آن توسط تروریست‌ها و دزدان دریایی اداره می‌شود.
اعتراض تند عراق
از میان 21 کشور حاضر در نشست سران اتحادیه عرب در مکه، برهم صالح، رییس‌جمهور عراق تنها رهبری بود که با سخنانی صریح و واضح از موضع‌گیری‌های خصمانه علیه جمهوری اسلامی ایران انتقاد کرد و از ایران به عنوان «یک کشور دوست و مسلمان» یاد کرد. صالح گفت: «جمهوری اسلامی ایران، کشوری مسلمان و همسایه عراق و کشورهای عربی است و یقینا تمایلی نداریم که کسی امنیتش را هدف بگیرد. ما هزار و چهارصد کیلومتر مرز مشترک و روابط تنگاتنگی با ایران داریم.» رییس‌جمهور عراق گفت: «یقینا هم امنیت و ثبات کشور همسایه و اسلامی از اصول و منافع کشورهای عربی و اسلامی است. منطقه نیازمند ثباتی مبتنی بر نظم امنیتی مشترک است که حاکمیت کشورها و عدم دخالت در امور دیگران و ترک خشونت و افراط‌گرایی را محترم بشمارد. بنابراین امنیت ما در منطقه مشترک و ملازم همدیگر است.» برهم صالح همچنین حاضر به امضای بیانیه پایانی ضدایرانی اتحادیه عرب نشد؛ موضوعی که پیش از قرائت بیانیه توسط دبیرکل اتحادیه عرب، احمد ابوالغیط هم مورد اشاره قرار گرفت. برهم صالح تاکید کرد که هیچ مشورتی با هیات عراقی برای تدوین و تهیه این بیانیه انجام نشده است.
احیای تدبیر و گفت‌وگو به جای تنش و خصومت
در میان سخنرانی‌های سران کشورهای عربی، امیر کویت در سخنرانی خود در نشست سران اتحادیه عرب حاضران را به بازگشت به مسیر «گفت‌وگو و تدبیر» دعوت و تاکید کرد: «در مواجهه با خطرات و تنش‌های موجود واجب است برای گفت‌وگو و روابط برادران با طرفین درگیری اقدام کنیم و از همه طرفین بخواهیم که مدبرانه عمل کنند و به گفت‌وگو فرصت دهند.» وی با اشاره به مسائل جاری در جهان عرب از جمله «مساله فلسطین، وضعیت تراژیک در سوریه، جنگ خونین در یمن، ازسرگیری رویارویی‌ها در لیبی، شرایط متشنج در سودان و الجزایر، در کنار استمرار زخم عمیق تروریسم در سراسر منطقه» خواستار آن شد که سران کشورهای عربی «از اضافه کردن زخمی تازه به زخم‌های منطقه خودداری» کنند و «به جای تصادم و تقابل به دنبال تدبیر و گفت‌وگو» باشند.
فلسطین، همچنان مساله اول جهان عرب
همزمان با روز جهانی قدس و همزمان با ادعای دولت امریکا مبنی بر قریب‌الوقوع بودن رونمایی از طرح موسوم به «معامله قرن» اقدام خانواده حاکم بر عربستان سعودی در برگزاری اجلاسی با محتوای ضدایرانی به جای پرداختن به مساله فلسطین، با واکنش وزیر خارجه جمهوری اسلامی ایران مواجه شد. محمدجواد ظریف با انتشار پیامی در توییتر خود، با انتقاد از رهبران عربی که خواهان همکاری با رژیم اشغالگر سرزمین فلسطین هستند، نوشت: «هیچ‌کس حق ندارد قبله اول ما را هبه کند. متاسفانه تعداد اندکی از حکام عرب گمان می‌کنند که اگر در کنار نتانیاهو بایستند می‌توانند به آرزوها و خواسته‌های خود برسند! نتانیاهو در تامین امنیت رژیم خویش با گنبد آهنین شکست خورده است؛ بنابراین چگونه می‌تواند امنیت این حکام [عرب] را تامین کند.»
براساس گزارش خبرگزاری رسمی عربستان سعودی، مقام‌های عربی در جلسه مکه مساله اشغال فلسطین را اصلی‌ترین مساله منطقه و عامل همه ناامنی‌ها و بی‌ثباتی‌ها در منطقه عنوان کردند. در شرایطی که پادشاه عربستان سعودی، جلسه اضطراری مکه را با هدف انعکاس اظهارات ایران‌ستیزانه خود برگزار کرده بود، جز شخص سلمان بن عبدالعزیز، پادشاه سعودی و احمد ابوالغیط، دبیرکل اتحادیه عرب کشورهای دیگر حاضر به بیان اظهارات خصمانه علیه ایران نشدند. دیگر رهبران حاضر در این اجلاس با وجود محکوم کردن حملات مشکوک به کشتی‌های تجاری در سواحل امارات متحده عربی، حاضر به نام بردن از ایران نشدند اما مساله فلسطین و نگرانی از عواقب پیشنهاد امریکایی «معامله قرن» وجه مشترک سخنرانی سران حاضر در نشست بود. رییس‌جمهور عراق در عین حال تنها رهبری بود که به جای استفاده از عبارت «قدس شرقی» به عنوان پایتخت فلسطین از «قدس» به عنوان پایتخت فلسطین یاد کرد.
باجی قائد السبسی، رییس‌جمهور تونس و رییس دوره اتحادیه عرب، مساله فلسطین را اصلی‌ترین موضوع کشورهای عربی توصیف کرد و خواهان حل فصل مساله فلسطین بر مبنای قطعنامه‌های سازمان ملل متحد و ابتکار عربی شد. سلمان بن عبدالعزیز پادشاه عربستان سعودی، تاکید کرد که مساله فلسطین و بازپس گرفتن حقوق به سرقت رفته مردم فلسطین و تشکیل یک حکومت مستقل فلسطینی به پایتختی قدس شرقی همچنان اولویت اصلی کشورهای عربی است. عبدالفتاح السیسی، رییس‌جمهور مصر، مساله فلسطین را «اصلی‌ترین منبع ناامنی» در جهان عرب و منطقه توصیف کرد و خواستار تشکیل کشور مستقل فلسطینی در سرزمین‌های اشغالی ۱۹۶۷ به پایتختی قدس شرقی شد.
عبدالله دوم، پادشاه اردن تاکید کرد «بدون تشکیل یک حکومت مستقل فلسطینی براساس ابتکار عربی هیچ راهکار دایمی برای مسائل منطقه وجود ندارد.» برهم صالح، رییس‌جمهور عراق بر «حمایت بی‌وقفه کشورش از مردم فلسطین برای رسیدن به هدف مشروع‌شان در تشکیل یک دولت به پایتختی قدس» تاکید کرد. صباح احمد جابر الصباح ضمن انتقاد از «کاهش توجه جهانی به مساله فلسطین» خواستار تاکید بیشتر کشورهای عربی بر حق مردم فلسطین برای تشکیل یک دولت مستقل فلسطینی به پایتختی قدس شرقی شد. محمود عباس، رییس تشکیلات خودگردان فلسطینی ضمن تاکید مجددش بر رد قاطعانه همه تصمیم‌های دولت امریکا در مورد «قدس، آوارگان، مرزها، امنیت و شهرک‌نشینی در فلسطین» تاکید و هرگونه تلاش برای تحمیل «معامله قرن» را قاطعانه رد کرد.
واکنش ایران به سوءاستفاده عربستان از شرایط میزبانی
سخنگوی وزارت امور خارجه جمهوری اسلامی ایران ضمن ابراز تاسف از رویکرد عربستان سعودی در سوءاستفاده از شرایط میزبانی اجلاس سران کشورهای عضو سازمان همکاری اسلامی در مکه مکرمه، بیانیه صادره از سوی سران برخی کشورهای عرب و خلیج‌فارس را که در آن اتهامات بی‌اساسی علیه کشورمان مطرح شده است را رد و محکوم کرد. سیدعباس موسوی با اشاره به اینکه جمهوری اسلامی ایران اطمینان دارد این‌گونه بیانیه‌ها نظر واقعی و دیدگاه همه اعضا نیست، گفت: عربستان از فرصت ماه مبارک رمضان و مکان مقدس مکه مکرمه استفاده سیاسی و ابزاری کرده تا اتهاماتی را از زبان برخی شرکت‌کنندگان در این اجلاس متوجه ایران اسلامی کند و به جای استفاده از فرصت روز جهانی قدس و بهره‌گیری از این روز و نشست سران کشورهای اسلامی و عربی برای طرح و پیگیری حقوق مردم فلسطین و مساله قدس شریف، با رویکردی اشتباه، به مسیر ایجاد اختلاف در بین کشورهای اسلامی و منطقه که خواست رژیم صهیونیستی است، ادامه دهد. ما تلاش عربستان برای بسیج آرای کشورهای همسایه و عربی را ادامه فرآیند بی‌سرانجامی می‌دانیم که امریکا و رژیم صهیونیستی علیه جمهوری اسلامی ایران طی می‌کنند. سخنگوی وزارت امور خارجه در پایان ابراز امیدواری کرد ضعف عربستان سعودی در حمایت از آرمان فلسطین و رویکرد اشتباه برخی کشورهای اسلامی منطقه، در نشست سران کشورهای عضو سازمان همکاری اسلامی در مکه جبران شود و اجازه ندهند مساله فلسطین و قدس شریف تحت‌الشعاع این‌گونه سیاست‌های تفرقه‌افکنانه و اشتباهات راهبردی قرار گیرد چرا که هدف دیرینه رژیم صهیونیستی این است که کشورهای اسلامی و عربی از دشمن اصلی و مشترک خود غافل و به خود مشغول شوند.
لاوروف: تعدادی از کشورهای خلیج‌فارس آماده توافق عدم تعرض با ایران هستند
وزیر خارجه روسیه، سرگئی لاوروف که برای مذاکرات با مقام‌های ژاپنی به این کشور سفر کرده است، در نشستی خبری در پاسخ به سوال خبرنگاران در مورد پیشنهاد وزیر امور خارجه جمهوری اسلامی ایران در مورد پیمان عدم تعرض میان ایران و کشورهای حاشیه خلیج‌فارس و ساز و کار امنیتی خلیج فارس پاسخ داد.
سرگئی لاوروف گفت: «در زمینه پیشنهاد مذاکرات ایران با همسایگانش در منطقه خلیج‌فارس، من چند بار اظهارنظر کرده‌ام، روسیه معتقد است که در خاورمیانه باید ساز و کار امنیتی و ساز و کار احترام متقابل شکل بگیرد. چنین ساز و کار قبلا در دنیا تجربه شده است، مثلا زمانی که در اروپا توافق هلسینکی امضا شد و بر اساس آن سازمان امنیت و همکاری اروپا شکل گرفت. این تجربه می‌تواند در خلیج‌فارس هم تکرار شود. ایران ابتکارهایی برای ایجاد چنین ساز و کاری مطرح کرده است از جمله گام‌هایی مانند شفافیت نظامی یا رزمایش‌های مشترک منطقه‌ای که می‌تواند مشمول حضور اعضای دایم سازمان ملل متحد، اتحادیه عرب و حتی اتحادیه اروپا باشد.» وزیر خارجه روسیه تاکید کرد: «همچنین پیمان عدم تعرض که توسط ایران مطرح شده است می‌تواند یک گام بسیار مهم رو به جلو باشد و من معتقدم که خیلی از کشورهای عضو شورای همکاری [خلیج فارس] آماده گفت‌وگو و مذاکره در مورد این ابتکار هستند. ما از چنین فرآیندی حمایت و آماده‌ایم که برای تسهیل آن کمک کنیم.»
از: شهاب شهسواری
منبع: روزنامه اعتماد، شنبه 11 خرداد 98
1194