تهدیدهای زیست‌محیطی بارزترین نمونه تهدیدهای نوین امنیتی قرن حاضر به شمار می‌روند. متأثر از جدی شدن چالش‌های برخاسته از افزایش کاربرد فناوری‌های فضایی و شدت یافتن رقابت بر سر دست‌یابی بر آن‌ها، تهدیدهای زیست‌محیطی ابعادی گسترده‌تر پیدا کرده‌اند. در این میان گسترش فعالیت‌های فضایی ایران به عنوان بازیگری نوظهور که چند دهه از حضور آن در این عرصه می‌گذرد، مطرح کننده این پرسش است که تهدیدهای زیست‌محیطی ناشی از فعالیت‌های فضایی چه تأثیری بر امنیت ملی ایران دارد؟ و در مسیر همکاری‌های رو به افزایشی که در سطح بین‌الملل برای مقابله با این نوع تهدیدها صورت می‌گیرند، ایران چه جایگاهی دارد؟
ایران که با پرتاب مستقل ماهواره امید در سال ۲۰۰۹ به عنوان بازیگری فضایی ظهور یافت، با وجود پشت سر گذاشتن کشورهای درحال توسعه و فاقد فناوری فضایی، هم‌چنان که فاصله زیادی با برترین‌های فضایی برای فعالیت در این عرصه دارد، از آثار مخرب برجای مانده از کاربرد فناوری‌ها و فعالیت‌های فضایی در امان نیست و تهدیدهای زیست‌محیطی فضایی برای آن جدی‌تر محسوب می‌شوند، بدین ترتیب مرور تهدیدهای زیست‌محیطی فضایی و نقش فناوری‌ها در رفع آن‌ها ضرورت دارد.
تهدیدهای زیست‌محیطی ناشی از فعالیت‌های فضایی
در حال حاضر تغییرات آب‌و هوایی جهان، از جمله چالش‌هایی محسوب می‌شود که مطابق با داده‌های موجود در خصوص دمای سطح سیاره‌ای، تحت تأثر عوامل داخلی و عوامل ناشی از فعالیت در فضای ماورای جو حاصل می‌شود. شکل‌گیری این نوع تهدید ناشی از عواملی است نظیر تسلیحات کهکشانی، غبار ابرهای مولوکولی، ابرنو اخترهای نزدیک، بقایای آن‌ها و چرخه‌ی متنوع فعالیت‌های خورشیدی که عوامل تأثیرگذار از جانب فضا در تغییر آب و هوای زمین به شمار می‌روند، هم‌چنین پرتوهای کیهانی و غبار فضایی نیز که در نوع خود تغییر در تشکیل ابرها و به دنبال آن کنترل انتقال انرژی از فضا به سطح زمین را تحت تأثیر قرار می‌دهند، از جمله دیگر عوامل هستند.
آلودگی‌های حاصل از حمل و نقل فضایی نیز به که واسطه‌ی گازهای خروجی از وسایل نقلیه پرتابی هم‌چنین ابرهای زباله‌ای، ابر زمینی و آلودگی‌های رادیو اکتیو ایجاد می‌شوند، نمونه‌ای دیگر از تهدیدهای زیست‌محیطی هستند. (حسینی، ۱۳۹۳: ۲۵۸-۲۵۶)
سیستم هارپ با کارکردهای متفاوت نسبت به تسلیحاتی نظیر سلاح‌های هسته‌ای آثار مخرب‌تری از خود برجای خواهد گذاشت. این سیستم با ارسال ذرات پرانرژی‌تری که با انفجارهای هسته‌ای ایجاد می‌شوند و صدمه‌وارد کردن به یونسفر بیش از هرچیز بر گرم شدن زمین تأثیر می‌گذارد، ضمن آن‌که سبب تغییر در الگوهای آب و هوایی می‌شود و ایجاد تغییر در قطب‌های زمین به‌واسطه‌ی افزایش تشعشعات الکترومغناطیسی نیز از دیگر آثار مخرب آن هستند. (بجیک و منینگ، ۱۳۸۹ : ۱۴-۱۲)
ایران در دسامبر سال ۲۰۱۵ با پیوستن به امضاکنندگان توافق‌نامه پاریس که از جمله تولیدکنندگان گازهای آلاینده گل‌خانه‌ای جهان به شمار می‌روند، خواهان مقابله با تغییرات آب و هوایی و محدود کردن آثار مخرب آن شده است. با در نظر گرفتن روند رو به رشدی که گرم شدن ایران در پیش گرفته است، دور از ذهن نخواهد بود در آینده‌ای نه چندان دور نه تنها تهدیدات بیش‌تری از جانب فعالیت‌های فضایی پیش‌روی امنیت ملی آن قرار بگیرد، بلکه محکوم به ایجاد چالش‌های زیست‌محیطی فضایی در برابر صلح و امنیت بین‌الملل شود، و به نوعی چنین چالشی جایگزین بحران‌های ناشی از مسائل انرژی هسته‌ای برای این کشور شود.
فناوری‌های فضایی کارآمد در رفع تهدیدهای زیست‌محیطی
امکاناتی که فضا و ماهواره‌های سنجش از راه دور برای رصد زمین و تغییرات آب وهوایی، پیش‌گیری از بلایای طبیعی، اکتشاف و استخراج منابع طبیعی در اختیار می‌گذارد، تأثیر مثبت فناوری فضایی در رفع تهدیدهای زیست‌محیطی به ویژه گرم شدن زمین را برجسته می‌سازد، این نوع ماهواره‌ها از قابلیتی برخوردارند تا آن‌چه را که بر سر زمین آمده، تغییرات مخربی که در اتمسفر فوقانی روی داده است، هم‌چنین چگونگی تغییر شکل و از بین رفتن لایه اوزون به عنوان محافظ زمین را در برابر پرتوهای خطرناک خورشید مشاهده کنند.
از جمله کارکردهای ماهواره‌های هواشناسی(۱) مشاهده وضعیت اتمسفر است و بر همین اساس بر اطلاعات مربوط به آب و هوای مناطق گوناگون احاطه می‌یابند. هم‌چنین هشدار نسبت به طوفان‌های مناطق گرمسیری، گردبادها و دماهای بسیار بالا به‌ویژه در مناطقی نظیر اقیانوس‌ها و مناطق دورافتاده از دیگر قابلیت‌های این نوع ماهواره به شمار می‌رود. پوشش زمینی آن‌ها کنترل تغییرات آب و هوایی را به همراه دارد. از سویی دیگر در قالب یک سیستم جستجوگر و نجات‌دهنده نیز در هواپیماها و کشتی‌ها عمل می‌کنند.
ماهواره‌های مشاهده زمین(۲) نیز برای کنترل سطح زمین طراحی شده‌اند و در خدمت فعالیت‌های محیط زیستی نظیر جست‌جوی منابع انرژی و معدنی، جنگل‌بانی، کنترل منابع آبی و کشاورزی به کار گرفته می‌شوند. به‌کارگیری تمامی فناوری‌های یاد شده بنا بر نقش آن‌ها برای غلبه بر تهدیدهایی که محیط زیست زمینی مواجه می‌شود، در گرو تعارضات و یا همکاری‌های کاربران آن‌ها خواهد بود. (CEOS,۲۰۱۵)
آسیب‌های برجای مانده از فعالیت‌های فضایی نشان می‌دهد فناوری‌هایی که در جهت حفظ منافع و امنیت ملی به کار می‌روند، خود خالق تهدیدهای امنیتی فضاپایه به‌ویژه تهدیدهای زیست‌محیطی می‌شوند. در این میان همکاری‌های مشترکی تاکنون بین دولت‌ها، سازمان‌ها و آژانس‌ها در قلمروی فضای ماورای جو برای مقابله با تهدیدهای زیست‌محیطی صورت گرفته که به نوعی نشان‌گر حرکت به سمت امنیت دسته‌جمعی در فضای ماورای جو است.
همکاری‌های زیست‌محیطی در فضای ماورای جو
در نگاه به مهم‌ترین تلاش‌های همکاری‌جویانه‌ای که در فضای ماورای جو صورت گرفته‌اند، می‌توان به نشست‌ها و کنفرانس‌هایی اشاره کرد که تاکنون برگزار شده‌اند، نظیر نشست ریودوژانیرو در ۱۹۹۲ توسط سازمان ملل که امضای توافق‌نامه‌ای در آن اولین اقدام برای رویارویی با تهدیدهای زیست‌محیطی محسوب می‌شود، و یا کنفرانس سال ۲۰۱۳ که به کوشش یونوسا، مؤسسه ملی هوانوردی و فضایی(۳) و همکاری سازمان فضایی اروپا(۴) برای بهره‌برداری بیش‌تر از قابلیت‌های فضایی، ارتقای سطح اقدامات جمعی سازمان‌ها و آژانس‌ها و بررسی تازه‌ترین پیشرفت‌ها در فناوری‌های فضاپایه، منابع و اطلاعات به منظور کنترل تأثیرات مخرب برگزار شد.
نقش سازمان‌هایی مانند سازمان هواشناسی جهانی یا WMOنیز که از جمله سازمان‌های فعال در همکاری‌های زیست‌محیطی فضایی محسوب می‌شود، در این مسیر قابل توجه است. از سال ۲۰۱۶ همکاری سازمان تحقیقات فضایی هند(۵) و آژانس فضایی فرانسه(۶) با بیش از۶۰ آژانس‌فضایی از سراسر جهان که از جمله حائز اهمیت‌ترین آن‌ها اداره فضایی و هوا و فضای ملی آمریکا( ناسا) و آژانس اکتشافات هوا و فضایی ژاپن(۷) بود و تحت توافق‌نامه دهلی انجام شد، از دیگر همکاری‌های توسعه یافته با محوریت نظارت بر تولید گازهای گل‌خانه‌ای محسوب می‌شود. از سال ۱۹۹۷ نیز بالغ بر ۴۹۰ توافق‌نامه بین‌المللی علمی و فنی جهت حمایت از برخی از جنبه‌های همکاری‌های بین‌المللی ایالات متحده، برای ماهواره‌های سنجش از راه دور و مشاهده زمین با ۷۶ کشور و ۶ سازمان چندملیتی به اجرا درآمدند. Wagner, ۱۹۹۸: ۷-۱۴) )
به دنبال مرور تهدیدهای زیست‌محیطی فضایی و نقش فناوری‌ها و همکاری‌های صورت گرفته برای مقابله با آن‌ها بایستی در نگاه به پیامد این‌گونه تهدیدها بر امنیت ملی ایران، هم‌چنین مشارکت این کشور در فعالیت‌های همکاری‌جویانه به اختصار به چند مورد اشاره کرد:
۱- بنا بر آن‌چه که پیش‌تر بررسی شد رفع تهدیدها وابسته به کاربرد فناوری‌های فضایی است. به عبارتی تهدیدهایی که با رقابت دائمی متأثر از کاربرد فناوری‌های فضایی ایجاد می‌شوند، نیازمند دیگر فناوری‌های فضایی به‌ویژه سنجش از راه دور و همکاری برای رفع آن‌ها هستند. بر همین اساس ایران نیز همان‌طور که در سال ۱۹۷۷ با نصب ایستگاه اخذ داده‌های ماهواره‌ای سنجش از راه دور در ماهدشت کرج، به عنوان چهارمین بازیگر دنیا در این زمینه معرفی شد، از ابتدای حضور و تلاش‌های خود برای فعالیت در فضا به کاربرد ماهواره‌های سنجش از راه دور توجه نشان داده تا از قابلیت آن‌ها در پیش‌بینی وضعیت آب و هوا، کنترل و نظارت بر بلایای طبیعی بهره‌برداری کند، مانند:
الف- سینا-۱ نخستین ماهواره ایران به‌شمار می‌رود که به واسطه آن در جایگاه چهل و سومین کشور دارای ماهواره خاص قرار گرفت، این ماهواره تحقیقاتی که مأموریت سنجش از راه دور( برای کنترل و نظارت بر بلایای طبیعی) و تصویربرداری داشت، در بیست و هفت اکتبر سال ۲۰۰۵توسط ماهواره‌بر روسی(۸) از مرکز فضایی پلسیتسک(۹) در شمال روسیه پرتاب شد و توسط مجمع تولید پالیوت روسی(۱۰) بر مبنای طراحی ماهواره استرخ(۱۱) توسعه یافت، در حال حاضر سینا-۱ مهم‌ترین دست‌آورد ایران برای مقابله با تهدیدهای ناشی از فعالیت‌های فضایی است.
ب- مشارکت در پروژه SMM (۱۲)با گروه همکاری‌های چندجانبه آسیا-پاسیفیک نیز تنها برای بهره‌برداری از قابلیت‌های آن‌ها در پیش‌بینی وضعیت آب و هوا، کنترل و نظارت بر بلایای طبیعی صورت گرفت. ایران که بیش‌تر به یک ماهواره پیشرفته برای مشاهده زمین بعد از وقوع بلایای طبیعی نیاز داشت، در ساخت حس‌گرهای CCD این پروژه سهیم شد. با وجود برنامه‌ریزی برای پرتاب این ماهواره در حدفاصل سال ۲۰۰۴ تا سال ۲۰۰۶ پرتاب آن با تأخیر روبه رو شد. اما در سال ۲۰۰۸ چین پرتاب دو ماهواره با کاربرد مشابه ماهواره SMMS را تجربه کرد، بدون آن که هیچ یک را با همین نام معرفی کند.
۲- اما در نگاه به تهدیدهای زیست‌محیطی حال حاضر، دسترسی به آب شیرین، شناسایی و مدیریت منابع و حتی چگونگی روبه رو شدن با بحران‌های ناشی از آن‌ها برای کشورهای در حال توسعه که از طریق فناوری‌ها، برنامه‌ها، خدمات و اطلاعات مرتبط با فضای ماورای جو حاصل خواهد شد، به‌ویژه برای ایران که با بحران جدی در این مورد روبه‌رو است می‌تواند تأثیر فعالیت‌های فضایی را در دست‌یابی بر امکانات تجاری، اقتصادی، رفاهی و حیاتی متذکر شود. دست‌آوردهای کنفرانسی که در آپریل سال ۲۰۱۴ در خصوص مدیریت منابع آب با به کارگیری فناوری‌های فضایی و با مشارکت سازمان ملل متحد برگزار شد، نیز تأکیدی بر اهمیت کارکردهای مثبت فناوری فضایی در خدمت حل بحران‌های زیست‌محیطی است.
۳- ایران که به‌عنوان بیست و چهارمین عضو مؤسس کوپوس و امضاء کننده‌ی معاهده‌ی ماه در ۱۹۶۷ از آغاز عصر فضا به شکل غیرمستقیم برای حضور صلح‌آمیز در این عرصه اعلام ورود کرده است، به واسطه برخی از فعالیت‌های فضایی خود نظیر پرتاب راکت از سوی ایالات متحده و متحدانش تهدید خوانده شده است. در اکتبر سال ۲۰۰۷ حسین مالکی در مذاکرات مجمع عمومی در خصوص کاربرد صلح آمیز از فضای ماورای جو، ضمن آن‌که این عرصه را دارایی ارزشمندی برای بشریت دانست، کاربرد هرگونه ابزاری را در تهدید آن منع کرد و با این سخنان موضع ایران نسبت به گسترش فعالیت‌های تهدیدآمیز را مشخص ساخت، و خواسته مبتنی بر صلح‌آمیز بودن فعالیت‌های فضایی ایران را متذکر شد. بنابراین همراه شدن ایران با دیگر کشورها و سازمان‌های بین‌المللی در راستای تحقق امنیت دسته جمعی، شرایطی را برای این کشور فراهم می‌آورد تا تهدیدهایی که امنیت ملی آن را مورد هدف قرار می‌دهند را به فرصتی برای صلح‌خواهی خود در فضا تبدیل کند.
۴- ایران در دسامبر سال ۲۰۱۵ با پیوستن به امضاکنندگان توافق‌نامه پاریس که از جمله تولیدکنندگان گازهای آلاینده گل‌خانه‌ای جهان به شمار می‌روند، خواهان مقابله با تغییرات آب و هوایی و محدود کردن آثار مخرب آن شده است. با در نظر گرفتن روند رو به رشدی که گرم شدن ایران در پیش گرفته است، دور از ذهن نخواهد بود در آینده‌ای نه چندان دور نه تنها تهدیدات بیش‌تری از جانب فعالیت‌های فضایی پیش‌روی امنیت ملی آن قرار بگیرد، بلکه محکوم به ایجاد چالش‌های زیست‌محیطی فضایی در برابر صلح و امنیت بین‌الملل شود، و به نوعی چنین چالشی جایگزین بحران‌های ناشی از مسائل انرژی هسته‌ای برای این کشور شود.
نتیجه
در مجموع با برشمردن تهدیدهای‌های که خاستگاهی جز فعالیت‌های فضایی ندارند، پرداختن به نقش‌آفرینی فناوری‌هایی که با طی کردن فرایند پیشرفت‌های روز افزون از قابلیت‌های قابل توجه‌تری برای غلبه و یا ایجاد محدودیت بر سر راه تهدیدهای زیست‌محیطی ایجاد می‌کنند و در نهایت مورد توجه قرار دادن همکاری‌های صورت گرفته در این مسیر می‌توان گفت، با جدی‌تر شدن تهدیدهای زیست‌محیطی مانند گرم شدن زمین و نیاز جدی به جست‌و جوی منابع آب شیرین به نظر می‌رسد ضرورت افزایش همکاری‌ها بیش‌تر از آن است که تنها به برگزاری نشست‌ها اختصاص داده شود.
هم‌چنان که محوریت چنین گردهمایی‌هایی به اشتراک گذاشتن یافته‌ها، اطلاعات و دانش بازیگران فضایی با یک‌دیگر است، نبایستی رقابت‌هایی را نادیده گرفت که با نگاه به استراتژی‌های فضایی و توسعه فناوری‌هایی که کاربردی نظامی دارند پابرجا هستند، و در همین راستا نباید از کارکردهای نظامی ماهواره‌هایی با کاربرد دوگانه مثل سنجش از راه دور غفلت کرد که در شدت بخشیدن به رقابت‌ها در کنار همکاری‌ها نقش دارند، بدین ترتیب در لابه‌لای رقابت‌ها و همکاری‌ها در فضای ماورای جو صلح و امنیت در این عرصه پایدار نخواهد بود.
اما در پاسخ به پرسش مطرح شده در خصوص جایگاه ایران در همکاری‌هایی که برای برخورد با تهدیدهایی زیست‌محیطی از جانب فضا شکل گرفته و در حال توسعه هستند نیز نبایستی شدت رقابت‌های فضایی را نادیده گرفت، رقابت‌هایی که فاصله دانش لازم برای دسترسی به فناوری‌های ضروری برای مقابله با تهدیدهای زیستی محیطی را برجسته می‌کنند، افزون بر این مشارکت و همراهی دیگر کشورها در این راستا ضرورتی برای ایران به‌شمار می‌رود چرا که چنین مشارکت‌هایی در مجامع بین‌المللی فرصتی برای بهره‌مندی از قدرت نرم و تأکید به برقراری صلح و امنیت در این عرصه از جانب ایران است، که فعالیت‌های فضایی آن همواره مورد بحث است و تهدیدآمیز قلمداد می‌شود.
پانوشت‌ها
۱-Weather Satellite
۲- Earth Observation Satellite
۳- National Institute of Aeronautics and Space(LAPAN)
۴- European Space Agency(ESA)
۵- Indian Space Research Organization(ISRO)
۶- French Space Agency(CNES)
۷- Japan Aerospace Exploration Agency(JAXA)
۸- Cosmos-۳D Space Launch Vehicle
۹- Plesetsk Cosmo drome
۱۰- Russian Polyot Production Association
۱۱- Sterkh Satellite
۱۲- Small Multi- Mission Satellite
منابع
بجیک، نیک و منینگ، جین(۱۳۸۹). فرشتگان این چنگ را نمی‌نوازند. آرش پازکی، قم: بین الاحزان فاطمه(س)
حسینی، محمدرضا(۱۳۹۳). نظام حقوقی فضای ماورای جو، چالش‌ها و رهیافت‌ها، تهران: نشر میزان
Wagner, Caroline S. (۱۹۹۸). International Agreements on Cooperation in Remote Sensing and Earth Observation, RAND
Satellite Earth Observations: Serving Society, Science & Industry (۲۰۱۵), Committee on Earth Observation Agency(CEOS)
منبع: شبکه مطالعات سیاستگذاری عمومی، ۱۵ اردیبهشت ۱۳۹۸
۱۰۴۳