به گزارش گروه اطلاع رسانی ایرنا؛ رویدادهای مختلفی در حیات سیاسی معاصر ایران به وقوع پیوسته است که هر کدام نسبت به دامنه تغییر و تحولاتی که ایجاد کرده‌اند دارای اعتبار تاریخی متفاوتی هستند. واقعه ۱۵ خرداد ۱۳۴۲ خورشیدی در زمره حرکت‌های دوران‌ساز تاریخ معاصر ایران و منشأ دگرگونی‌های زیادی در عرصه مبارزه‌های مردمی، آرایش نیروهای سیاسی جامعه ایران، نظریه‌های سیاسی و … بود. بررسی زمینه‌های شکل‌گیری قیام ۱۵ خرداد و عواملی که به وقوع چنین رویدادی منجر شد، در تحلیل پیروزی انقلاب اسلامی بسیار مؤثر خواهد بود. از این رو پژوهشگر گروه اطلاع رسانی ایرنا سعی کرده است تا با برشمردن ریشه‌های این رویداد بزرگ تاریخی به نقش گروه‌های مختلف در این قیام و پیامدهای آن را در عرصه سیاست ایران مورد بررسی قرار دهد.
روند تاریخی شکل گیری قیام
سخنرانی پرشور و تاریخی امام خمینی (ره) در ۱۳ خرداد ۱۳۴۲ خورشیدی که در آن شدیدترین حمله‌های خود را متوجه شخص محمدرضا پهلوی، آمریکا و رژیم اسرائیل کرد و آنها را عامل بدبختی مملکت دانست، تاب و توان رژیم پهلوی را به پایان رساند. این سخنرانی آتشین، نقطه عطفی در تاریخ معاصر ایران به‌شمار می‌رفت و نمودار یک حرکت قهرمانانه تلقی شده است زیرا رژیم وقت را به سختی تکان داد و شمارش معکوس سقوط حکومت پهلوی آغاز شد.
پس از سخنرانی تاریخی امام خمینی (ره)، رژیم در یک حرکت انفعالی، چهار بامداد ۱۵ خرداد پس از محاصره منزل ایشان در قم و ورود به منزل ایشان از طریق دیوار، امام (ره) را دستگیر و به تهران منتقل کردند. به سرعت خبر دستگیری امام راحل در قم پیچید و بدین ترتیب بسیاری از مردم قم به منزل ایشان رفتند و به اتفاق حاج آقا مصطفی خمینی فرزند امام (ره) در حدود ۶ بامداد به سمت حرم مطهر حضرت معصومه (س) حرکت کردند. پس از مدتی صحن مطهر و خیابان‌های اطراف لبریز از جمعیتی شد که شعار «یا مرگ یا خمینی» را با هیجان شدیدی تکرار می‌کردند. در همان زمان، علما و مراجع وقت هم با صدور بیانیه‌هایی خواستار آزادی فوری امام (ره) شدند. در حدود ۱۰ صبح با ورود نیروهای مسلح برای تقویت نیروهای شهربانی قم، تیراندازی و رگبار مسلسل‌ها شروع شد و تعداد زیادی از مردم زخمی شدند و به شهادت رسیدند. با رسیدن خبر اتفاق‌های قم، مردم در دیگر شهرها در حمایت از امام خمینی (ره) و مخالفت با رژیم پهلوی به خیابان‌ها آمدند.
زمینه‌های قیام
منشأ و خاستگاه قیام پانزده خرداد را باید اندیشه‌های روحانیت مبارز به رهبری امام خمینی (ره) دانست. مخالفت‌های روحانیت با اقدام‌های دین‌زدایانه رژیم پهلوی که در قالب سخنرانی‌ها و روضه‌های مختلف صورت می‌گرفت، از ۱۳۳۶ خورشیدی به بعد به طور کامل از طرف حکومت وقت زیر نظر بود اما در اندیشه‌ها و تفکر امام (ره)، تشکیل حکومت اسلامی و اجرای احکام اسلام جایگاه خاصی داشت. بر این اساس، پیاده کردن قوانین اسلام در حوزه‌های سیاست، اقتصاد، فرهنگ و اجتماع از انگیزه‌های اصولی نیروهای مذهبی محسوب می‌شد اما با توجه به تخطی رژیم وقت از حدود الهی و عدم اجرای احکام اسلام، امر به معروف و نهی از منکر، دفاع از سنت‌ها و ارزش‌های اسلامی، مقابله با برنامه‌های استعماری آمریکا و رژیم صهیونیستی، مبارزه با حاکمیت و گسترش فرهنگ غربی که منافی با معیارهای فرهنگ اسلام ناب محمدی بود، از انگیزه‌های نسل جدید روحانیت برای ورود به عرصه سیاسی کشور و وقوع قیام ۱۵ خرداد به شمار می‌رفت.
بازار؛ نقطه مهم تحرک قیام ۱۵ خرداد
هنگامی که علما با فعالیت‌های رژیم پهلوی علیه آموزه‌های دینی مخالفت کردند، بازاریان به‌عنوان متدین‌ترین افراد جامعه در فراخوانی علما برای مقابله با این فعالیت‌ها مورد خطاب قرار گرفتند و هم زمان با بیدار شدن اذعان توده‌های مذهبی، آنان نیز در این مبارزه پیشگام شدند. قیام ۱۵ خرداد در واقع نوعی تجدیدنظرطلبی در راهبرد بازاریان از ایدئولوژی‌های ملی‌گرایانه دهه‌های ۲۰ و ۳۰ خورشیدی به‌طرف ایدئولوژی اسلامی تحت هدایت روحانیان بود که خود مرحله‌ای مهم در روند نهضت امام خمینی (ره) محسوب می‌شود.
رسیدن خبر به تهران، موجی از هیجان و خشم را در میان مردم برانگیخت. نقطه مهم تحرک از بازار تهران آغاز شد و تعدادی از بازاری‌ها ضمن رساندن این خبر به گوش دیگران، خواستار بسته شدن مغازه‌ها در اعتراض به این عمل رژیم وقت شدند. تظاهرات تهران از میدان بارفروش‌ها شروع شد، در بازار و میدان ارگ به اوج خود رسید، مؤسسه‌های دولتی مورد تهدید قرار گرفت و تظاهرات به تدریج به دیگر نقاط شهر و اطراف آن کشیده شد.
درباره حضور و دخالت بازاریان در وقایع منتهی به قیام ۱۵ خرداد و در جریان مبارزه مراجع و علما با لوایح تصویب شده رژیم پهلوی، می‌توان به این نکته اشاره کرد که علاوه بر پرداخت وجوه شرعیه (سهم امام) و خدمات عام المنفعه مانند احداث مساجد، تکایا، حسینیه‌ها و حتی مدارس دینی که سابقه‌ای دیرینه داشت، شرکت فعال آنان در نهضت به صورت تهیه و تکثیر اعلامیه‌های مراجع، کمک مالی به فعالان سیاسی به ویژه خانواده‌های زندانیان سیاسی، توزیع اعلامیه‌ها در پوشش شبکه گسترده توزیع کالا در کشور قابل توجه بود. در واقع بازار، کانون بزرگ خبررسانی درون شهری و برون شهری اخبار و پیام‌های نهضت محسوب می‌شد و اهمیت آن وقتی مشخص می‌شود که مشکل بودن و ناتوانی اطلاع‌رسانی نهضت در نظر گرفته شود زیرا که تمام رسانه‌های مختلف در خدمت رژیم بودند و هر نوع فعالیت و پیام‌رسانی برای نهضت مورد تعقیب قرار می‌گرفت.
نوع دیگری از حضور بازاریان در وقایع مذکور مخالفت با نظام حاکم از طریق تعطیل کردن بازار بود. چنانچه در یکی از اسناد سازمان اطلاعات و امنیت کشور (ساواک) اشاره شده است، به دنبال تعطیلی بازار در قیام ۱۵ خرداد «خواربارفروشان می‌گفتند چنانچه بازار باز نشود، ارزاق جزیی‌فروش‌ها دارد تمام می‌شود و کسانی که اجناس دارند از قیمت عادله مشغول تجاوز و بالا بردن آنها می‌شوند».
به هر ترتیب حضور بازاری‌ها در وقایع ۱۵ خرداد و تقبل خطرهای جانی و مالی از طرف آنها از یک طرف نشانگر عمق ایمان و تدین آنان بود و از طرف دیگر بیان کننده اهمیت پیوند آنان به مرجعیت است که برای حفظ این علایق خود حاضر به پرداخت هزینه سنگین و پذیرفتن هر خطری می‌شدند.
زنان و مردان همپای هم در قیام
۱۵ خرداد ۱۳۴۲ خورشیدی زنان در کوچه حکیمی قم گرد هم آمدند و مانند مبارزان واقعی در مقابله با سلاح گرم نیروهای رژیم پهلوی و پیشاپیش مردان در کوچه و خیابان به حرکت درآمدند و به طرف صحن حضرت معصومه (ع) حرکت کردند. در همین هنگام صدها زن که بیشترشان از قشر پایین بودند، با در دست داشتن عکس‌های امام راحل وارد صحن شدند و شعارهایی در حمایت از ایشان سر دادند.
حضور زنان در این قیام چنان چشمگیر بود که شهربانی و ساواک درباره آن گزارش‌هایی دادند. در گزارش ساواک قم چنین آمده است: «جمعیت هنوز در صحن باقی است زنان در مسجد اعظم به نفع خمینی اجتماع کرده‌اند، روحانیان تراز اول در منزل حاج سید احمد زنجانی مجتهد جلسه مشورتی دارند.»
در تهران نیز زنان نقش بسزایی ایفا کردند و با توجه به اسناد بسیار اندکی که از حضور آنان در این نهضت حکایت دارد، تعدادی از شهدا و مجروحان این روز را زنان تشکیل می‌دادند. از ۲۳ تَن مجروح و مصدومی که به بیمارستان سینا منتقل شدند، چهار تَن زن بودند که یک تَن آنان به نام نرگس پاشایی شهید شد. در بیمارستان فیروزآبادی از میان ۱۹ تَن، در بیمارستان پهلوی (جاده کرج) از ۱۷ تَن و در بیمارستان شفا یحیائیان از میان ۱۹ تَن، یک تَن زن بود. در مجموع، در این چهار بیمارستان، ۶ تَن از مجروحان زن بودند.
به این ترتیب قیام ۱۵ خرداد روایتی تازه از مبارزه با طاغوت و رهایی از سیطره غرب بر جامعه اسلامی بود که تحت هدایت رهبری داهیانه امام (ره)، نخست نقشه‌های شوم غرب‌پرستان را در سو استفاده از زنان به بهانه انتخابات و حق رأی ساختگی برملا ساخت و سپس با وارد کردن این عنصر جدید به مبارزه و برخوردار کردن آنان از حقوق واقعی خود ضمن پاسداشت ارزش‌های انسانی و اسلامی و گرامیداشت مقام والای زن، آنها را هم پای مردان مسؤول در مبارزه و صاحبان اصلی انقلاب دانست.
دانشجویان؛ هماهنگ کننده تظاهرات‌ها میان روحانیان، مردم و بازار
یکی از ویژگی‌های مهم در وقایع ۱۵ خرداد فعالیت دانشجویان در آن بود که آگاهانه وارد عمل شدند. دانشجویان دانشگاه تهران به محض اطلاع از دستگیری امام خمینی (ره) واکنش نشان دادند. آنها صبح روز ۱۵ خرداد کلاس‌های درس را ترک کردند و در محوطه دانشگاه به تظاهرات پرداختند. در ساعت هشت و ۳۰ دقیقه صبح همان روز عده زیادی از دانشجویان در دانشکده هنرهای زیبا تجمع کردند و بر سر در دانشگاه پلاکاردهایی با عنوان «خمینی را دیشب گرفتند» نصب کرده بودند.
دانشجویان پس از تظاهرات داخل دانشگاه با تظاهرات دسته جمعی و شعارهای انقلابی از دانشگاه خارج شدند، دامنه تظاهرات را به خیابان‌ها کشیدند و با فریادهای «خمینی را آزاد کنید» شور و احساس‌های توده‌ها را برانگیختند. اعمال حکومت وقت دانشگاه را تعطیل کرد و با تانک و توپ در محاصره قرار داد.
پیوستن دانشجویان به نهضت امام (ره) که با تصویب لایحه انجمن‌های ایالتی و ولایتی شروع شد و در خرداد ۱۳۴۲ خورشیدی استحکام یافت، سبب شد که دانشجویان بیش از پیش در صحنه مبارز ضد رژیم پهلوی قرار بگیرند. به این ترتیب در مبارزات خرداد ۱۳۴۲ خورشیدی دانشگاه یکی از قشرهای تأثیر گذار و عامل هماهنگ کننده تظاهرات‌ها میان روحانیان، مردم و بازار بود.
جایگاه مساله رژیم اسرائیل در قیام ۱۵ خرداد
از ابعاد مهم مبارزه روحانیت به رهبری امام خمینی (ره) علیه سیاست‌های دین زدایانه رژیم پهلوی، مساله اسرائیل بود. بهائیان و وابستگی آنان به رژیم صهیونیستی در میان مردم مسلمان ایران، نارضایتی‌هایی ایجاد کرد که متأثر از آگاهی‌بخشی و روشنگری علما در این‌باره بود. چنانکه در برخی موارد مردم کارخانه پپسی‌کولا و فروشگاه‌های آن را تهدید می‌کردند.!؟
مساله رژیم اسرائیل که مکرر در سخنرانی‌های امام راحل مطرح می‌شد وحشت و ترسی در دل رژیم وقت ایجاد کرده بود. چنانکه مأموران ساواک گزارش می‌دهند: «(امام) خمینی در همه جا گفته است من برای دفاع از دین اسلام و مبارزه با اسرائیل و بهایی‌ها که نفوذ آنها در دستگاه حاکمه ایران روزبه‌روز بیشتر توسعه می‌یابد حتی آماده کشته شدن هستم.»
همچنین امام خمینی (ره) در سخنرانی معروف خوددر عاشورای ۱۳۴۲ خورشیدی به محمدرضا پهلوی می‌گویند: «چرا با روحانیان تماس نمیگیری و گوش به حرف اسرائیل می‌دهی بیچاره چرا عبرت از پدرت نمیگیری…».
به این ترتیب در روزهای اوج‌گیری نهضت امام خمینی (ره)، مساله رِژیم اسرائیل و طرح آن در سخنرانی‌های ماه‌های محرم و صفر به خواسته اصلی روحانیت تبدیل شده بود. اسناد ساواک به خوبی اشاره دارند که علاوه بر مسأله زنان و اصلاحات ارضی، آنچه به شدت دنبال می‌شد، مسأله رژیم اسرائیل است.
نتیجه قیام ۱۵ خرداد
قدرت گرفتن اندیشه مبارزه تا سرنگونی نهایی رژیم پهلوی در اذهان مبارزان به رهبری امام خمینی (ره) را باید به عنوان نخستین نیجه قیام ۱۵ خرداد ۱۳۴۲ خورشیدی دانست. این قیام سبب شد تا سکوت چند ساله مردم شکسته شود و اینگونه وارد صحنه مبارزه شوند. در واقع قیام ۱۵ خرداد باعث بیداری و بالا رفتن شعور سیاسی مردم و همراهی آنها با نهضت امام (ره) شد.
قیام ۱۵ خرداد نقش گروه‌های اسلامی را در مبارزه علیه رژیم پهلوی به شدت بالا برد. این قیام که ماهیتی اسلامی به رهبری روحانیت داشت، هدف خود را حفظ اسلام از دسیسه‌های حکومت پهلوی و اربابانش (آمریکا و رژیم اسرائیل) می‌دانست.
اگرچه اوضاع با پایان گرفتن اعتراض‌ها با دستگیری و سرکوب مردم به طور موقتاً آرام شد و رژیم وقت نیز که مردم را به طور کلی غیرسیاسی قلمداد می‌کرد، تصور داشت که مردم بدون داشتن رهبر نخواهند توانست مخالفت کنند اما جریان رخدادها در روزها و ماه‌های بعد خط بطلانی بر تصور باطل آنها کشید و اینگونه قیام ۱۵ خرداد به عنوان رویدادی در تاریخ انقلاب اسلامی ایران به ثبت رسید که نه‌تنها پایان ماجرا نبود بلکه سرآغاز حرکت بزرگ روحانیت و سقوط تدریجی رژیم پهلوی نام گرفت.
پژوهشم ۹۳۷۰**۲۰۰۲**۹۱۳۱