حقیقت غیرقابل کتمان در این نکته نهفته است که همراهی و شکوه خاطرات جمعی است که باعث می‌شود یک حرکت، یک اتفاق و یا یک رخداد به مفهومی کلان، عمیق و قابل باور برای تمامی مردم بدل شود.
در روزهای آرمیده برگه‌های تقویم بر نیمه خرداد به ویژه بر بستر چهاردهم و پانزدهم این ماه؛ شاهد دو اتفاق عظیم در شکل گیری خاطره جمعی مردمان ایران اسلامی هستیم. نخست چهاردهم خرداد ماه مصادف با سالروز رحلت جانگداز بنیانگذار کبیر انقلاب اسلامی حضرت امام خمینی (ره) و دیگری پانزدهم خرداد ماه، سالروز قیامی را تداعی می‌کند که یکی از اصلی‌ترین استوانه‌های شکل‌گیری انقلاب اسلامی است. انقلابی که به سکانداری حضرت امام خمینی (ره) ه در بهمن ۵۷ به بار نشست.
شکل گیری جمهوری اسلامی ایران با انقلابی به رهبری حضرت امام خمینی رحمة الله نویددهنده آزادی و پاسخی به مطالبه افرادی بود که زیر یوغ دوران ستم شاهی خزان امید روزهای زندگی خود را به نظاره نشسته بودند.
قدرت و تمرکز حضرت امام خمینی (ره) به عنوان یک چهره سیاسی که هادی مردم انقلابی در جریان پیروزی انقلاب شکوهمند اسلامی بود چنان شکوه، جلال و جبروتی داشت که هیچکس فکر نمی‌کرد که در پس این چهره سیاسی، نگرش و تفکری عمیق و آمیخته با الگوهای اسلامی، عرفانی و معرفتی در حوزه شعر نیز نهفته باشد.
تا آنکه بعد از رحلت و فقدان بنیانگذار کبیر انقلاب اسلامی و انتشار دیوان اشعار حضرت امام خمینی رحمة الله، عموم مردم متوجه شدند که رهبر انقلاب به عنوان یک چهره کاریزماتیک؛ مملو از وجوه معرفتی و فرهنگی بود که تجلی آنرا در اشعار دیوان حضرت امام (ره) می‌شد تمام قد به نظاره نشست. اشعاری که برخی از آنها به فاصله کوتاهی ورد زبان مردم انقلابی شد.
حال در آستانه سالروز رحلت بنیانگذار کبیر انقلاب اسلامی با هدف جریان‌شناسی شعر انقلاب و مرور و مداقه‌ای بر شعر حضرت امام خمینی (ره) به سراغ یکی از ساعی ترین پژوهشگران و شاعران آئینی و انقلابی کشورمان رفتیم تا با او در این حوزه به گفتگو بنشینیم.
آنچه در ادامه از خاطر شما می‌گذرد حاصل گفتگوی صمیمی با شاعر مجموعه‌هایی چون «شاعران پروازی»، «هزار مرتبه خورشید»، «ولی مهر»، «طنین کوه» و «سلوک باران»؛ مصطفی محدثی خراسانی شاعر، پژوهشگر و چهره برتر برتر هنر انقلاب اسلامی است.
- ایرنا: جناب محدثی خراسانی، حضرت امام خمینی (ره) به عنوان چهره‌ای کاریزماتیک، مقتدر و فعال سیاسی؛ هدایتگر جریان انقلاب و بنیانگذار جمهوری اسلامی انقلاب است. مردی که در تمامی جهان او را به عنوان یک رهبر سیاسی می‌شناسند. اما بعداز رحلت جانگداز ایشان، دیوان شعری از او به یادگار ماند. به محض انتشار و مواجه عموم مخاطبان با این اثر، همگی متوجه رویکرد، نگرش و وجهه عمیق فرهنگی بنیانگذار کبیر انقلاب اسلامی شدند. با توجه به این مساله آیا نمونه‌ای میان رهبران سیاسی جهان وجود دارد که در کنار بُعد سیاسی آنها بتوان رویکرد و یا نگاه فعالیت فرهنگی آنها را به عنوان وجه دیگری از ابعاد تأثیرگذار شخصیتی آنها نام برد؟
- محدثی خراسانی: تاریخ خود گواه این مساله است! در پاسخ به این سوال بدون هیچ شکی باید گفت که میان رهبران سیاسی هیچکدام از کشورهای جهان نمی‌توان فردی را یافت که به عنوان یک چهره سیاسی تا به این حد در مبانی عرفانی، هنری و فرهنگی که از مهمترین جلوه‌های وجه شاعری امام خمینی (ره) است دارای جایگاهی جریان ساز و اثرگذار باشند.
شعر و مفهوم شاعری بر اساس تفکر زیبایی شناسی استوار است. قطعاً در تمامی افراد جهان فارغ از وجوه سیاسی، اجتماعی و نگرش‌های اقتصادی آنها، این دست علاقه مندی به امر هنر و فعالیت‌های هنری وجود دارد. اما وقتی درباره جریان و نحله فرهنگی، هنری و عرفانی حضرت امام خمینی (ره) صحبت می‌شود به ویژه در ساحت شعر به عنوان کهن‌ترین سنت و هنر ایرانیان می‌توانیم وجوه مختلفی از عرفان و فلسفه اسلامی را رصد کنیم.
در کنار تمامی وجوه سیاسی، اجتماعی و هویت بخش شخصیت حضرت امام خمینی (ره) به عنوان یک رهبر سیاسی، به واسطه دیوان ایشان می‌توانیم به نگاه، نگرش و علقه ایشان به مبانی فرهنگی نیز پی ببریم.
حضرت امام خمینی (ره)؛ تجلی مفهوم «انسان کامل»
- ایرنا: بنا به گفته‌های شما در هیچیک از رهبران سیاسی جهان نمی‌توانیم وجوهی را پیدا کنیم که تا این حد در بعد مسائل فرهنگی و هنری به عنوان یک فرد مولد و جریان ساز شناخته شوند. با این حساب چگونه می‌توان وجود چنین رویه فرهنگی، هنری و عرفانی را در رفتار و کنش شخصیت سیاسی و اجتماعی مانند حضرت امام خمینی (ره) تبیین کرد؟
- محدثی خراسانی: این جمله را تا به امروز فراوان شنیده‌ایم که افراد یا دارای شخصیت تک بُعدی هستند و یا از شخصیت چند بُعدی بهره مند هستند. افرادی که در جهان دارای شخصیت چند بُعدی هستند بسیار بسیار نادر و انگشت شمارند. در حقیقت در راستای شکل گیری مفهومی به عنوان «انسان کامل»، یکی از اصلی‌ترین خصوصیات بهره مندی انسان از شخصیت چند بُعدی است.
در مورد حضرت امام خمینی (ره) ما می‌توانیم این مساله را بیان کنیم که او انسانی با وجوه شخصیت چند بُعدی بود که هر کدام از ابعاد وجوه شخصیتی ایشان نیز در اوج تکامل قرار داشت. برای این مدعا نیز می‌توان مثال‌هایی قابل لمس را بیان کرد.
به عنوان نمونه ایشان در مقام رهبری و هدایت جریان انقلاب مردمی تا بنیانگذاری انقلاب اسلامی ایران؛ چهره‌ای عالی و کامل در حوزه یک فعال سیاسی بودند. دیگر آنکه به عنوان یک مجتهد دینی در زمینه فقه و مبانی فلسفه اسلامی به درجه اجتهاد رسیده بودند. اجتهاد اوج یعنی تکامل در سیر تحصیلات و دروس فقه و خارج از فقه است که روحانیون بسیار اندکی در سیر مدارج علمی و درسی توانایی دستیابی به آن مقام را دارا هستند.
در بُعد فرهنگی و هنری نیز دیوان ایشان نشان دهنده قدرت روح عرفانی و معرفتی امام خمینی (ره) به عنوان یک شاعر کامل و جریان ساز در حوزه شعر کلاسیک به شمار می‌رود. بدین سبب است که می‌توان حضرت امام خمینی (ره) را تجلی مفهوم «انسان کامل» میان شخصیت‌های جهان نام برد.
اشعار امام؛ آغاز کننده جریان شعر انقلاب
- ایرنا: جناب محدثی خراسانی شما علاوه بر آنکه به عنوان یکی از شاعران قدرتمند کشورمان در حوزه شعر آئینی و شعر انقلاب به شمار می روید؛ پژوهش‌های متعددی را بر دیوان اشعار حضرت امام خمینی (ره) انجام داده اید. با توجه به آن پژوهش‌ها اگر بخواهیم ویژگی‌های مهم متجلی و بازتاب یافته در اشعار حضرت امام خمینی (ره) مورد رصد قرار دهیم به چه مواردی برخورد می‌کنیم؟
- محدثی خراسانی: دیوان اشعار حضرت امام خمینی (ره) از حیث فنی و از نگاه تاریخی در زمره اشعار کلاسیک ایران قرار می‌گیرد. در حقیقت دیوان اشعار حضرت امام خمینی (ره) و نمونه‌های شعری ایشان در مسیر سیر تاریخی جریان شعر سنتی و قدرتمند ایران قرار دارد. در زمینه سبک شناسی نیز اشعار حضرت امام خمینی (ره) با رویکرد و چارچوب سبک خراسانی آغاز می‌شود و در ادامه سیر تحول آن به سبک‌های هندی و عراقی نیز برخورد می‌کنیم.
اگر بخواهیم درباره خمیرمایه و سرچشمه اشعار ایشان اشاره کنیم بدون هیچ شکی، مهمترین وجه بازتاب یافته اشعار امام خمینی (ره) در اصول عرفان اسلامی و منشور فلسفه اسلامی بازتاب یافته است و سرانجام آنکه از حیث رویکرد روایی و زبانی نیز می‌توانیم زبان اشعار ایشان را آمیزه‌ای از زبان سبک‌های شعر عراقی و هندی دسته بندی کنیم.
اما چنانکه در این گفتگو نیز بارها به آن اشاره کردیم در کنار وجه فرهنگی - هنری تجلی یافته در بُعد عرفانی حضرت امام خمینی (ره)، ایشان به عنوان یک رهبر سیاسی بزرگ میان مخاطبان داخلی و بین المللی شناخته می‌شوند. نکته مهم در این میان آن است که مفهوم و رویکرد ایشان به اتفاقات اجتماعی و سیاسی نیز در اشعار حضرت امام خمینی (ره) متجلی است.
در حقیقت مفاهیم عرفانی، اسلامی و همچنین رویکردهای اجتماعی و سیاسی به عنوان منشور اشعار موجود در دیوان حضرت امام به شمار می‌رود. این یکی دیگر از دلایلی است که دیوان حضرت امام را در حوزه شعر معاصر به عنوان یکی از آثار جریان ساز در بدنه شعر انقلاب و بدون هیچ تردیدی آغاز کننده جریان و سبک شعری جمهوری اسلامی ایران یعنی «شعر انقلاب» قرار می‌دهد.
توجه مقام معظم رهبری به شعر ادامه دهنده مسیر حضرت امام خمینی (ره) است
- ایرنا: با توجه به گفته‌های شما می‌توان اینگونه نتیجه گرفت که در کنار وجوه عرفانی و اسلامی به عنوان دو جلوه گاه اصلی سرچشمه اشعار حضرت امام خمینی (ره) در دیوان شعر ایشان از یک سو و از سویی دیگر تمرکز و توجه برخی از این اشعار به رویکردهای اجتماعی و سیاسی که از بُعد شخصیت رهبری و چهره سیاسی بودن ایشان نشأت می‌گیرد؛ می‌توان اینگونه استدلال کرد که شعر حضرت امام خمینی (ره) بر جریان شعر شاعران نسل انقلاب تأثیرگذار بوده است؟
- محدثی خراسانی: نکته اصلی اینجاست که نباید فراموش کنیم که رفتار و رویکرد جریان شناسی در ایجاد هر نحله فکری با یک اتفاق و بزنگاه عظیم آغاز می‌شود. بعد از پیروزی انقلاب شکوهمند اسلامی نیز اگر بخواهیم مهمترین بستر و جریان سازترین اتفاق در حوزه فکری را نام ببریم به جریان شعر انقلاب به عنوان فرزند خلف تولیدات حوزه ادبیات کشورمان برخورد می‌کنیم. قطعاً دیوان شعر و جریان شعری حضرت امام خمینی (ره) والد مولودی غرور انگیز به نام «شعر انقلاب» است.
هم من، هم شما و هم تمامی مردم ایران می‌دانند که تا پیش از رحلت بنیانگذار کبیر انقلاب اسلامی و انتشار غزل معروف «من به خال لبت ای دوست گرفتار شدم / چشم بیمار تو را دیدم و بیمار شدم»؛ هیچکدام از مردم ایران نمی‌دانستند که در میان وجوه مختلف موجود در کُنه شخصیت امام خمینی (ره)، وجهه شاعری نیز به عنوان یک چهره فرهنگی تمام و کمال وجود دارد. در حقیقت چاپ دیوان اشعار ایشان موجبات رشد و تغییر جریان و رویکرد فعالیت‌های فرهنگی در نگاه کلان و سیاست گذاری‌های متولیان امور فرهنگ و هنر در کشورمان را سبب ساز شد.
سال‌های نخست پیروزی انقلاب در کنار شور و حال روحیه انقلابی با اتفاق و حادثه‌ای مانند حماسه هشت سال دفاع مقدس همراه بود. تمامی این اتفاقاتی که زندگی اجتماعی عموم مردم را به خود درگیر کرده بود باعث اقبال کمتر و حرکت کُند عموم افراد جامعه در مسیر توجه و اقبال به تولیدات ادبی خاصه در حوزه شعر را موجب شده بود.
اما بعد از رحلت و فقدان امام خمینی (ره) و چاپ دیوان اشعار ایشان، شاهد شکل‌گیری نوعی از جریان اجتماعی خودجوش در اقبال به مفهوم شعر بودیم. وقتی که مردم ایران متوجه شدند که رهبر و بنیانگذار کشورشان در کنار یک چهره سیاسی، دارای رویکرد و نگرشی تام و تمام در حوزه فرهنگ و ادب و خاصه شعر بود شاهد شکل‌گیری جنبش و جریانی بودیم که نتیجه آن در نگاه عمومی متوجه مردم و در نگاه کلان؛ باعث توجه دست اندرکاران و متولیان امر فرهنگ به بازنگری دقیق و عمیق بر نظامنامه فرهنگی کشور شد.
در ادامه همان مسیر بود که امروز نیز شاهدیم مقام معظم رهبری حضرت آیت الله خامنه ای نیز هر سال در نیمه ماه مبارک رمضان همزمان با تولد کریم اهل بیت حضرت امام حسن (ع) به برگزاری محفل و جلسه شعر با حضور شاعران کشورمان همت می‌گمارند. معظم له به عنوان یکی از کارشناسان خبره و مشرف به صنعت شعر، در این جلسات علاوه بر همراهی شاعران و شنیدن اشعار آنها، به بازتاب رویکرد روشنگرانه و بیان نکاتی نقض در قالب نگاه یک منتقد ادبی به آثار شاعران می‌پردازد.
در حقیقت تمامی این راهنمایی‌ها و دلسوزی‌های مقام معظم رهبری به ویژه در حوزه شعر و شاعری است که در کنار علاقه ایشان به ادبیات ایران شاهد ادامه دهنگی جریانی هستیم که اشعار حضرت امام خمینی (ره) در رویکرد و نگرش به جریان شعر معاصر کشورمان ایجاد کردند.
تأثیرگذاری جریان شعر انقلاب در حوزه بین الملل
- ایرنا: وقتی امروز به جریان شعر معاصر کشورمان نگاه می‌کنیم تا چه حد می‌توانیم در حرکت و جریان شعر شاعران معاصر ادامه دهندگی راه تفکر و آرمان‌های حضرت امام خمینی (ره) به عنوان یک چهره سیاسی و بنیانگذار انقلاب اسلامی و همچنین یک چهره فرهنگی در مقام سراینده دیوان اشعار با تمامی وجوه عرفانی، اسلامی و اجتماعی آن را شاهد باشیم؟ منظورم از طرح این پرسش آن است که آیا در سروده‌ها و اشعار شاعران معاصر نیز می‌توانیم تمامی آن وجوهی که در کالبد منشور فرهنگی، سیاسی، اجتماعی، عرفانی و اسلامی امام خمینیکه تجلی آن مفاهیم را در دیوان اشعار او شاهد بودیم، رصد کنیم؟
- محدثی خراسانی: ببینید بزرگان جریان شعر انقلاب یعنی اساتیدی مانند زنده یاد سیدحسن حسینی؛ زنده یاد قیصر امین پور؛ زنده یاد سلمان هراتی و یا دوستانی مانند علی معلم دامغانی و علی موسوی گرمارودی شاعرانی بودند و هستند که رویکرد، نگاه، تفکر و جریان خلق شعر خود را با الهام از آرمان‌ها و نگرش‌های حضرت امام خمینی (ره) دریافت می‌کردند.
درست به همین سبب است که منتقدان و کارشناسان شعر معاصر در جریان شناسی شعر انقلاب، اشعار حضرت امام خمینی (ره) و حرکت ایشان به عنوان رهبری سیاسی در مسیر بنیانگذاری انقلاب شکوهمند اسلامی را به عنوان اصلی ترین موتور محرک تولید شعر انقلاب نام می‌برند.
از سوی دیگر وقتی به شکل‌گیری جریان حوزه شعر در سال‌های پیش از انقلاب و فعالیت افرادی که آن سال‌ها در این حوزه گام بر می‌داشتند نگاه کنیم متوجه تلاشی می‌شویم که نتیجه آن ایجاد فاصله میان جریان تولید شعر میان شاعران ایرانی با سنت، عقبه و نگاه کلاسیک به شعر هستیم. این به معنای ایجاد فاصله میان فعالان حوزه ادبیات به ویژه شعر با پشتوانه نگرشی کهن است که همواره بر جریان ادبی ایران هویت بخشیده است و آن هم شعر کلاسیک ایرانی است.
در حقیقت جریان شعر انقلاب با برداشتن آن فاصله علاوه بر کمک به تمامی حوزه‌های شعری بار دیگر زمینه بازگشت و احیای جریان شعر سنتی و کلاسیک ایرانی را در خیل آثار تولیدی شاعران ایرانی زنده کرد.
همچنین مفاهیمی مانند آرمانگرایی، عرفان اسلامی، بازیابی آموزه‌ها و شعائر دین اسلام، منویات و برکات قرآن و همچنین زنده نگه داشتن الگوهایی که به واسطه آن شاهد به ثمر نشستن انقلاب شکوهمند اسلامی بودیم مانند اتفاقات تاریخ صدر اسلام، قیام حضرت اباعبدالله (ع) و یا مفهومی به نام «مهدویت» و نظایر آنها به عنوان چشمه‌های جوشانی به شمار می‌رود که در صخره‌ها و سنگ‌های کوه انقلاب برای برکت بخشیدن به وجوه فرهنگی - ادبی کشورمان به واسطه شکل‌گیری انقلاب شکوهمند اسلامی متبلور و امروز به درختی تناور و پر میوه بدل شده است. درختی که میوه‌های آن نه تنها مخاطبان داخلی که بسیاری از مخاطبان شیفته انقلاب اسلامی ایران را نیز بهره‌مند می‌سازد.
در حقیقت می‌توان کُنش و موج ایجاد شده در حوزه شعر انقلاب را؛ امروز در کشورهایی که ایران و انقلاب اسلامی آن را به عنوان الگوی خود قرار داده‌اند نیز رصد کرد. مفاهیمی مانند «جنبش بیداری اسلامی» و یا «مقاومت» از جمله مفاهیمی است که در حوزه بین‌الملل نشان دهنده جریان سازی رویکردهای شعر انقلاب، انگاره‌ها و مفاهیمی است که این گونه ادبی توانسته به عموم مخاطبان خود یعنی مردم دیگر جوامع هدیه دهد.
با توجه به این گفته‌ها می‌توان این ادعا را مطرح کرد که ظرفیت، قدرت و جریان سازی شعر انقلاب در خیل تولیدات فرهنگی و هنری کشورمان به حدی است که می‌تواند در تمامی عرصه‌های داخلی و بین المللی با قدرت و افتخار مجال بروز و ظهور پیدا کند.
مدعیان بسیارِ جریان شعر معاصر
- ایرنا: پرسش پایانی من جناب محدثی خراسانی شاید پرسش تکراری باشد! از دیدگاه شما، امروز بعد از پشت سر گذاشتن بیش از چهل سال از انقلاب شکوهمند اسلامی اگر بخواهیم نقاط قوت و همچنین آسیب‌های موجود در بدنه شعر معاصر با رویکرد شعر انقلاب را بازگو کنیم به چه مواردی اشاره می‌کنید؟
- محدثی خراسانی: بارها گفته‌ام که جریان شکل‌گیری شعر انقلاب و سپس رسیدن به قدرت و شکوه آن در زمانه حاضر، به چنان مفهومی ریشه‌دار بدل شده است که چه از نظر رویکرد زبانی و چه از نظر جایگاه تعقل و تفکر به عنوان پیشرو ترین جریان شعر معاصر شناخته می‌شود. اما با این وجود نباید از خاطر ببریم که شکل‌گیری جریان شعر معاصر در میان فعالان این عرصه مدعیان بسیاری دارد.
به عنوان مثال بسیاری از منتقدان بر این قول اتفاق نظر دارند که مفهوم و یا ظرفیتی به نام شعر فارسی چه به لحاظ زبانی و چه به لحاظ میراث معنوی دوران معاصر در مفهوم کلانی به عنوان جریان شعر انقلاب متجلی است. این رویکرد یکی دیگر از نقاط قدرت، قوت و استحکام شعر انقلاب به شمار می‌رود.
اما در حوزه زیبایی شنایی اگر بخواهم صادقانه صحبت کنم؛ با توجه به تمامی تلاش‌های حضرت امام خمینی (ره) و در ادامه فعالیت‌هایی که مقام معظم رهبری به ویژه در حوزه تأکیدات و منویات ایشان برای رشد و بالندگی فعالیت‌های فرهنگی و هنری از جمله شعر انقلاب داشته‌اند؛ هنوز هم با وجود تمامی این توفیقات، جریان سیر رشد و تعالی شعر انقلاب با آن جایگاهی که شایسته و بایسته آن است فاصله دارد.
برخلاف بسیاری که وجود چنین آسیبی را در رویکرد و فعالیت دست‌اندرکاران عرصه فرهنگ و هنر چه در حوزه هنری سازمان تبلیغات اسلامی و چه در وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی می‌دانند؛ من بر این عقیده استوار نیستم که تمامی روند شکل‌گیری آسیب‌ها به رویکرد متولیان امر فرهنگ باز می‌گردد.
چه آنکه بخش مهمی از شکل گیری و تولید جریان شعری حاصل جوشش و نبوغی است که هنرمندان شاعر به واسطه فعالیت هنری شأن از خود بروز می‌دهند. اما فراهم ساختن بستری برای بروز و ظهور هر چه قدرتمندتر جریان جوششی شعر شاعران وظیفه بسترسازان و دست اندرکاران امور فرهنگی است.
بدون هیچ شکی با توجه به اقدامات صورت گرفته و همچنین تأکیدات مقام معظم رهبری در زمینه حمایت از هنر به عنوان نخستین زبانِ رویکرد و نگرش انقلاب شکوهمند اسلامی که بنا به فرموده بنیانگذار کبیر آن پیش از آنکه رویدادی سیاسی باشد اتفاقی فرهنگی است؛ می‌توان به جاودانگی نهضت شعر انقلاب در سال‌های آینده و طلایه داری این جریان در حوزه تولیدات فرهنگی - هنری به ویژه در سپهر ادبیات ایران و روزهای درخشان‌تر آن امید بست.
گفت و گو از امین خرمی
فراهنگ **۹۲۶۶**۳۰۰۹