برخی پدیده‌های اجتماعی در گروه‌های سنی خاص، بروز بیشتری پیدا می‌کنند، مانند ازدواج که بیشترین فراوانی آن در گروه‌های سنی ۲۰ تا ۳۵ ساله است و شاخص تجرد قطعی در دانش جمعیت شناسی، مبین احتمال عدم ازدواج افراد جامعه به دلیل عبور از سن مناسب برای این رویداد قلمداد می‌شود.
به طور طبیعی تمایل افراد در گروه‌های سنی ۲۰ تا ۳۵ ساله برای ازدواج بیشتر از سایر گروه‌های سنی است و به مرور در گروه‌های سنی دیگر این میزان کاهش چشمگیری پیدا می‌کند؛ جمعیت شناسان معتقدند آن دسته از افراد جامعه که وارد سن ۴۰ سالگی می‌شود (یا ۴۵ یا ۵۰ سالگی که بستگی به خصوصیات جوامع دارد) تمایل آنان به ازدواج به شدت کاهش می‌یابد به حدی که ازدواج افراد از این سن به بعد نامحتمل است که معمولاً جنبه روانی دارد و به فرهنگ جامعه برمی‌گردد.
لذا در دانش جمعیت شناسی، واژه تجرد قطعی برای جمعیتی به کار گرفته می‌شود که بدون حتی یک بار ازدواج، وارد سن ۴۰ سالگی شده‌اند و از آنجا که احتمال مجرد ماندن این افراد بسیار بیشتر از ازدواج است در محاسبه شاخص تجرد قطعی از آمار این بخش از جامعه بهره می‌برند و ورود به سن ۵۰ سالگی احتمال ازدواج را تقریباً به صفر نزدیک می‌کند.
"عالیه شکربیگی" دبیر کارگروه خانواده سالم معاونت زنان و خانواده ریاست جمهوری چندی پیش گفته بود: "پدیده تجرد طولانی یا قطعی، پدیده است که در آن فرد شرایط مناسب سنی برای ازدواج را از دست می‌دهد. البته شاید امکان ازدواج داشته باشد، اما دیگر امکان باروری وجود ندارد، سن تجرد قطعی برای دختران بین ۴۰ تا ۵۰ سالگی یا سنی است که قدرت باروری از دست می‌رود. این پدیده، در انواع خانواده‌های سنتی، مدرن، مرفه، کم‌درآمد، شهری و روستایی مشاهده می‌شود، پس به‌طور قطع نمی‌توان گفت در کدام نوع از خانواده بیشتر یا کمتر است".
برخی از روانشناسان با بکارگیری واژه تجرد قطعی مخالف بوده و معتقدند در دنیای امروز با پیشرفت علم زنان حتی در سن بیش از ۴۰ سالگی و تا قبل از یائسگی می‌توانند با درصد خطای کم فرزنددار شوند.
شاخص تجرد قطعی برای مردان ۳.۶ درصد و برای زنان ۲.۸ درصد است
رئیس دانشکده علوم اجتماعی دانشگاه یزد و پژوهشگر امور خانواده در این خصوص گفت: برای پرداختن به موضوع تجرد قطعی در ایران، ابتدا لازم است تعاریف روشن شود؛ در یک تقسیم بندی کلی، از نظر وضعیت زناشویی جمعیت به ۲ گروه کلی قابل تقسیم بندی است: ۱- هرگز ازدواج نکرده ۲- حداقل یک بار ازدواج کرده؛ جمعیت حداقل یکبار ازدواج کرده خود می‌تواند شامل همسردار، بی‌همسر بر اثر فوت همسر یا بی همسر بر اثر طلاق باشد.
دکتر عباس عسکری ندوشن به گزارشگر ایرنا افزود: در تجزیه و تحلیل موضوع تجرد، ما با مقوله جمعیت هرگز ازدواج نکرده سر و کار داریم، جمعیت شناسان، مجرد قطعی را فردی می‌دانند که تا سن ۵۰ سالگی هرگز ازدواج نکرده باشد. یعنی فرض بر این است که اگر کسی تا ۵۰ سالگی ازدواج نکند، بعد از آن نیز ازدواج نخواهد کرد یا به عبارتی شانس ازدواج او نزدیک به صفر در نظر گرفته می‌شود.
این جمعیت شناس یادآور شد: بر مبنای همین تعریف، معمولاً کارشناسان جمعیتی، سن تجرد قطعی را ۵۰ سالگی در نظر گرفته و تمام کسانی که تا این سن ازدواج نکرده‌اند را جزو آمار تجرد قطعی محاسبه می‌کنند.
عسکری ندوشن اضافه کرد: برای شاخص‌سازی در این زمینه بعضاً از ۲ شاخص رایج استفاده می‌شود: شاخص نسبت تجرد قطعی و شاخص عمومیت ازدواج؛ این ۲ شاخص مکمل یکدیگر هستند و همیشه جمع آنها، یعنی نسبت تجرد قطعی و عمومیت ازدواج باید به رقم ۱۰۰ درصد برسد.
این پژوهشگر امور خانواده و ازدواج تصریح کرد: برای محاسبه نسبت تجرد قطعی، جمعیت مجردین ۵۰ ساله به کل جمعیت واقع در ۵۰ سالگی تقسیم و نتیجه ضرب در ۱۰۰ می‌شود؛ اگر جمعیت در گروه‌های سنی پنج ساله دسته بندی شده باشد، میانگین نسبت تجرد ۲ گروه سنی ۴۹-۴۵ ساله و ۵۴-۵۰ ساله بعنوان شاخص نسبت تجرد قطعی در نظر گرفته می‌شود؛ حال اگر عدد ۱۰۰ منهای تجرد قطعی شود، شاخص عمومیت ازدواج بدست می‌آید.
عسکری ندوشن، توجه به تفکیک میان تجرد قطعی و تعداد جمعیت واجد شرایطی که در بازه سنی مناسب برای ازدواج هستند اما هنوز ازدواج نکرده‌اند را مهم دانست و گفت: هر چند تأخیر بیش از حد ازدواج، وضعیت مطلوبی محسوب نمی‌شود، اما گاهی در برخی از گزارش‌های غیرتخصصی مشاهده می‌شود که کل جمعیت هرگز ازدواج نکرده در همه سنین بالای ۱۰ سال، بعنوان رقم تجرد قطعی اعلام می‌شود که نادرست است.
وی همچنین در خصوص وضعیت تجرد قطعی در ایران با بیان اینکه از دیرباز تاکنون در جامعه ایران، عمومیت ازدواج بالا بوده، تصریح کرد: بعنوان نمونه اگر به آمارها و اطلاعات موجود نگاهی بیندازیم متوجه می‌شویم که طی ۵۰ سال اخیر، در سرشماری‌های دوره‌ای کشور، رقم تجرد قطعی برای هر دو جنس حدود ۲ تا ۳ درصد بوده است.
دکتر عسکری اظهار داشت: به تعبیر دیگر، عمومیت ازدواج هم برای مردان و هم برای زنان، رقم بالایی بوده و حدود ۹۷ تا ۹۸ درصد از جمعیت زنان و مردان ازدواج می‌کردند؛ بر اساس آخرین سرشماری کشور که در سال ۱۳۹۵ انجام شد، شاخص تجرد قطعی در کل کشور برای مردان ۳.۶ درصد و برای زنان ۲.۸ درصد بوده که اندک افزایشی را نسبت به سرشماری سال ۱۳۹۰ نشان می‌دهد.
یزد و خراسان‌های شمالی، جنوبی و رضوی، کمترین میزان تجرد قطعی را دارند
وی یادآور شد: البته در بین استان‌های کشور، پراکندگی قابل توجهی از این حیث وجود دارد؛ در یکسوی طیف، استان یزد در کنار خراسان‌های شمالی، جنوبی و رضوی قرار می‌گیرند که پایین‌ترین نسبت تجرد قطعی را (با رقمی بین ۱.۱ تا ۲.۳ درصد برای زنان و بین ۱ تا ۱.۲ درصد برای مردان) به خود اختصاص می‌دهند و در آن سوی طیف، بالاترین نسبت تجرد قطعی برای زنان در استان‌های بوشهر، کرمانشاه، خوزستان و فارس (با ارقامی بین ۷.۸ تا ۵.۲ درصد) و برای مردان در استان‌های تهران، گیلان، کرمانشاه و خوزستان (با ارقامی بین ۳.۵ تا ۲.۷ درصد) مشاهده می‌شود.
بوشهر، کرمانشاه و خوزستان، بیشترین تجرد قطعی را دارند
این جمعیت شناس با بیان اینکه تفاوت نسبت تجرد قطعی در بین استان‌های کشور، دلایل و شرایط خاص و مختلفی دارد افزود: با این حال، عمده افزایش چشمگیری که در نسبت تجرد قطعی به خصوص برای زنان در استان‌هایی مانند بوشهر، کرمانشاه و خوزستان شاهد هستیم، در طول یک دهه اخیر یعنی فاصله زمانی بین دو سرشماری ۱۳۸۵ تا ۱۳۹۵ اتفاق افتاده است.
وی در توضیح بیشتر این موضوع گفت: اگر در استان‌هایی که طی یک دهه اخیر، روند افزایشی را در نسبت جمعیتی که به سن تجرد قطعی رسیده تجربه کرده‌اند، همچنان بخواهد روند تأخیر ازدواج‌ها ادامه یابد، انتظار می‌رود که در سال‌های پیش‌رو در این استان‌ها میانگین سن ازدواج نیز افزایش چشمگیری را به ویژه در بین زنان شاهد باشیم؛ بنابر این تدوین سیاست‌های مؤثری که شرایط ازدواج را برای جوانان (و به ویژه دختران جوان) در این استان‌ها تسهیل کند، باید در دستور کار مدیران و مسئولان مرتبط قرار گیرد.
عمومیت ازدواج در یزد ۹۹ درصد است
رئیس دانشکده علوم اجتماعی دانشگاه یزد اظهار داشت: استان یزد از استان‌هایی بوده که تاکنون و همواره، نسبت تجرد قطعی پایینی را در بین هر ۲ جنس داشته و در آخرین سرشماری نیز عمومیت ازدواج حدود ۹۹ درصد بوده است؛ به همین منوال، میانگین سن در اولین ازدواج در استان یزد نیز پایین‌تر از متوسط کشوری بوده به طوری که در سال ۱۳۹۵ میانگین سن ازدواج زنان در استان یزد ۲۱.۳ سال و برای مردان ۲۶.۱ سال بوده است.
دکتر عسکری ندوشن تاکید کرد: دامنه تفاوت‌های شهرستانی در میانگین سن اولین ازدواج نیز به ترتیب برای مردان و زنان از ۲۲.۲ و ۲۷.۲ سال در شهرستان تفت تا ۱۹.۲ و ۲۴.۴ در شهرستان بافق متغیر بوده و مطالعات علمی که پیرامون تحولات ازدواج و خانواده در بستر اجتماعی استان یزد انجام شده همگی یزد را از نظر فرهنگی و اجتماعی بستری، مذهبی، سنت‌گرا و خانواده‌گرا دانسته‌اند که قطعاً تداوم این عناصر و مؤلفه‌های فرهنگی در استان یزد عاملی مهم و تأثیرگذار بر پایین بودن نسبت تجرد قطعی در این استان بوده است.
دکتر عسکری گفت: براساس نتایج سرشماری ۱۳۹۵، مجموعاً در گروه‌های سنی ۴۹-۴۵ و ۵۴-۵۰ ساله، حدود ۱۰۳ هزار نفر از مردان و حدود ۱۶۵ هزار نفر از زنان در کل کشور، هرگز ازدواج نکرده بودند؛ در استان یزد، به ترتیب ۶۸۱ و ۶۲۴ نفر در گروه‌های سنی مذکور هرگز ازدواج نکرده بوده‌اند.
نمودار ۳- برآورد میانگین سن زنان و مردان در نخستین ازدواج در شهرستان‌های استان یزد سرشماری ۹۵
همزیستی سنت و مذهب، دلیل پایین بودن تجرد قطعی در استان یزد
یک جامعه شناس هم اظهار داشت: یزد از استان‌هایی است که نگرشها و رفتارهای مذهبی مردم آن، لقب دارالعباده را به آن بخشیده است.
دکتر سیدعلیرضا افشانی افزود: از طرف دیگر، فرهنگ سنتی این استان، علیرغم تغییرات چشمگیر در حوزه‌های مختلف، کمتر دستخوش تغییر شده است.
به گفته وی ترکیب و همزیستی قدرتمند سنت و مذهب باعث شده که خانواده در این استان همچنان از ارزش و جایگاه والایی برخوردار باشد که یکی از نتایج آن، پایین بودن میزان تجرد قطعی است چرا که افراد مطابق با انتظارات جامعه از آنها (و به تعبیر جامعه شناسی تحت تأثیر فشارهای ساختاری) ولو در سنی بالاتر از میانگین مورد انتظار در جامعه، ازدواج می‌کنند.
تجرد در استان یزد، ضد ارزش تلقی می‌شود
یک روانپزشک هم معتقد است: با توجه به باورهای قوی مذهبی و بافت فرهنگی یزد و اهمیت موضوع ازدواج در نزد خانواده‌ها، تجرد به عنوان یک عیب و ضدارزش تلقی می‌شود.
دکتر امیر رضا چمنی اظهار داشت: وجود اعتقادات و باورهای دینی قوی و رعایت حدود شرعی، زمینه بروز برخی آسیب‌های اجتماعی نوظهور مثل پدیده ازدواج سفید را در شهر یزد مانع شده است.
به گفته وی از آنجا که یکی از دغدغه‌های مهم خانواده یزدی ایجاد بستر مناسب و فراهم آوردن زمینه ازدواج می‌باشد این امر سبب پایین بودن میزان تجرد جوانان یزدی را نسبت به سایر شهرها فراهم کرده است.
ختم کلام آنکه در شرایط فعلی جامعه، نمی‌توان دختر و پسر را مجبور کرد که در هر شرایطی تن به ازدواج دهند اما لازم است سازمان‌های متولی، اقدامات عملی و حمایتی در راستای ترغیب و تشویق جوانان به ازدواج فراهم کنند زیرا هیچ دختر یا پسری نیست که تمایل به ازدواج و آرامش در کنار همسر نداشته باشد.
نبود یک چشم انداز روشن برای بسیاری از پسران و دختران در زندگی مشترک است که سبب می‌شود گروهی از جوانان از ازدواج ترس داشته باشند؛ بالا رفتن تجرد، علل طبیعی، اقتصادی و اجتماعی دارد و نباید به تجرد فقط به عنوان یک آسیب اجتماعی نگاه کرد.
لازم است اقدامات تسهیل گرانه ازدواج انجام شود و با مطالعه دقیق در خصوص علل تجرد در میان جوانان، موانع ازدواج و تشکیل زندگی برداشته شود.
استان یزد یک میلیون و ۱۳۸ هزار نفر جمعیت دارد.
گزارش از: محمدحسین فلاح تفتی
۶۱۹۷