سی سال از رحلت امام خمینی (ع) گذشت و تلویزیون تا کنون چهار سریال و چندین مستند تأثیر گذار از زندگی بنیان گذار انقلاب اسلامی که در یادها ماندگار شود را ساخته و روی آنتن برده است. با نگاهی به بودجه این سریال‌ها می‌توان دریافت که هیچکدام از این مجموعه‌های تلویزیونی در باکس الف ویژه قرار نداشته‌اند بلکه عوامل با بودجه بسیار معقول و حتی ناچیزی این پروژه‌ها را تولید و روانه آنتن کردند.
انتظار می‌رفت سیما در بهمن سال ۹۷ به مناسبت چهلمین سالگرد پیروزی انقلاب اسلامی تصمیم به ساخت یک سریال الف ویژه درباره زندگینامه امام خمینی (ره) بگیرد اما چنین اتفاقی رخ نداد حال باید دید مدیران سیما در این سی سال چرا به فکر ساخت یک سریال تاریخی با رویکرد زندگی امام خمینی (ره) نیفتادند. هر چند باید در نظر داشت که پرداختن به شخصیت‌های سیاسی یکی از مشکل‌ترین چالش‌ها در عرصه فیلمسازی و سریال‌سازی است و اگر آن چهره سیاسی در بین مردم محبوب باشد و در ذهن‌ها از جایگاه ویژه ای برخوردار باشد سختی این کار چندین برابر می‌شود. دراین گزارش به مرور چهار سریال و چند مستند تلویزیونی که سیما تا کنون آنها را با رویکرد زندگی رهبر انقلاب روی آنتن برده است می‌پردازیم.
** «آفتاب و زمین» و تولد امام خمینی
مجموعه تلویزیونی آفتاب و زمین جزو اولین سریال‌هایی است که روایتگر زندگی امام خمینی (ره) است. داستان این سریال از دوران زندگی پدر امام خمینی آغاز شده و به مبارزات پدر امام با خوانین منطقه می‌رسد همچنین در قسمتی از آفتاب و زمین مخاطب بینده داستان تولد امام خمینی (ره) است.
در ابتدا قرار بر این بود که داستان این سریال از دوران تولد امام خمینی (ره) آغاز شده و زندگی امام را در دوران مختلف سنی به تصویر بکشد اما آفتاب و زمین تا دوران تولد امام و شش ماهگی او پیش رفت و هیچگاه ادامه سریال مقابل دوربین نرفت. آفتاب و زمین در مقطع زمانی دوران قاجار و حکومت ناصرالدین شاه ساخته شد.
سریال آفتاب و زمین در اواخر دهه ۷۰ کلید خورد و در اوایل دهه ۸۰ به اتمام رسید. این سریال پس از طی کردن مراحل فنی از شبکه دو سیما روی آنتن رفت. فیلمنامه آفتاب و زمین را جلیل عرفان‌منش نوشت و به تهیه‌کنندگی این پروژه به عهده علیرضا سجادپوربود. جواد شمقدری کارگردان این سریال بود.
«ولی‌الله مؤمنی» دراین سریال نقش پدر امام را ایفا کرد. کارگردان این مجموعه تلویزیونی در یکی از مصاحبه‌هایش عنوان کرد علت اصلی انتخاب مؤمنی برای بازی در این کاراکتر چهره نا آشنای او و مهارت وی درخواندن متون و خطابه‌ها بود.
حسین انصاری، رضا سعیدی، بهمن دان، لعیا باستانی، ثریا سلطانی، ماشاالله شاهمرادی زاده، برات الله شیبانی، غلامرضا عارف نژاد، مرحوم فرهاد خانمحمدی، مجید عبدالعظیمی از دیگر بازیگران این سریال بودند.
سریال «سال های حادثه»
این سریال در گروه کودک و نوجوان شبکه پنج سیما در ۱۰ قسمت ۴۵ دقیقه‌ای و در سه فصل تولید شد. در فصل اول این مجموعه مخاطب شاهد حوادث‌هایی است که مربوط به سال‌های ۱۳۴۲ تا ۱۳۵۷ است.
فصل دوم سال‌های حادثه درباره با رخدادهای تاریخی مربوط به سال‌های ۵۷ تا ۶۸ است. فصل سوم نیز به دهه ۹۰ و سال ۹۱ به بعد اشاره دارد. هرسه فصل از طریق شخصیتی به نام «احمد علی» به هم متصل می‌شوند. احمد علی در سالی به دنیا می‌آید و پا می‌گیرد که در ایران انقلاب می‌شود. این شخصیت در ۹ سالگی برای امام نامه‌ای می‌نویسد و به آدرس او ارسال می‌کند.
اما از احمد علی دعوت می‌شود تا به تهران بیاید اما در همان زمان امام خمینی (ره) فوت می‌کنند و احمد علی دست خالی از جماران بر می‌گردد. احمد علی در فصل سوم سریال سال ۹۱ به یک دانشمند هسته‌ای تبدیل شده و در جبهه مقابله با تحریم‌های غرب حضوری فعالیت دارد. به گفته کارگردان این سریال، در این اثر به مسائل سیاسی کشور پرداخته نمی‌شود و بیشتر به مسائل عرفانی و رابطه امام خمینی (ره) با کودکان پرداخته شده است.
دستمایه تحقیقی و پژوهشی سریال نیز کتابی است که تمام دست خط‌های امام خمینی (ره) زمانی که به نامه‌های کودکان و مردم جواب می‌دادند در آن موجود است. در این سریال مخاطبان با چهره امام خمینی (ره) در دوران کهنسالی مواجه می‌شوند. سال‌های حادثه را سعید چاری کارگردانی کرده است.
سریال «صنوبر»
درابتدای دهه ۸۰ یک اثر تلویزیونی- سینمایی به نام صنوبر به کارگردانی مجتبی راعی درباره امام خمینی (ره) تولید شد. این فیلم یک اثر تلویزیونی-سینمایی کلاسیک است و در بخش‌هایی از آن از حضور راوی بهره گرفته شده است. «صنوبر» در جشنواره فیلم فجر سال ۸۱ تغییر نام داد و این باربا نام «سال سخت در خمین» نمایش داده شد. درهمان زمان نیز با حفظ همین نام در قالب سریالی شش قسمتی از تلویزیون پخش شد.
این اثر قرار بود در صدمین سالگرد تولد امام خمینی (ره) ساخته و عرضه شود اما با چند سال تأخیر مقابل دوربین رفت. صنوبر به تهیه‌کنندگی مهدی همایونفر ساخته شد و محصول سرمایه گذاری مشترک مؤسسه «عروج فیلم» و «شبکه یک سیما» بود. «عروج فیلم» یکی از زیرمجموعه‌های مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی (س) است که آثار نمایشی در این زمینه را تولید می‌کند.
کارگردان در این اثر، به مقطع نوجوانی امام خمینی (ره) و زندگی این شخصیت در فاصله ۱۳ تا ۱۶ سالگی وی می‌پردازد. مقطعی که با آغاز جنگ جهانی اول در ایران همزمان است و با وجود اعلام بی‌طرفی ایران، کشورمان از سوی بیگانگان مورد هجوم واقع می‌شود و روس‌ها از شمال کشور تا قزوین پیشروی می‌کنند و انگلستان نیز فعالیت‌های خود را همچنان ادامه می‌دهد. در چنین شرایطی که کشور در اشغال بیگانگان است، در هر گوشه از کشور ایران هر فردی که ۱۰۰ سوار دارد، خود را شاه می‌نامد و در محدوده جغرافیایی مشخصی حکومت تشکیل می‌دهد.
امیر مفخم یکی از این شخصیت‌ها است که در این سریال درباره کاراکتر او صحبت شده است. مفخم که خود زمانی از مشروطه خواهان بود و در فتح تهران نیز حضور داشت، به یک دیکتاتور تبدیل می‌شود و راعی این ماجرا را مقابل دوربین خود می‌برد.
مخاطب همچنین شاهد داستانی است که تعریف می‌کند احمدشاه قاجار چگونه قصد داشت پایتخت را از تهران به اصفهان منتقل کند. در همین ایام تاجران انگلیسی، غله شهر خمین را می‌خرند و به لندن می‌برند. این مساله باعث بروز قحطی در خمین می‌شود و مردم به خوردن لاشه حیوانات مرده روی می‌آورند و پس از مدتی نیز بیماری‌های واگیردار در شهر جان مردم را می‌گیرد.
اتفاق‌هایی که در این سریال روایت می‌شود، تأثیری جدی بر شکل‌گیری شخصیت امام دارد. ساخت این سریال از سال ۱۳۸۰ آغاز شد. در ابتدا گروه تصمیم داشتند در شهر خمین، محل واقعی وقوع این رویدادها سریال را بسازند اما به دلیل تغییرات فراوان جغرافیایی، امکان فیلمبرداری در این محل وجود نداشت و به همین دلیل تمامی دکورهای سریال در منطقه «کوهپایه» در حوالی اصفهان ساخته شد و سریال در همین منطقه مقابل دوربین رفت.
احمد بخشی‌زاده، جعفر دهقان، جهانگیر الماسی، حسین محجوب، مهوش صبرکن و محمود پاک‌نیت برخی از بازیگران آن هستند. محمود جعفری (شوهر عمه امام)، پریوش نظریه (عمه امام)، زهرا سعیدی (مادر امام) و علی یعقوب زاده (برادر امام) نیز از دیگر نقش‌های این اثر هستند. همچنین ایفای نقش نوجوانی امام خمینی نیز به یک نوجوان نابازیگر سپرده شد که پس از این فیلم، در اثر نمایشی دیگری حضور نیافت. فیلم صنوبر هیچگاه امکان نمایش در سینماها را پیدا نکرد و صرفاً پخش تلویزیونی آن توانست مخاطبان را با این اثر آشنا کند.
سریال «روح الله»
شبکه دو در سال ۹۱ ساخت، سریالی با نام روح الله را آغازکرد. راما قویدل کارگردانی این کار را به عهده گرفت و بازیگرانی چون انوشیروان ارجمند، افشین نخعی، حمیدرضا هدایتی، محمد کاسبی، محمد بزرگمهر و رحمان باقریان در سریال روح الله به ایفای نقش پرداخته‌اند.
این سریال به تهیه‌کنندگی محمدرضا شفیعی شامل ۱۳ اپیزود انتخابی و اقتباسی بر اساس روابط امام خمینی (ره) با همسایگان و کسانی است که از اقصی نقاط ایران موفق به دیدار با او شده‌اند. سعید نعمت‌الله فیلمنامه «روح الله» را بر اساس خاطرات مستندی که در کتاب‌های مختلف درباره امام (ره) نگارش شده، نوشته و شخصیت‌های اصلی این سریال مردم و نوجوانان هستند. نکته قابل توجه اثر نیز این است که قصه‌ها به شیوه‌ای نوشته شده‌اند که نیازی به حضور شخصیت امام (ره) در فیلمنامه وجود نداشته است.
همسایه‌داری، رعایت حق الناس، مهربانی، صرفه جویی، توجه به مطالعه و عدالت از ویژگی‌های اخلاقی امام خمینی (ره) است که در بازنمایی خاطره‌ای واقعی از افراد، روایت می‌شود.
هفت قسمت نخست این سریال به کارگردانی راما قویدل در ایام دهه فجر سال ۹۱ پخش شد که به دلیل مشکلات مالی متوقف شد، اما سال بعد در آستانه ایام ارتحال امام قسمت‌های تازه این سریال البته با کارگردانی سیامک صرافت از شبکه دو پخش شد.
مستندهایی که زندگی امام را به تصویر کشیدند
سیما در سی سالی که از رحلت امام خمینی گذشته است بارها مستندهای تلویزیونی از زندگی امام خمینی ساخته و روی آنتن شبکه‌های مختلف سیما برده است که در این قسمت مستندهایی که پر مخاطب شدند را بررسی می‌کنیم.
مستندی با استاندارهای بین المللی
مستند «روح الله» در سال ۱۳۸۶ به کارگردانی محمد دبوق ساخته شد و همان سال نیز از شبکه سه سیما برای اولین بار پخش شد. روح الله در سال‌های اخیر بارها روی آنتن شبکه‌های مختلف سیما رفت. نحوی پژوهش و ساختار این مستند باعث شده است که مستند روح الله به یک اثر با استانداردهای بین‌المللی تبدیل شده و نظر مخاطبانی از سراسر جهان را جلب کند.
مستند روح الله کامل‌ترین و جامع‌ترین مستند ساخته شده درباره امام خمینی (ره) است که در ۱۰ قسمت به مقاطع مهم زندگی امام خمینی (ره) می‌پردازد. این مجموعه بر اساس مصاحبه‌هایی از شخصیت‌های بین‌المللی کشورهای ایران، عراق، ترکیه، سوریه، مصر، فلسطین، فرانسه و لبنان ساخته شده است و بیش از ۱۰ هزار قطعه عکس و تصاویر ناب تلویزیونی که بسیاری از آنها برای اولین مرتبه نمایش داده شده‌اند، در ساخت آن به کار رفته است.
سبک و سیاق این اثر یادآور مستندهای بین‌المللی شخصیت محوری است که معمولاً در آنها جزئیات کامل و جنبه‌های مختلف زندگی یک شخصیت مورد توجه قرار می‌گیرد. هر قسمت از این مجموعه یک موضوع مستقل دارد.
مبارزات خانوادگی امام خمینی (ره)، تربیت امام در کودکی، انقلاب مشروطه، روستای خمین در جنگ جهانی اول، ازدواج امام، ورود به عرصه سیاسی، دوران اول سلطنت محمدرضا پهلوی، رحلت آیت الله عبدالکریم حائری، پیگیری هجرت آیت الله بروجردی به قم، مقاومت امام در برابر رفرم، امام در ترکیه، خطبه نماز جمعه امام به زبان ترکی، هراس لائیک‌ها از نفوذ امام، انعقاد قرارداد ۱۹۷۵ الجزایر، شهادت سید مصطفی خمینی، امام در نوفل لوشاتو، کشتار ۱۷ شهریور، تشکیل دولت موقت، فقط جمهوری اسلامی، انتخاب اولین رئیس جمهوری، نخست وزیری رجایی، عزل بنی صدر، سوءقصد به آیت الله خامنه ای، فاجعه صبرا و شتیلا، پذیرش قطعنامه ۵۹۸ از طرف امام (ره) و عملیات مرصاد برخی از مقاطعی است که این اثر به آن می‌پردازد و در پایان نیز با یک جمع‌بندی به زمان حال می‌رسد.
مستند گزارشی از زندگی امام
در سال ۱۳۷۸ واحد مرکزی صدا و سیما اقدام به تولید مستند گزارشی درباره زندگی امام خمینی کرد. این مستند گزارشی در همان سال هر شب در قالب ۱۶ گزارش ۱۰ دقیقه‌ای در بخش‌های مختلف خبری از تلویزیون پخش می‌شد.
در مستند سیره علمی امام روح الله بخش‌های مختلف زندگی و روابط امام اعم از حکومت‌داری، سیاست، فرهنگ و خانواده مقابل دوربین رفت. در تولید این مستند از برخی سخنرانی‌های آرشیوی و کمتر پخش شده از امام بهره گرفته شده است. این اثر توجه زیادی به موضوع‌های داخلی همچون وقایع پس از انقلاب که جنگ یکی از آنها به شمار می‌رود داشته است.
فراهنگ **۹۲۱۰**۹۲۴۶**