قوام و بنیاد نظام‌های اجتماعی تردیدی نیست که بر اصل ایجاد ارتباط میان اعضای جامعه و رابطه با بیرون نظام قرار دارد و این ایجاد رابطه، بدون اطلاع و آگاهی از کنش‌های درون و برون نظام ممکن نیست، به این معنا که وجود اطلاعات و اخبار از یک سو بر تعامل‌ها تاثیر گذار است و آنها را تحت تأثیر قرار می‌دهد و از سوی دیگر، همین عمل‌ها و عکس‌العمل‌ها موضوعات جدیدی برای رسانه‌ها فراهم می‌سازد.
براین اساس رسانه‌ها یکی از ابزارهای تعیین کننده خط‌مشی های حاکم بر جامعه هستند. از این رو، کسی در ضرورت حضور آنها در میان اجتماع به عنوان ابزاری برای ایجاد، تقویت و انتقال فرهنگ‌ها و باورهای دینی تردید ندارد. نکته مهم آن است که رسانه، ابزاری است که به وسیله انسان‌ها به کار گرفته می‌شود و انتقال‌دهنده اندیشه و افکارِ همان‌هاست.
امام خمینی (ره) به عنوان مرجع آشنا با مبانی و آموزه‌های دینی، آگاهی از حقایق زمان، و به عنوان معمار کبیر انقلاب اسلامی به مقوله رسانه توجه و عنایت ویژه داشت و بر اسلامی شدن رسانه‌ها و قرار گرفتن آنها در جهت فرهنگ دینی تأکید بسیار می‌کرد که در ادامه به فرازها و توصیه‌ها به رسانه می‌پردازیم که در صحیفه ایشان آمده است:
پرهیز از تحریف
امام (ره) در جای جای پیام‌ها و سخنرانی‌های خود، همواره متذکر شده‌اند که «قلم و بیان آزاد است که بنویسد و بگوید، اما توطئه نباید بکند. از این رو، لازم است مطبوعات از هرگونه تحریف پرهیز کنند.
آزادی در چارچوب قانون
امام راحل درباره آزادی در چارچوب قانون می‌فرمایند: «سمت و سوی مطبوعات باید خدمت باشد مطبوعات باید همیشه در خدمت اسلام عزیز و مردم و کشور باشند و آزادی‌ها در حدود قوانین مقدس اسلام و قانون اساسی به بهترین وجه تأمین شود».
ندادن اجازه نشر به مطبوعات فاسد
امام خمینی با اینکه آزادی مطبوعات را می‌پذیرد، اما در وصیت‌نامه الهی سیاسی گوشزد می‌کند: «اکنون وصیت من به مجلس شورای اسلامی در حال و آینده… آن است که نگذارند این دستگاه‌های خبری و مطبوعات و مجله‌ها از اسلام و مصالح کشور منحرف شوند و باید همه بدانیم که آزادی به شکل غربی آن، که موجب تباهی جوانان و دختران و پسران می‌شود، از نظر اسلام و عقل محکوم است و تبلیغات و مقالات و سخنرانی‌ها و کتب و مجلات بر خلاف اسلام و عفت عمومی و مصالح کشور، حرام است و بر همه ما و همه مسلمانان جلوگیری از آنها واجب است. و از آزادی‌های مخرب باید جلوگیری شود. و از آنچه در نظر شرع حرام و آنچه بر خلاف مسیر ملت و کشور اسلامی و مخالف با حیثیت جمهوری اسلامی است، به‌طور قاطع اگر جلوگیری نشود، همه مسئول هستند».
از این بیان و گفته‌های مصرانه امام خمینی (ره) به دست می‌آید که حد و مرز آزادی‌ها در قلم و بیان، احکام دین اسلام و نیز مصالح کشور است. چه بسا مواردی وجود داشته باشد که مستقیماً با شرع مقدس مرتبط نباشد، اما مصالح نظام و کشور اسلامی را به مخاطره بیندازد که در این صورت، حفظ مصالح عمومی کشور بر همه کس شرعاً و عقلاً لازم است.
نویسندگی و نویسندگان
امام خمینی (ره) افزون بر خود رسانه‌ها، عنایتشان بیشتر به تعیین‌کنندگان محتوای رسانه مانند محققان، نویسندگان و خطیبان است و نیز ایشان به صاحبان رسانه به عنوان جهت دهندگان رسانه توجه ویژه‌ای دارد. از این رو، می‌توان گفت که مخاطب همه رهنمودهای آن حضرت، انسان‌هایی هستند که در مقدمات، پردازش، تحلیل و جهت‌دهی آگاهی‌ها و اطلاعات در رسانه نقش اساسی دارند.
دیدگاه‌های امام راحل درباره رسانه‌ها، به برخی از نظریات ایشان درباره صاحبان قلم اشاره می‌شود.
نویسندگی، واجب کفایی است
«نویسندگان در هر جا که هستند، چه در حوزه‌های علمیه و چه در دانشگاه‌ها و چه در سایر جاها هستند، باید با گفتار خودشان و نوشتار خودشان به این کشور خدمت کنند. عذر نیست برای آنها که چون من وارد یک شغلی نیستم، پس نویسندگی هم نکنم. شغل، امروز یک امری است که برای آن اشخاصی که شایسته هستند و ایران احتیاج به آن شغل‌ها دارد، واجب کفایی است».]
قلم در محضر خداست
«در نوشته‌هایتان به خدا توجه داشته باشید! بدانید که این قلم که در دست شماست، در محضر خداست و اگر هر کلمه‌ای نوشته شود، بعد سوال می‌شود که چرا این کلمه نوشته شده است. اگر به جای این کلمه بشود یک کلمه خوب‌تر نوشت، از شما سوال می‌کنند چرا این کلمه زشت را نوشته‌اید؟».
قلم در خدمت تربیت بشر باشد
«قلم به دست بگیرند برای تربیت بشر. آن‌قدری که بشر از قلم‌های صحیح نفع برده است، از چیزی دیگر نبرده است و آن‌قدر که ضرر کشیده است، از چیزهای دیگر ضرر نبرده است. قلم‌ها و بیان‌ها با مغزهای مردم رابطه دارند. اگر قلم‌ها و بیان‌ها و علم‌ها و تعلیم‌ها و آموزش‌ها برای خدا باشد، مغزها را الهی تربیت می‌کنند و اگر برخلاف این باشد، مغزها، مغزهای غرورمند، مغزهای طاغوتی از آن پیدا می‌شود».
قلم و بیان در خدمت تعالی اسلام، کشور و ملّت باشد
«به آن دسته از تحصیل‌کردگان و روشنفکران و دانشمندان که به مرض غرب و شرق زدگی مبتلا نیستند و حاضر نیستند شرف اسلامی، ملی و میهنی خود را فدای امیال قدرتمندان کنند یا در راه لذات و شهوات زودگذر فدا کنند، عرض می‌کنم: همت بگمارید که قلم و بیان خویش را برای تعالی اسلام و کشور و ملت خود به کار گیرید و با توده‌های محروم همصدا و همدست شوید که آزادی از چنگال شرق و غرب را که امروز نصیبتان شده، حفظ کنید و در این خدمت از هیچ کوششی و مجاهده‌ای دریغ نکنید که برای هیچ‌یک از ملت‌های جهان این فرصت نبوده است و یا برای کمتر ملتی این فرصت پیش آمده است. خداوند همه ما را توفیقِ شناخت وظیفه، عنایت فرماید».
قلم در راه آزادی ملت و نشر فرهنگ اسلامی باشد
«آقایان! شما نویسندگان الآن تکلیف بسیار بزرگی به عهده‌تان هست، پیشتر قلم شما را شکستند، الآن قلم شما باز است، لکن استفاده از قلم، در راه آزادی ملت، در راه تعالیم اسلامی بکنید. این ملت که می‌بینید، تمامشان زیر بیرق اسلام است که وحدت پیدا کردند. اگر نبود قضیه وحدت اسلامی، ممکن نبود اجتماع اینها. الآن از بچه چند ساله تا پیرمرد هشتاد ساله همه با هم، اینها در این نهضت شرکت دارند و همه با هم در این پیروزی شرکت دارند».
به مستضعفین خدمت کنید
«ای قشرهای روشن‌فکر و ای قشرهای نویسنده! قلم‌ها و گفتار خودتان را در راه این مستضعفین صرف کنید. ای دانشمندان ما، ای دانشجویان ما، ای فرهنگیان ما، ای دانشگاهیان ما، اجتماعات خودتان را برای راه این مستضعفین تقویت کنید. شما بودید که این‌همه خدمت کردید و این‌همه خون دادید و این همه حبس رفتید و این‌همه زجر کشیدید برای خلاصی از یوغ دشمنان، خلاصی از چپاولگری چپاولگران. نگذارید زحمات خودتان هدر برود، قلم‌ها را در راه خدمت به این خلق به کار بیندازید!».
تفرقه نیفکنید
«لازم است جوان‌های متعصب و طلاب تازه‌کار از زبان و قلم خود جلوگیری کنند و در راه اسلام و هدف مقدس قرآن از اموری که موجب تشتت و تفرقه است، خودداری کنند».
روحیه انقلابی را تقویت کنید
«شما حضرات آقایان که در پیروزی انقلاب سهیم بودید و اسلام و ایران مال خودتان است، سعی کنید قلم‌ها و زبان‌هایتان در خدمت انقلاب و به ثمر رسیدن آنکه آزادی و استقلال در سایه جمهوری اسلامی و زیر پرچم توحید و اسلام بزرگ است باشد. سعی کنید روحیه ملت را تقویت کنید و در مقابل فحاشی‌های منحرفین که برای تضعیف روحیه ملت است، بی دریغ فعالیت کنید و از تضعیف اشخاص و یا گروه‌هایی که در خدمت جمهوری اسلامی هستند و تضعیف آنان مستقیماً خدمت به جهان‌خوارانی است که در کمین نشسته‌اند تا از قلم‌ها و زبان‌های شما بهره‌گیری کنند، بپرهیزید. انصاف نیست که جوانان عزیز اسلام از ارتش و سپاه و ژاندارمری و بسیج و شهربانی گرفته تا گروه‌های جانباز عشایر و عزیزان شهرها و روستاها در سراسر کشور در خدمت اسلام و مسلمین خون خود را نثار و جان خود را فدا کنند، ما در کناری بنشینیم و با قلم‌ها و زبان‌های خود قلب نورانی آنان را آزار دهیم. انصاف دهید که ما برای اسلام و کشور اسلامی خود چه کرده‌ایم و این جوانانِ عزیزِ از خود گذشته، از دانشگاهی تا روحانی و از روستایی تا شهرستانی و از کارگر تا بازاری چه کرده‌اند. از اول انقلاب تا کنون تمام رنج‌ها و زحمت‌ها و جانبازی‌ها بر دوش این طبقات بوده است و آنان ولی نعمت ما بوده‌اند».
ملت‌ها را برای اخراج ستمگران از صحنه بسیج کنید
«در این دنیای مسموم که نفس کشیدن در آن مرگ تدریجی است، تکلیف ملت‌های در بند این ابرقدرت‌ها و انگل‌های آنان چیست؟ باید بنشینند و این صحنه‌های جنایتکار را تماشا کنند و با سکوت مجال دهند که دنیا در آتش بسوزد؟ آیا روحانیون، نویسندگان، گویندگان، روشنفکران، متفکران از هر ملت و مذهب که هستند، در این زمان تکلیفی انسانی، مذهبی، ملی و اخلاقی ندارند و باید نقش تماشاگر را در کشورهای خود ایفا کنند؟ و یا آنکه باید این سران و سردمداران با گفتار و نوشتار خود، ملت‌های مظلوم در بند را بسیج کنند تا ستمگران را از صحنه خارج کنند و حکومت را به دست مستضعفان بسپارند؛ چونان که در ایران با همّت ملت بزرگوار شد».
رسالت مطبوعات
- حرکت در مسیر خواست ملت
امام خمینی (ره) آگاهی صاحبان مطبوعات از خواسته‌های مردم و ملت را شرط لازم برای همگونی آنان با ملت می‌داند. از این رو، لازم است بر اساس آن آگاهی، در مسیر خواسته‌های ملت حرکت کنند؛ همان‌گونه که می‌گوید:
«به طور کلی در هر کشوری، مطبوعات آن کشور و تلویزیون و رادیو آن کشور، باید در مسیر آن ملت و در خدمت ملت باشد. مطبوعات باید ببیند که ملت چه می‌خواهد، مسیر ملت چیست؟ روشنگری از این طریق داشته باشد و مردم را هدایت کند».
و در جای دیگر به سرزنش مطبوعاتی می‌پردازد که این رسالت خویش را ایفا نکرده و برخلاف خواست مشروع مردم قدم برداشته‌اند: «در مملکتی که آن همه خون‌ریزی شد و آن همه ملت ما خون دادند تا اینکه یک جمهوری اسلامی موافق آرای اکثریت قریب به اتفاق محقق شد و دست خائنین کوتاه گردید و دست چپاولگران قطع شد، اگر مطبوعات در مطبوعات بخواهند باز به پشتیبانی از جنایتکاران و خیانتکاران چیزی بنویسند، این مطبوعات ما نیست، این خیانت است. باید مطبوعات آنچه که ملت می‌خواهند، بنویسند، نه آنچه که برخلاف مسیر ملت است. مع الأسف در بعضی از مطبوعات چیزهایی که برخلاف مسیر ملت است و برخلاف آمال جامعه ملت است، منعکس می‌شود و ما تاکنون به مسامحه رفتار کرده‌ایم و من امیدوارم که مطبوعات را خود صاحبان مطبوعات اصلاح کنند».
تربیت جامعه
از نگاه امام راحل (ره) نقش مهم مطبوعات، تعلیم و آموزش و آگاهی رسانی است: «مطبوعات باید مثل معلمینی باشند که مملکت را و جوانان را تربیت می‌کنند و آرمان ملت را منعکس می‌کنند».
«… باید مجله راه بیندازید که وقتی جوان‌ها باز می‌کنند، شکل و صورت و عکس‌های مجله و تیترهای مجله طوری باشد مقابل آنکه پنجاه سال ما را به نابودی کشید. شما باید جبران آن خرابی پنجاه سال را بکنید. پنجاه سال جامعه ما هر مجله‌ای را باز کردند و یا گوش به رادیو و تلویزیون دادند، همه انحرافی بود. همه برای این بود که از جوان‌ها مبادا جوان صحیحی ساخته شود، که خداوند به داد شما رسید و مسائل جهش پیدا کرد. اینها دنبال این هستند که انقلاب را برگردانند به جای اولش. هر کس مجله می‌خواهد بنویسد، باید مجهز باشد که این نسل آینده را تربیت کند. برای نسل آینده فکری بکنید. اسلام همه نسل‌ها را مکلف می‌داند. پیغمبر اسلام مکلف بودند برای همه نسل‌ها. همچنین مکلفیم که برای نسل‌های آینده کار کنیم. باید تربیت ما از اولاد، در خانه و دبستان و دبیرستان‌ها باشد».
«اگر مطبوعات متحول بشود و ان شاءاللّه می‌شود و شده است متحول بشود به یک مراکزی که بخواهند تقوا را در جامعه منتشر کنند، وقتی جوان‌ها و بچه‌های تازه رس ما وارد می‌شوند در میدان فعالیت اجتماعی، بروند دنبال روزنامه، روزنامه مربی باشد. گوش کنند به رادیو، رادیو مربی باشد. نگاه کنند به تلویزیون، تلویزیون مربی باشد. نگاه کنند به مجلات، مجلات، مجلاتی باشد که تربیت بکند، این جوان وقتی که به هر جا توجه کرد، دید که گوش و چشمش پر شده از تربیت، این‌طور بار می‌آید. اگر رها بشود، هرزه، بار می‌آید. اگر بکشندش در طرف فساد، می‌رود آن طرف، و اگر بکشندش در طرف صلاح، می‌آید این طرف».
انحراف زدایی
امام خمینی (ره) بی تفاوتی مطبوعات در برابر مفاسد و ناهنجاری‌های اجتماعی را شایسته نمی‌داند و بر انحراف‌زدایی از سوی رسانه‌ها به عنوان رسالتی مهم تأکید می‌کند:
«وضع کشور را در گذشته دیدید که چگونه بود. تمام چیزها در جهت اسلام زدایی بود، خصوصاً مطبوعات که وضعی داشتند که اگر مهلت پیدا می‌کردند، طولی نمی‌کشید که همه چیز را از بین می‌بردند. امیدوارم با همت آقایان همه آن انحرافات از بین برود.
مطبوعات باید یک مدرسه سیار باشند تا مردم را از همه مسائل به خصوص مسائل روز آگاه کنندو به صورتی شایسته از انحرافات جلوگیری کنند و اگر کسی انحرافی دید، با آرامش در رفع آن بکوشد. به طور کلی، مطبوعات باید یک بنگاه هدایت باشند؛ یعنی به صورتی که اگر دست مردم بیفتد، مردم هدایت شوند».
معرفی درست اسلام واقعی
«ما که می‌گوئیم اسلام را ما می‌خواهیم صادر کنیم، معنایش این نیست که ما سوار طیاره بشویم و بریزیم به ممالک دیگر. یک همچو چیزی نه ما گفتیم و نه ما می‌توانیم. اما آنکه ما می‌توانیم، این است که می‌توانیم به وسیله دستگاه‌هایی که داریم، به وسیله همین صدا و سیما، به وسیله مطبوعات، به وسیله گروه‌هایی که در خارج می‌روند، اسلام را آن‌طوری که هست، معرفی کنیم. اگر آن‌طوری که هست معرفی بشود، مورد قبول همه خواهد شد. بشر فطرتش یک فطرت سالم است، اگر یک چیزی را القا بکنند، روی فطرت سالم خودش قبول می‌کند و قدرتمندها از همین معنا می‌ترسند».
تربیت نیروی انسانی مفید
امام خمینی (ره) مهم‌ترین رسالت رسانه‌ها را تربیت و تقویت نیروی انسانی مفید و کارآمد می‌داند و برنقش آفرینی رسانه‌ها تأکید می‌کند:
«آنکه از همه خدمت‌ها بالاتر است، این است که نیروی انسانی ما را رشد بدهد و این به عهده مطبوعات است، مجله‌هاست، رادیو تلویزیون است، سینماهاست، تئاترهاست. اینها می‌توانند نیروی انسانی ما را تقویت کنند و تربیت صحیح بکنند و خدمتشان ارزشمند باشد و می‌توانند مثل رژیم سابق باشند که همه چیز به هم ریخته بود و همه چیز در خدمت استعمار بود. آنها خودشان هم نمی‌دانستند. خیلی‌ها خودشان نمی‌دانستند، نمی‌دانست که این عکسی که از این زن لخت می‌اندازد، چند تا جوان را آشفته می‌کند، از بین می‌برد. در هر هفته‌ای که مثلاً یک مجله‌ای در می‌آید که در آن ده تا عکس کذاست، این چند نفر از جوان‌های ما را از دست ما می‌گیرد. یا خودشان هم متوجه نبودند یا خودشان هم از آنها بودند، ما چه می‌دانیم. اگر خودتان را متحول کردید، کشورتان را هم می‌توانید نجات دهید. اگر به همان حال باشید و اسمتان را عوض کردید، با اسم نمی‌تواند یک کشوری اداره بشود. با لفظ، با لفظ جمهوری اسلام، با رأی به جمهوری اسلام، نمی‌تواند یک مملکتی اسلامی بشود. مملکت اسلامی محتوایش باید اسلامی باشد. شما هم که مجله می‌نویسید، می‌توانید خدمت کنید، جوان‌ها را برومند کنید با مقالاتتان، مقالات صحیحتان. دنبال این باشید که از نویسنده‌های متعهد اسلامیِ انسانی نیرو بگیرید، مقالات صحیح بنویسید، درد و دوایش را بنویسید، همه چیز را انتقاد کنید».
انتقاد به جای تخریب
یکی از کارکردهای مطبوعات، رصدکردن اشتباهات و اشکالات در عملکرد و ناسازگاری کارهای مسئولان و مدیران با قانون و ضوابط حاکم بر جامعه و تذکر و انتقاد درست از آنان است. چه بسا تذکرات رسانه‌ها موجب شود که افرادی که دچار خطا و اشتباه شده‌اند، متوجه شوند و روند انجام کارها را به‌گونه‌ای درست طراحی کنند و تغییر دهند که خسارات احتمالی به دنبال نداشته باشد و از آسیب‌های جدی آشکار و پنهان جلوگیری شود. امام خمینی (ره) این نقش رسانه‌ها را یادآور شده، بر انتقاد سالم و سازنده تأکید می‌کند:
«مسئله دیگر راجع به انتقاد، البته روزنامه‌ها باید مسائلی که پیش می‌آید را نظر کنند، یک وقت انتقاد است؛ یعنی انتقاد سالم است، این مفید است. یک وقت انتقام است، نه انتقاد. این نباید باشد. این با موازین جور در نمی‌آید. انسان چون با یکی خوب نیست، در مطبوعات او را بکوبد، کار درستی نیست. اما اگر کسی خلاف کرده است، باید او را نصیحت کرد، پرده‌دری نباشد، ولی انتقاد خوب است. باید در این امور خیلی ملاحظه بفرمائید تا مطبوعات مرکزی باشد برای استفاده عموم، و اینکه مردم بفهمند باید چه بکنند و باید چه بشود».
و در جای دیگر می‌گوید: «شکی نیست که دخالت‌های غیر صحیح بعضی از اشخاص که به صورت روحانی درآمده‌اند و اشخاص غیر روحانی که خود را بدون هیچ‌گونه صلاحیتی در امور کشوری وارد کرده‌اند، زیاد هستند. باید مراجع صلاحیت‌دار از این‌گونه اعمال شدیداً جلوگیری کنند و باید نویسندگان و گویندگان ذی صلاحیت، در رفع آنها با نصایح برادرانه و انتقاد سالم بکوشند، لکن نه به طور انتقام‌جویی و از روی عقده‌های درونی و چهره جمهوری اسلامی را واژگونه کردن که خود گناهی بزرگ است، که این‌گونه برخوردها نه تنها علاوه بر آنکه تأثیر درستی ندارد، دارای عکس العمل نیز است. مع الأسف بعضی از نویسندگان و گویندگان به جای انتقاد سالم و هدایت مفید، با انتقاد کینه‌توزانه می‌خواهند افراد جامعه را به جمهوری اسلامی بدبین کنند. اینان به جای انتقاد سازنده، به فحاشی پرداخته و به جای نهی از منکر، خود مرتکب منکر می‌شوند. خداوند آنان را هدایت فرماید!».
تشویق اشخاص فعّال و مبتکر
«رادیو تلویزیون و مطبوعات مال عموم است؛ چنانچه شما هم همین اعتقاد را دارید که عموم بر آنها حق دارند. از این جهت، من به سهم خود خیال دارم که راجع به من کم باشد، مگر در مواقع حساسی که لازم است که آن هم باید از ما سوال شود که آیا مطلبی را باید نقل بکنند یا خیر، والاّ آنچه خوب است در رادیو تلویزیون و مطبوعات باشد، آن است که برای کشور اثری داشته باشد؛ مثلاً اگر زارعی خوب زراعت کرد و زراعتش خوب بود، شما این شخص را به جای مقامات کشور در صفحه اول بگذارید و زیرش بنویسید این زارع چگونه بوده است، این منتشر بشود. و یا کارمندی خوب کار کرد، و یا اگر طبیبی عمل خوبی انجام داد، عکس او را در صفحه اول چاپ کنید و بنویسید که این عملش چطور بوده است. این باعث تشویق اطبا می‌شود و بیشتر دنبال کار می‌روند. یا مثلاً اگر کسی کشفی کرد، باید مفصل با عکس و مطلب باشد. یا اگر کسی سارقی را دستگیر کرد و یا یک کشاورز و یا هنرمند و یا جراح که متأسفانه نه اسمشان است و نه عکسشان؛ در حالی که اینها لایق‌اند تا در روزنامه‌ها مطرح شوند. خلاصه باید اساس «تشویق» اشخاصی باشد] که [در این کشور فعالیت می‌کنند. اینها به این کشور حق دارند، به این روزنامه‌ها حق دارند، به رادیو تلویزیون حق دارند…».
آموزش راه و روش زندگی شرافتمندانه
«رسانه‌های گروهی به ویژه صدا و سیما، این مراکز آموزش و پرورش عمومی می‌توانند خدمت‌های گران‌مایه‌ای را به فرهنگ اسلام و ایران کنند. بنگاه‌هایی که شب و روز ملت در سراسر کشور با آنها تماس سمعی و بصری دارند، چه مطبوعات در مقالات و نوشتارهای خود و چه صدا و سیما، در برنامه‌ها و نمایشنامه‌ها و انعکاس هنرها و انتخاب فیلم‌ها و هنرهای آموزنده باید همت گمارند و بیشتر کار کنند و از گردانندگان و هنرمندان متعهد بخواهند تا در راه تربیت صحیح و تهذیب جامعه، وضعیت تمام قشرها را در نظر گرفته و راه و روش زندگی شرافتمندانه و آزادمنشانه را با هنرها و نمایشنامه‌ها به ملت بیاموزند و از هنرهای بدآموز و مبتذل جلوگیری کنند».
صرفه جویی در وقت و بیت المال
«مطبوعات باید این توجه را داشته باشند که چیزهایی که برای ملت مفید نیست، در روزنامه‌ها ننویسند، کاغذ صرف این نکنند، وقت صرف این نکنند. باید رادیو تلویزیون توجه به این معنا داشته باشد که این از بیت‌المال مسلمین است، باید وقتش صرف چیزهایی که مربوط به مصالح مسلمین نیست، نشود؛ مسئولیت دارد اینها».
اصلاح اخلاق جامعه
«نشریه، بسیار خوب است. در صورتی که محتوای آن محتوای آموزنده باشد و دست اندرکاران آن متعهد باشند، این نشریه رأس همه امور می‌شود. انسان اگر انصاف داشته باشد، باید به خاطر مردمی که قلم‌ها را برای اینها آزاد گذاشته‌اند، از قلم و قدمش استفاده کند و دیانت هم اقتضای همین را می‌کند. ما باید نشریاتمان مفید باشد و اخلاق جامعه را اصلاح کنیم».
کوشش در حفظ آرامش کشور
«ما الآن در ایران احتیاج به آرامش داریم. اگر ما بخواهیم که این نهضت پیروز بشود، باید ما آرامش این مملکت را حفظ بکنیم. باید همه قشرها متوجه باشند که آرامش را حفظ کنند. … تلویزیون باید ارشاد بکند. رادیو باید ارشاد بکند. روزنامه‌ها باید ارشاد بکنند، روزنامه‌ها نباید یک چیزهایی را که موجب تهییج مردم است و موجب انحراف مردم است، در آنجا بنویسند. رادیو نباید این کار را بکند، باید ارشاد بکند. و در عین حال مردم را متوجه به این بکنند که ما دشمن داریم و دشمن دنبال این است که تشنج پیدا بشود. باید از تشنج‌ها جلوگیری کرد و باید آن اشخاص منحرف را ارشاد کرد و اگر ارشاد نشدند، آنها را منزوی کرد، بی‌اعتنایی کرد به آنها. هر دفعه‌ای که شما یک طوری بکنید که با شدت رفتار کنید، آنها مظلومیت به خودشان می‌دهند و برای ما ضرر دارد. باید هم مسائل را گفت و هم آرامش را حفظ کرد، هم مطالب را مردم بدانند، گویندگان باید بگویند و هم آرامش را باید حفظ بکنند».
پرهیز از تضعیف ارکان و نهادهای نظام اسلامی
قوام نظام اسلامی بر پایه نهادها و ارکان متعدد مانند قوه قضائیه، مقننه، مجریه، شورای نگهبان و … است؛ به گونه‌ای که تضعیف هر یک از آنها موجب تزلزل پایه‌های آن نظام مقدس خواهد شد. از باب مثال، دستگاه قضائی در هر جامعه‌ای، عهده‌دار برخورد با خاطیان و منحرفان است تا آنان را مجبور به همنوایی با کل نظام کند. تضعیف این دستگاه به هر شکل که باشد، موجب حاکمیت طاغوت مسلکان، دگراندیشان، عدالت‌گریزان و مفسدان بر جامعه خواهد شد. از این رو، امام خمینی (ره) از هرگونه تضعیف این قوه، نهی می‌کند و درباره شکایت از قاضی و یا دادگاه خاصی، از رسانه‌ای کردن آن هشدار می‌دهد و می‌فرماید:
«قوه قضائیه، که ملجأ و پناهگاه مردم ستمدیده است، قوه‌ای است مستقل و هیچ مقامی حق دخالت در آن را ندارد و اگر کسانی پیدا شوند که ندانسته در امور قضائی دخالت می‌کنند، باید بدانند که بر خلاف دستورات شرعیه و نظام جمهوری اسلامی عمل کرده‌اند. و اگر دانسته تخلف می‌کنند، مستحق عقاب و تعقیب‌اند…. مجلات و روزنامه‌ها و رسانه‌های گروهی توجه داشته باشند که تضعیف قوه قضائیه بر خلاف موازین اسلامی است و از پخش چیزهایی که موجب تضعیف یا توهین مقام قضاست، احتراز کنند. این کشور، اسلامی است و باید هر امری موافق با موازین اسلامی باشد. شکایت از قاضی یا دادگاه باید به حسب مقررات شرعی باشد و شاکی هر کس هست حق ندارد در مطبوعات یا رسانه‌های گروهی یا در مجامع عمومی طرح دعوا کند و علیه قوه قضائیه جوسازی کند».
ایشان درباره پرهیز از تضعیف قوای مسلح نیز می‌فرماید: «انصاف نیست که جوانان عزیز اسلام از ارتش و سپاه و ژاندارمری و بسیج و شهربانی گرفته در سراسر کشور در خدمت اسلام و مسلمین خون خود را نثار و جان خود را فدا کنند، ما در کناری بنشینیم و با قلم‌ها و زبان‌های خود، قلب نورانی آنان را آزار دهیم».
بررسی دقیق مقالات و چاپ عکس‌ها
«مقالاتی که نوشته می‌شود … این مقالات را با دقت در یک شورایی که خودتان تأسیس می‌کنید، مطالعه کنید. ممکن است یک وقت یک مقاله‌ای ابتدایش خیلی هم دلچسب باشد و برای شما خوب باشد، لکن در خلالش یک وقت مسائلی طرح شود که بر خلاف مسیر خود شماست. مقالات هم باید به طور دقت، یک نفر نه، یک شورایی باشد، یک جمعیتی باشد که این مقالات را درست تحت نظر بگیرد و بعد از اینکه دیدید در همین راه است و همین مسیر است، آن وقت در مجله آن مقاله را منعکس کنید. همین طور راجع به عکس‌هایی اگر در آن هست»
مقالات اصلاحی و نوع تیترها
«مقالاتی که می‌نویسید، اصلاحی باشد. اخباری که می‌نویسید، تیترهایی هست، مردم اینها را در روزنامه می‌بینند و می‌فهمند که این تیتر از کجا پیدا شده است و برای چه مقصدی این تیتر را گذاشته‌اند و گاهی هم آدم می‌بیند مسئله این طور نبوده است، تیترش یک جور است و مسئله‌اش یک جور دیگر. مردم این تیترها را نگاه می‌کنند و می‌فهمند که چه فسادی و یا چه صلاحی واقع شده است.
باید توجه کنید که روزنامه‌ای تیترش چیزی نباشد که محتوایش آن‌طور نباشد، نه به آن تندی که در تیتر است و نه به آن عظمت، این غش است. درست مثل کاسبی که روی متاعش چیز خوب می‌ریزد و آخرش فاسد است و این حرام است و اگر تیتر با محتوا نخواند، غش است که شما با قلم‌هایتان می‌کنید. باید توجه کنید و شک نکنید ما روز محاسبه داریم. از همه چیزها محاسبه می‌شود. آن روز، خود انسان، قلم‌ها، دست‌ها، چشم‌ها شهادت می‌دهند. دیر یا زود، چیزی نیست، ولی چنین روزی هست».
پرهیز از مطالب تکراری و طولانی
«مسئله دیگر، عمده این است که تکرار نباشد. به عقیده من این سه روزنامه با هم تفاهم کنند و مسائل را مختصرتر بنویسند، مفیدتر و کمتر بنویسند، طولانی و تکراری نباشد. مردم وقتی می‌خوانند، استفاده کنند، احساس کنند مطلبی است. اینکه بگویند من هر روز به کی، چی گفتم! این تکراری است. آخر هر روز من یک مسئله‌ای را می‌گویم، و هی تکرار می‌کنند که: فلانی چه گفت. این چه فایده‌ای دارد. اما در هر گوشه کشور اگر اتفاقی افتاده باشد، این خبر است و اخبار را برای مردم گفتن مفید است».
پرهیز از عکس‌های مهیج
«مطبوعات، سینما، تلویزیون، رادیو، مجله‌ها، همه اینها برای خدمت به یک کشور است. اینها باید در خدمت باشند، نه اینکه هر کس پا شود و یک مجله‌ای درست کند و هر چه دلش بخواهد، در آن باشد و هر عکسی بهتر مشتری داشته باشد، توی آن بیندازد. عکس‌های مهیج، عکس‌های مهوع در آن بیندازد که مشتری‌هایش زیاد بشود. آن وقت اسمش مطبوعات است و عرض می‌کنم صاحب قلم است و آزادی هم می‌خواهد!
باید دید تو چه می‌کنی، چه خدمتی داری به این مملکت می‌کنی، با قلمت داری چه می‌کنی؟ با قلمت بچه‌های ما را داری به باد فنا می‌دهی یا تربیت می‌کنی؟»
پرهیز از مسائل تفرقه انگیز
«مطبوعات باید مسائلی را که مضر به وحدت جامعه و مضر به آن انگیزه‌ای است که جامعه برای آن قیام کرده است و در حقیقت مضر برای اسلام است، از او احتراز کنند».
بهره گیری از نیروهای متعهد
«از مسائل مهم کسانی است که بخواهند خدمتی بکنند، مجله‌ای بیرون بدهند یا روزنامه‌ای بنویسند. اولین مسئله آنها این است که افراد انتخاب کنند، اولین مسئله آنها انتخاب افراد است؛ چون افراد اگر چنانچه اشخاصی منحرف باشند، بدون اینکه شما توجه داشته باشید، یک وقت متوجه می‌شوید که انحراف پیدا شده است؛ چون اشخاص‌اند که می‌توانند انسان را به دامان آمریکا و یا به دامان شوروی بکشانند.
ملتی که برای اینکه از زیر این سلطه‌ها خارج شود، آن‌قدر مجاهده کرده است، آن‌قدر جوان داده است، آن‌قدر زحمت کشیده است، یک وقت می‌بینید راه مجله، راه مطبوعات، راه رادیو تلویزیون، نطق‌ها و همه آن چیزهایی که الآن هست، به واسطه ورود اشخاصی که خلاف آن چیزی که مسیر ملت است، عمل می‌کنند، منحرف شده و شما بعداً متوجه آن می‌شوید. این از مسائل مهمی است که توجه به او لازم است و اغماض از آن جایز نیست».
ارزیابی سوابق و افکار اشخاص
«اشخاصی که اداره می‌کنند یک جایی را، باید از اول ارزیابی شود که این اشخاص چکاره بوده‌اند، سوابقشان چیست و تحصیلاتشان در کجا بوده، چه رویه‌ای در تحصیلات داشته‌اند و بعد از انقلاب چه وضعیتی داشته‌اند، قبلاً چه وضعیتی داشته‌اند، افکارشان قبلاً چه بوده!؟
اگر کسی افکارش منحرف بوده و حالا بیاید ادعا بکند که من برگشته‌ام، ما باید قبول کنیم، اما نباید او را مجله‌نویس کنیم. این دو، با هم فرق دارد. بسیاری از اشخاص هستند که می‌آیند و می‌گویند ما توبه کردیم. البته توبه آنها قبول است، لکن نمی‌شود آنها را سر کاری گذاشت که آن کار اهمیت دارد؛ برای اینکه ما نمی‌دانیم این شخص به حسب واقع «توبه» کرده است یا می‌خواهد با کلمه توبه ما را بازی دهد. ما قبول می‌کنیم که در جامعه مسلمین مثل سایر مسلمانان با او عمل کنیم، اما نباید رادیو تلویزیون را به دست او بدهیم و یا او را در رادیو تلویزیون راه دهیم و یا مجله‌ای که برای تربیت افراد و برای ترویج مسیر اسلامی ملت است، به دست او بدهیم و یا نوشته‌هایش را به دست او بسپاریم.
ما نباید خوش باور باشیم! خیلی از اشخاص هستند که تمام حرف‌هایشان حرف‌های اسلام است، تمام حرف‌هایشان حرف‌های نهج البلاغه است، تمام حرف‌هایشان حرف‌های قرآن است، لکن مسیرشان این نیست. اشخاصی هستند که این راه را پیش گرفتند برای اینکه خودشان را در جامعه جا بزنند و آن مقصدی را که دارند، عمل کنند».
صدا و سیما از دیدگاه امام (ره)
از میان رسانه‌ها، دو رسانه رادیو و تلویزیون از اهمیت بیشتری برخوردارند؛ زیرا این دو رسانه، ویژگی‌هایی دارند که تأثیرگذاری شأن را بیشتر می‌سازد. به دلیل جایگاه ویژه این دو رسانه، امام خمینی (ره)، درباب اهمیت و بایدها و نبایدهای آنها سخنانی ایراد کرده است که برخی از سخنان ایشان را می‌آوریم.
گستردگی مخاطبان
امام خمینی (ره) به سبب نقش آفرینی گسترده صدا و سیما در تعالی یا انحطاط مردم و جهت دادن به نوع بینش سیاسی، اجتماعی و فرهنگی مخاطبان خود، برای آن دو رسانه، جایگاه ویژه ای قائل است و از این رو، می‌فرماید: «این رسانه‌هایی که ما الآن داریم، چه مطبوعات و مجلات و روزنامه‌ها و چه سینماها و تئاترها و امثال ذلک و چه رادیو و چه تلویزیون، در اینها آنی که از همه این دستگاه‌ها بیشتر رابطه با انسان دارد، تلویزیون است، از دو جهت: یک جهت اینکه مطبوعات هر چه هم تیراژش زیاد باشد، اولاّ به اندازه سطح یک مملکتی نیست و ثانیاً، همه افراد نمی‌توانند استفاده کنند؛ برای اینکه الآن تقریباً نیمی از جمعیت ما سواد خواندن ندارند تا اینکه از مطبوعات و نوشته‌ها استفاده کنند. سینماها در یک محیط محدود می‌توانند کار خودشان را انجام بدهند. رادیو هم در همه‌جا هست، در همه چیز هست، لکن فقط از راه سمع است. [اما] آن چیزی که در همه کشور؛ یعنی آن دهاتی که توی خانه خود نشسته در مرز و هیچ سواد هم ندارد، لکن چشم و گوش دارد، این از رادیو تلویزیون استفاده می‌کند. هم استفاده سمعی می‌کند، هم استفاده بصری؛ یعنی رادیو فقط استفاده سمعی دارد، رادیو- تلویزیون استفاده سمعی و بصری دارد. هم آن آدم نقشه‌ها را می‌بیند و هم طرح‌ها را می‌بیند و هم می‌شنود. بنابراین رادیو تلویزیون از تمام رسانه‌هایی که هست، حساس‌تر است. رادیو تلویزیون می‌تواند یک مملکت را اصلاح کند و می‌تواند به فساد بکشد. این را نه روزنامه می‌تواند، نه سینما می‌تواند، نه تئاتر می‌تواند، نه تبلیغات لفظی که در منابر است، می‌تواند؛ برای اینکه اینها همه شعاعشان محدود است. رادیو شعاعش مثل تلویزیون است، لکن فقط سمعی است. تلویزیون، هم سمع است و هم بصر».
رادیو و تلویزیون حساس‌ترین رسانه
امام خمینی (ره) رادیو و تلویزیون را نماد جمهوری اسلامی در نظر مردم می‌داند و رخنه کردن فساد در آن دو رسانه را از عوامل بدبینی و دور شدن مردم از نظام می‌شمارد. از این رو، بر اسلامی شدن برنامه‌های آن تأکید دارد. و افزون برآن، به سبب سرعت انتقال مطالب و اخبار و دسترسی همه مردم به آن، وجود هرگونه بدآموزی در برنامه‌های صدا و سیما را گناهی نابخشودنی معرفی می‌کند:
«آن وقت هم قضیه رادیو- تلویزیون فرق دارد با قضایای دیگر. ممکن است در یک وزارتخانه یک مطلب خلافی بشود، بعد از ده سال دیگر هم مردم نفهمند؛ اما رادیو- تلویزیون اگر یک کار خلافی بشود و بخواهد یک چیزی باشد که بر خلاف شرع، بر خلاف مسیر ملت، یک چیزی نمایش داده بشود یا گفته بشود، همان روز اول و ساعت اول همه کشور- الآن هم که همه جا رادیو هست، تلویزیون هم شاید اکثر جاها باشد- سرتاسر کشور یک دفعه ملتفت می‌شوند که یک همچو مسئله‌ای است. از این جهت، این دستگاه حساس‌ترین دستگاهی است که در مملکت موجود است؛ یعنی از حیث اینکه در رادیو- تلویزیون هم چشم می‌بیند، هم گوش می‌شنود، آن‌هم در یک سطح وسیعِ همه‌جایی. و رادیو در خارج هم پخش می‌شود و همه آنجاهایی که موجش می‌رود، اطلاع بر آن پیدا می‌کنند و اگر خدای نخواسته این دستگاه یک وقتی نقیصه داشته باشد؛ یعنی بر مسیر ملت نباشد، بر مسیر اسلام نباشد، این خطرش بیشتر از این است که وزارت مثلاً فلان بر مسیر اسلام نباشد. این وقتی بر مسیر اسلام نباشد، سرتاسر ایران و بسیاری از کشورها می‌فهمند به اینکه این بر مسیر اسلام نیست. و برای آنهایی که غرض دارند، منعکس می‌کنند که رژیم شاهنشاهی لفظاً رفته، معناً باز هست. باز قلم‌ها و قدم‌هایی که می‌خواهند این رژیم را، این نهضت را، آلوده کنند و اشکال کنند، آنها به کار می‌افتند. و اگر یک مطلب باشد، یک مطلب را بزرگش می‌کنند و چندین برابر. و روی اساس تلویزیون نمی‌آیند صحبت کنند؛ روی اساس اسلام می‌آیند صحبت می‌کنند. اشکال حالا این است… و اگر یک دستگاهی به این وسیعی و به این حساسی یک کار خلاف اسلام بکند، یا بر خلاف مسیر ملت یک کاری انجام بدهد و یک برنامه‌ای انجام بدهد، اینها نمی‌آیند حساب بکنند به اینکه تلویزیون این‌طور است، رادیو این طور است. حساب می‌کنند که جمهوری اسلامی این طور است. بنابراین، الآن حیثیت اسلام، حیثیت جمهوری اسلامی بسته به این دستگاه‌هاست، که یکی‌اش هم دستگاه تلویزیون و رادیو است، که بیشتر از جاهای دیگر بستگی دارد».
آموزشی کردن برنامه‌ها
امام خمینی (ره) بر آموزشی کردن برنامه‌های صدا و سیما و حذف برنامه‌های لهو و لعب و بیهوده تاکید می‌کند و می‌فرماید: «حالا باید جدی بگیرید مسائل را، از آن هزل و شوخی. و عرض می‌کنم که از مسائل غیر جدّی برگردید به آن مسائل جدّی. مملکت‌تان را اداره کنید، خودتان باید اداره کنید! دستگاه تلویزیون یا دستگاه رادیو که آموزنده باید باشد، قدرت بدهد به جوان‌های ما. جوان‌های ما را نیرومند کند. نباید دستگاه تلویزیون جوری باشد که ده ساعت موسیقی بخوانند. جوانی که نیرومند هست، از نیرومندی برگردانند به یک حال خُمار و به یک حال خَلْسَ. مثل همان تریاک می‌ماند. این هم این‌قدر با او فرق ندارد. این یک جور خلسه می‌آورد، آن یک جور خلسه می آورد… و همین طور رادیو یک دستگاهی باشد برای آموزندگی، پرورش یک ملتی. با رادیو و تلویزیون از همه چیز بهتر می‌شود پرورش داد مملکت را؛ برای اینکه رادیو و تلویزیون هم مُلّا و یک آدمی که سواد دارد، از او استفاده می‌کند، هم آن کسی که هیچ سواد ندارد».
ایشان درباره اصلاح برنامه‌های صدا و سیما می‌فرماید: «و من از همه شما تقاضا دارم به اینکه برنامه‌هایتان را اصلاح کنید. برنامه‌هایی باشد که مفید باشد برای جامعه. برنامه‌هایی باشد که مسائل [و] مشکلات جامعه را بگوید. از برنامه‌های انحرافی پرهیز بکنید. گاهی من می‌بینم که در رادیو هست چیزهایی که انحرافی است، و مع الأسف آن انحرافی را چند دفعه می‌گذارند، و آن چیزی که صحیح است، یا نمی‌گذارند و یا منحرفش می‌کنند و می‌گذارند. خوب، این یک خیانت بزرگی است».
تقویت اخلاق و فرهنگ اسلامی
امام راحل (ره) صدا و سیما را وسیله‌ای برای ایجاد و تقویت اخلاق و فرهنگ در میان ملت، به ویژه جوانان می‌داند و می‌فرماید:
«ما اگر این دستگاه که باید یک دستگاه آموزنده باشد، یک دستگاهی باشد که آن تباهی‌ها، چیزهایی که جوان‌های ما را به تباهی کشید و می‌کشد، حذف بشود و به جای آن آموزندگی باشد، امور اخلاقی باشد، امور فرهنگی باشد، چیزهایی که به درد جوان‌های ما می‌خورد و جوان‌های ما را تربیت می‌کند».
لزوم مراقبت در پخش فیلم‌ها
«آنی که راجع به دیدنی هاست و فیلم‌هاست، توجه کنید که فیلم‌ها یک فیلم‌های انحرافی نباشد. فیلم‌هایی نباشد که مثلاً فرض کنید یک منظره‌هایی که سابقاً بود و انحرافات برای جوان‌های ما ایجاد می‌کرد…. حتی آنی که برای بچه‌ها نمایش داده می‌شود، باید یک جوری باشد که این بچه از اول یک طوری بار بیاید که مستقل باشد در فکر. مستقیم باشد و متعهد بار بیاید. و همین‌طور فیلم‌های بالاتر باید خیلی توجه به آن بشود که رسیدگی بکنید، نظارت بکنید. نگذارید دست اشخاصی که متعهد نیستند. اگر پیدا شدند اشخاص، باید به آنها حالی کنید. اگر نمی‌شوند، تصفیه کنید. و این امر یک امر ضروری و لازم است».
بهره گیری از هنرمندان متعهد
«رسانه‌های گروهی، به ویژه صدا و سیما… از گردانندگان و هنرمندان متعهد بخواهند تا در راه تربیت صحیح و تهذیب جامعه، وضعیت تمام قشرها را در نظر گرفته و راه و روش زندگی شرافتمندانه و آزادمنشانه را با هنرها و نمایشنامه‌ها به ملّت بیاموزند و از هنرهای بدآموز و مبتذل جلوگیری کنند. ملت عزیز در طول پنجاه سال سیاه اخیر گرفتار مجلات و روزنامه‌های تخریب کننده و فاسدکننده نسل جوان و از آنها بدتر سینماها و رادیو- تلویزیون بود که با برنامه‌های خود، ملت را به حد وافر در آغوش غرب و غربزده‌ها غلتانید. و ضررهای رسانه‌های گروهی از خرابی‌های توپ، تانک‌ها و سلاح‌های مخرب بالاتر و بدتر است؛ چه که ضررهای سلاح‌ها، گذرا است و ضررهای فرهنگی، باقی و به نسل‌های بعد انتقال پیدا می کند… اگر به طور قاطع با آنان برخورد نشود، خطر ولو در درازمدّت، کشور را تهدید می‌کند و سهل‌انگاری در این امور، ساده اندیشی است».
ساخت فیلم در ایران
امام راحل (ره) سخت بر محتوای دینی و ایرانی فیلم تأکید دارد و از ورود فیلم‌های خارجی با بار منفی و محتوای ابتذال، نهی می‌کند؛ همان‌گونه که می‌فرماید:
«من غالباً فیلم‌هایی که خود ایرانی‌ها درست می‌کنند، به نظرم بهتر از دیگران است؛ مثلاً فیلم گاو آموزنده بود. امّا حالا این فیلم‌ها باید حتماً از امریکا و یا از اروپا بیاید، با یک بی بندوباری، تا روشنفکران غربزده شاد شوند. فیلم‌هایی که از خارج به ایران می‌آید، اکثراً استعماری است. لذا فیلم‌های خارجی استعماری را حذف کنید، مگر صد درصد صحیح باشد. در هر صورت، این به عهده شما و مسئولین آنجاست».منبع صحیفه امام خمینی (ره)
تهیه و تنظیم علی اکبر قزوینیان
فراهنگ ** ۱۳۵۵ **۲۰۲۲