آنکارا در کنار روسیه، هند، ایران و چین، از ائتلاف شمال در برابر طالبان پشتیبانی مالی، نظامی، آموزشی و سیاسی به‌عمل آورد و از حامیان اقتصادی و سیاسی حامد کرزای، رئیس‌جمهور پیشین افغانستان نیز به‌شمار می‌رفت. به‌علاوه ترکیه همواره در دعوای پاکستان و آمریکا بر سر حمایت اسلام‌آباد از تروریسم طی بیش از یک دهه اخیر بی‌طرف بود و تمایل چندانی به حمایت از استدلال‌های مقامات پاکستانی نشان نمی‌داد.
اما تحولات داخلی ترکیه و پاکستان و برهم خوردن ثبات نسبی در روابط این دو با آمریکا در دو سال اخیر، نزدیک شدن اسلام‌آباد و آنکارا به یکدیگر را به‌دنبال داشته است. ازیک‌طرف، سیاست‌های ماجراجویانه رجب طیب اردوغان، رئیس‌جمهور ترکیه در غرب آسیا در سال‌های گذشته، تضاد منافع فزاینده بین این کشور و آمریکایی‌ها را موجب شد و روابط اردوغان با واشینگتن و ناتو تیره گردید. درحالی‌که وی بیشتر به‌لحاظ سیاسی و نظامی به روسیه و ایران و ازلحاظ اقتصادی به چین نزدیک شده است، دولت و ارتش پاکستان نیز به‌ویژه پس از ورود دونالد ترامپ به کاخ سفید و مواضع ضدپاکستانی او کوشیده‌اند با روسیه و ایران روابط سیاسی و نظامی گسترده‌ای برقرار کنند. پکن نیز که با سرمایه‌گذاری پنجاه میلیارد دلاری در طرح راهبردی کریدور اقتصادی چین ـ پاکستان (CPEC) به‌عنوان مکمل پروژه عظیم راه ابریشم نوین چین یا ابتکار «یک کمربند ـ یک جاده» (BRI) نبض اقتصاد و تجارت پاکستان را در دست می‌گیرد قصد دارد از برگ پاکستان به‌منظور برقراری موازنه در رقابت تنگاتنگ تجاری و سیاسی با آمریکا حداکثر استفاده را ببرد.
روند همگرایی پاکستان و ترکیه در سال 2017 همزمان با افزایش تنش بین دولت ترامپ و دولت و ارتش پاکستان و تلاش این کشور برای نزدیک شدن تاکتیکی به روسیه، ایران، و ترکیه سرعت گرفت. ژنرال قمر جاوید باجوا، فرمانده کل ارتش، و خواجه محمد آصف، وزیر امور خارجه پاکستان، در تابستان و پاییز 2017 از ترکیه دیدار کردند که با استقبال دولت و ارتش ترکیه مواجه شد. در سال 2018، چند ماه پس از پیروزی مجدد اردوغان در انتخابات ریاست‌جمهوری ترکیه و انتخاب عمران خان نیازی به‌عنوان نخست‌وزیر پاکستان، روند نزدیکی دو کشور سرعت بیشتری گرفت و به‌نظر می‌رسد سفرهای پیاپی مقامات ارشد دو کشور به پایتخت‌های یکدیگر نشانه آغاز جهشی بزرگ در روابط اسلام‌آباد ـ آنکارا در سال 2019 باشد.
براین‌اساس، روابط اسلام‌آباد ـ آنکارا را می‌توان از چند زاویه تحلیل کرد:
نظامی
ترکیه در اواخر سال 2017 برای تولید و بازسازی زیردریایی‌های فرانسوی «آگوستا ۹۰» پاکستان با این کشور به توافق رسید. همچنین به گفته مقامات نظامی ترکیه، پاکستانی‌ها قرارداد خرید بالگردهای جنگی T129 را با این کشور امضا کرده‌اند. درمقابل، آنکارا خواهان خرید نسل جدید و مسلح هواپیماهای مشّاق از پاکستان است که «سوپر مشاق» نام دارد. پروژه ارتقاء جنگنده‌های اف-۱۶ پاکستان توسط صنایع هوایی ترکیه از دیگر مواردی است که طرفین همچنان به مذاکره درمورد آن ادامه می‌دهند.
اما همکاری‌های نظامی و دفاعی دو کشور به موارد فوق ختم نمی‌شود. در راستای توسعه روابط نظامی پاکستان و ترکیه، یک ناو جنگی ترکیه‌ای در آوریل 2018 وارد آب‌های پاکستان شد و در بندر کراچی پهلو گرفت. سپس افسران نیروی دریایی ترکیه با حضور در آرامگاه محمدعلی جناح به بنیانگذار پاکستان ادای احترام کردند. هدف از این سفر، گسترش همکاری‌های دفاعی و آموزشی بین ارتش‌های دو کشور بود. درنهایت، در دسامبر 2018، ژنرال خلوصی آکار، وزیر دفاع ترکیه، برای سفری دوروزه و دیدار با مقامات نظامی و سیاسی پاکستانی وارد اسلام‌آباد شد. محورهای اصلی سفر وی، گسترش همکاری در زمینه صنایع دفاعی و مبارزه با تروریسم اعلام شد.
دلایل متعددی پشت تمایل پاکستان و ترکیه به گسترش همکاری‌های نظامی وجود دارد؛ ازجمله: تلاش پاکستان برای تنوع‌بخشی به شرکای نظامی خویش در منطقه و گرایش روزافزون این کشور به گسترش صنایع دفاعی و نظامی‌اش بدون اتکاء به آمریکایی‌ها؛ تمایل اسلام‌آباد به برخورداری از فناوری‌های نظامی غربی که واشینگتن بنابر ملاحظاتی، آنها را در اختیار پاکستان قرار نمی‌دهد؛ قدرت‌نمایی پاکستان در برابر رقبای منطقه‌ای ازطریق نزدیک شدن به ترکیه، به‌ویژه در حوزه نظامی؛ تلاش ترکیه برای گسترش دامنه نفوذش در جنوب آسیا در رقابت با آمریکا، روسیه، چین، و ایران؛ تلاش ترکیه جهت دور کردن پاکستان از ایران با توجه به گسترش روابط تهران ـ اسلام‌آباد در حوزه دفاعی و نظامی؛ و تمایل آنکارا به استفاده از تجارب پاکستان در زمینه فناوری هسته‌ای.
سیاسی و امنیتی
پاکستان و ترکیه روابط سیاسی‌شان را از سال 2017 به‌سرعت گسترش داده‌اند و انگیزه‌های زیادی نیز برای آن دارند. در وهله اول، روابط هر دو کشور با آمریکا در سال‌های اخیر با تنش روزافزون همراه بوده و با توجه به این موضوع و نیز تحریم پاکستان و ترکیه ازسوی واشینگتن انتظار می‌رود این دو کشور در اقدامی هماهنگ به همگرایی نسبی و تاکتیکی با روسیه و چین و تاحدودی با ایران ادامه بدهند. به‌علاوه، همان‌گونه که مقامات پاکستانی، ازجمله عارف علوی، رئیس‌جمهور جدید پاکستان تأکید کرده‌اند، آنکارا همواره از مواضع این کشور در مناقشه با هند بر سر منطقه کشمیر حمایت کرده است؛ مسئله‌ای که همواره برای اسلام‌آباد در تنظیم روابطش با سایر کشورها بسیار اهمیت دارد.
موضوع مبارزه با تروریسم از دیگر مسائل تأثیرگذار بر روابط پاکستان و ترکیه در سال‌های اخیر بوده و به‌ویژه در سفر وزیران کشور و دفاع ترکیه به اسلام‌آباد، سلیمان سویلو و ژنرال آکار بر همکاری با پاکستان در این زمینه به‌عنوان یک موضوع امنیتی بسیار تأکید داشتند. نخست‌وزیر پاکستان از این موضوع درظاهر استقبال کرده و گفته است که کشورش حاضر است تجارب خود را در مبارزه با تروریسم در اختیار ترکیه قرار بدهد. بااین‌حال، دولت و ارتش پاکستان که خود به حمایت و پرورش از گروه‌های تروریستی و افراط‌گرا در افغانستان متهم هستند، بیشتر مایل‌اند با دولت اردوغان در زمینه جلوگیری از مهاجرت غیرقانونی ازطریق تقویت کنترل مرزها و برخورد با پدیده پولشویی همکاری کنند.
تمایل ترکیه برای ایفای نقشی فعال‌تر در روند صلح افغانستان با توجه به همکاری نزدیک پاکستان با زلمی خلیل‌زاد، نماینده ویژه آمریکا در امور صلح افغانستان، و نفوذ چشمگیر آنکارا بر اقلیت‌های ترک‌نژاد شمال افغانستان و رقابت آنکارا با آمریکا، ایران، روسیه، هند، چین و دیگر بازیگران منطقه‌ای و فرامنطقه‌ای در افغانستان، همچنین تلاش پاکستان برای استفاده از برگ ترکیه و همگام کردن این کشور با خود در روند مذاکرات صلح افغانستان قطعاً یکی از محورهای گفتگوهای مقامات پاکستانی و ترکیه‌ای در ماه‌های اخیر بوده است.
اقتصادی و تجاری
بی‌اغراق یکی از مهم‌ترین حوزه‌های همکاری پاکستان و ترکیه، بخش اقتصاد و تجارت است. هر دو کشور اکنون زیر فشار تحریم‌های آمریکا و کاهش ارزش پول ملی‌شان، با کسری شدید بودجه، تورم، بیکاری فزاینده و غیره مواجه‌اند. هرچند حجم مبادلات تجاری اسلام‌آباد با آنکارا با رشدی فوق‌العاده در سال‌های 2010 و 2011 به حدود 750 میلیون دلار رسید، از سال 2012 با کاهش ناگهانی مواجه بوده است. اکنون نیز با وجود بهبود نسبی در روند همکاری اقتصادی دو کشور، هنوز مقامات ترکیه و پاکستان پس از هفت دور مذاکره در چند سال گذشته برای امضای پیمان تجارت آزاد (FTA) با یکدیگر به توافق نرسیده‌اند. رئیس‌جمهور پاکستان پیش از سفر به ترکیه در نوامبر 2018، برخی نگرانی‌های آنکارا را موجب به‌تأخیر افتادن امضای این پیمان عنوان کرد.
بااین‌حال، ترکیه و پاکستان در دسامبر 2018 درخصوص مفاد قرارداد ترانزیت بین دو کشور به توافق رسیدند که درصورت اجرایی شدن، به‌ویژه پاکستان از تنگنای اقتصادی تا حدود زیادی خارج خواهد شد؛ اما کوتاه‌ترین و ارزان‌ترین مسیر ترانزیت زمینی کالا از پاکستان به ترکیه و بالعکس، ایران است.
با توجه به قول مساعد مقامات ایرانی، ازجمله رئیس‌جمهور برای کمک و حمایت از اسلام‌آباد و آنکارا در برابر تحریم‌های اقتصادی و فشارهای سیاسی واشینگتن، اکنون بهترین زمان برای ایجاد کریدور ترانزیت پاکستان ـ ایران ـ ترکیه است؛ کریدوری سه‌جانبه که وزیر پیشین راه و شهرسازی ج.ا.ایران در آوریل 2018 (فروردین 97) در جریان سفر به پاکستان، شکل‌گیری آن را وعده داد. به گفته آخوندی، با هدف انتقال گسترده‌تر کالاها بین سه کشور، قرار است کیفیت خطوط ریلی پاکستان، ایران و ترکیه ارتقا یابد و قطارهای باکیفیتی در این مسیر به‌کار گرفته شوند. بنابراین، می‌توان انتظار داشت سال 2019 سال آغاز تلاش برای متحول کردن تجارت بین جنوب و غرب آسیا باشد، به شرطی که بدخواهان بگذارند و اراده لازم برای همکاری در مقامات سه کشور یادشده ضعیف نشود.
از: حسام‌الدین حجت‌زاده
منبع: موسسه مطالعات وتحقیقات بین المللی ابرار معاصر، دی ماه 97
ایرنا مقاله **1194