به گزارش گروه اطلاع رسانی ایرنا؛ موقعیت جغرافیایی ایران در منطقه خشک جهان و عطش توسعه طلبی در مناطق مختلف سبب شده است که معضل کم آبی به یکی از بحران‌های مستدام و حل نشدنی سال‌های اخیر کشور تبدیل شود که هراز گاهی و به فراخور اتفاق و موقعیتی این بحران سر می‌گشاید و با اقداماتی عجولانه و فوری فروکش می‌کند. در این میان لزوم توجه و برنامه ریزی بلندمدت و تدوین سیاست‌های کلان اجرایی از مهمترین اقداماتی است که می‌بایست در جهت تسریع مشکل کم آبی و فراگیر شدن بیش از حد آن در جامعه صورت گیرد. اقداماتی که اگرچه در نقاط مختلف و در ابعاد متعدد صورت پذیرفته اما حجم و شدت بحران کم آبی لزوم تسریع آن را بیش از پیش ضروری ساخته است. در سال جاری با بروز سیلاب‌های شدید و ناگهانی در اوایل سال گمان و حدس عمومی بر آن شکل گرفت که مشکلات حوزه آب تا میزان زیادی حل شده است؛ آمارها نیز از بهبود وضعیت آبی در سال پیش رو به دلیل بارش‌های اخیر حکایت دارد اما التزام به صرفه جویی، مدیریت و برنامه ریزی دقیق و جامع از طرف سیاست گذاران هنوز از مهمترین ضرورت‌های اجرایی و عملی در حل این بحران به شمار می‌آید.
پژوهشگر گروه اطلاع رسانی به موجب بررسی وضعیت آبی کشور پس از سیلاب‌های ناگهانی ابتدای سال و همچنین واکاوی فرصت‌ها و تهدیدهای کم آبی در ایران با «مسعود فرزاد» کارشناس مدیریت منابع آب و مدیر انتقال آب دریای خزر به فلات مرکزی ایران گفت و گو کرده است.
ایرنا: با توجه به حجم فراوان بارش‌های ابتدایی سال، وضعیت منابع آبی کشور چه تغییراتی کرده است؟
فرزاد: از ابتدای سال آبی جاری، از مهر ۹۷ تا خرداد ۹۸، تاکنون ۵۴۳ میلیارد و ۹۰۴ میلیون متر مکعب در ایران باران و برف باریده که این بارش‌ها نسبت به مدت مشابه سال پیش نزدیک به ۱.۵ برابر ثبت شده است از این رو در بیشتر نقاط کشور شاهد کشت‌های بهاره و تابستانه خواهیم بود.
از آنجایی که سیاست دولتمردان ما در ۴۰ سال گذشته، حل مشکل اشتغال و بیکاری کشور به وسیله بخش کشاورزی بوده، این امر موجب شده است، بیشتر زمین‌هایی که از گذشته تاکنون از طرف نیاکان ما به صورت دیم کشت می‌شدند به کشت آبی تبدیل شوند، از این رو افراد برای تهیه آب مورد نیاز به حفر صدها هزار چاه غیرمجاز در نواحی مختلف اقدام کردند که با این رویه هرچقدر بارندگی و آب اضافه شود به دلیل سوءمدیریت، مصرف درستی در بخش کشاورزی نداریم و به زودی با کمبود آب مواجه خواهیم شد.
از طرفی دیگر سطح مخازن آب زیر زمینی و آبخوان‌های نقاط مختلف کشور طی سالیان گذشته براثر برداشت بی رویه به شدت پایین رفته و در بعضی دشت‌ها به دلیل فراوانی برداشت آب آنها را ممنوعه اعلام کرده‌اند و در نقاطی همچون سیستان و بلوچستان و خراسان جنوبی منابع زیر زمینی به کلی خالی شده‌اند که سبب نگرانی دلسوزان حوزه آب و محیط زیست در این مناطق شده است.
ایرنا: در جریان تخریب‌های ناشی از سیل در نقاط غربی و شمال کشور در ابتدای سال، گروهی از کارشناسان سدها را به عنوان عامل این تخریب‌ها عنوان کردند. سدها چه میزان در کاهش یا افزایش سیل‌های اخیر تأثیرگذار بوده‌اند؟
فرزاد: مأموریت و هدف صنعت «سدسازی» مهار آب‌های سطحی، روان آب‌ها، جلوگیری از سیلاب، ذخیره آب حاصل از سیلاب‌ها و تأمین انرژی پاک برق آبی است. در سال آبی جاری شاهد بارش‌های خوبی در مناطق مختلف کشور بوده‌ایم به شکلی که عمده مخازن سدها در ابتدای ۱۳۹۸ خورشیدی بیش از ۷۰ تا ۸۰ درصد پر شدند، تجربه کم آبی سال‌های گذشته مسؤولان استانی مربوطه را در تخلیه سدها دچار وسواس کرد و برنامه‌های زیادی برای آب ذخیره شده در پشت سدها در نظر گرفتند اما پیش بینی‌های هواشناسی نشان داد که بارش‌های سنگینی در راه بوده است و احتمال وقوع سیل زیاد خواهد بود، از این رو باید بخش قابل توجهی از آب‌ها تخلیه شوند.
مرور اقدامات دولت در سدسازی در سال‌های اخیر ب نشان می‌دهد، وزارت نیرو بر روی «رودخانه کارون» تاکنون پنج سد بزرگ احداث کرده، به طوری که زنجیره سدهای مخزنی این رودخانه کامل است، یعنی این امکان را دارد سیل‌های بزرگی چون سیلاب امسال را نه تنها ذخیره، بلکه کنترل کند که این مهم در طول سیلاب‌های ابتدایی سال محقق و سیل فروردین ماه در حوضه رودخانه کارون مهار شد.
اما در حوضه «رودکرخه» که زنجیره سدها کامل نیست و باید چندین سد دیگر بر روی این رودخانه و شاخه‌های آن ساخته شود، به درستی بودن و نبودن سد را بر ما نمایان می‌سازد؛ در بالادست که بر روی شاخه «رودکشکان» هیچ گونه سدی ساخته نشده است، تصور بر این بود که با توجه به کم آبی، آورد رودخانه کشکان برای همیشه پایین بماند و هیچ خطری شهرها و روستاهای سر راه را تهدید نخواهد کرد، برای همین مخالفان سدسازی، «سد معشوره» را که آماده اجرا و حتی عملیات ساخت تونل انحراف آن هم تا بخش‌هایی پیش رفته بود، متوقف کردند.
در شاخه سیمره سدی به همین نام با ظرفیت ۳.۲ میلیارد احداث شده است که با توجه به اینکه آورد سیمره بیش از کشکان محاسبه می‌شود توانست حجم زیادی از سیلاب را در درون خود نگه دارد در حالی که وضعیت نزدیک به ۱۰۰ کیلومتر پایین‌تر از شهر پلدختر تفاوت دارد! بر روی رودخانه کرخه سدی با حجم بیش از ۶ میلیارد مترمکعب احداث شده است که در زمان سیلاب هشت هزار مترمکعب آب (که تجمیع آب‌های سیمره و کشکان بود) به پشت آن سد می‌آمد. سد مقاومت کرد تا جایی که بیش از ۱۰۰ درصد ظرفیت آن پر شد و در نهایت مجبور به تخلیه آن شدند، اما این تخلیه کمتر از ۳۰% حجم ورودی چیزی حدود ۲ هزار و ۷۰۰ مترمکعب بود، در این برهه قدرت و شدت سیلاب گرفته شد و آب این بار از رودخانه طغیان کرد و به طرف دشت خوزستان رها شد اما تنها طغیان آب بود و در عمل تخریبی به وجود نیاورد و تنها چند روزی مردم را از خانه و کاشانه شأن آواره کرد!
اگر سد معشوره، سازبن و دیگر سدهای مطالعه شده بر روی رود کرخه اجرا شده بودند نه تنها سیلابی نداشتیم بلکه همین آب برای فصول گرم و بی آبی ذخیره می‌شد و همچنین زندگی مردمان پلدختر و معمولان نابود نمی‌شد و مردم شهرهای همجوار رودخانه‌ها در خوزستان از آب جمع شده در پشت سدها برای کشاورزی استفاده می‌کردند.
ایرنا: کارشناسان حوزه آب افزایش جمعیت را یکی از دلایل کاهش کم آبی عنوان کرده‌اند، حال با توجه به اینکه در شرایط کنونی با کاهش جمعیتی روبرو هستیم، وضعیت بحران آب را چگونه ارزیابی می‌کنید؟
فرزاد: جمعیت ایران با بالا رفتن بهداشت عمومی و رفاه اجتماعی در اوایل سده اخیر، روند افزایشی پیدا کرد به شکلی که پس از ۵۰ سال به ۳۶ میلیون تن و از آن زمان تاکنون به بالاتر از ۸۰ میلیون تن رسیده است. افزایش جمعیت ضرورت تولید بیشتر مواد غذایی، گسترش کشاورزی و توسعه صنایع را نمایان می‌سازد که همگی نیاز به آب و مصرف آب را افزایش می‌دهد. برای مقابله با بحران آب علاوه بر همه روش‌های بهینه مصرف کردن و صرفه جویی آب، باید به طرف تهیه آب از منابع نامتعارف همچون شیرین سازی و انتقال آب از دریا، بازچرخانی متناوب آب و … حرکت کرد.
ایرنا: تأثیرات اجتماعی بحران آب دربردارنده چه موضوع‌هایی است؟
فرزاد: بیش از ۲ دهه است که فرآیند کم آبی و خشکسالی سرعت بیشتری به خود گرفته، به گونه‌ای که این روند باعث یک جانشینی عشایر و مهاجرت روستاییان به شهرها شده است، به طور تقریبی نیمی از روستاهای خراسان جنوبی و سیستان و بلوچستان تخلیه شده‌اند، همچنین بر اثر خشک شدن تالاب‌ها چند سالی است که با پدیده گرد و غبار و ریزگردها مواجه ایم که حتی پس از سیل‌هایی که امسال در خوزستان جاری شد، باز چند روزی مردمان این استان میزبان ریزگردها بودند. ریزگردها باعث مهاجرت مردمان استان‌های درگیر این پدیده به دیگر نقاط کشور از جمله به خطه شمال کشور شده است. از دیگر تأثیرات کم آبی از میان رفتن بعضی مشاغل مانند کشاورزی، ماهی گیری در تالاب‌ها و هورها، پرورش ماهی و… محسوب می‌شود.
مهمترین تأثیر بحران کم آبی یعنی مهاجرت این است که به طور ناخواسته تراکم جمعیتی را در بعضی از مناطق کشور بالا می‌برد، بدون اینکه از قبل امکانات زندگی و رفاهی برای مهاجران در نظر گرفته شده باشد، یعنی مشکل و بحران از محل اولیه به نقاط ثانویه دیگری منتقل می‌شود.
ایرنا: مهمترین مشکلاتی که حجم منابع آب کشور را کاهش می‌دهد و سبب شکل گیری بحران می‌شود، چه مواردی به شمار می‌روند؟
فرزاد: کاهش منابع آبی و روند نزولی بارش‌ها در ۵۰ سال گذشته به شکلی بوده است که در سال آبی ۱۳۹۶-۱۳۹۷ خورشیدی کمتر از ۲۰۰ میلیمتر بارش داشتیم، این می‌تواند چراغ راه ما باشد که در کنار برداشت‌های بی رویه از منابع آبی زیر زمینی و جاری کشور، آسمان هم با ما نیست که این برداشت‌ها را جایگزین کند. پس مهمترین عامل حجم منابع آبی، کم بارشی است اما عوامل انسانی زیادی همچون افزایش جمعیت، تراکم و پراکندگی نامناسب جمعیتی در اقلیم ایران، حفر چاه‌های مجاز و غیر مجاز در کشور و حتی در دشت‌های ممنوعه، اصرار بر توسعه کشاورزی سنتی و بی ضابطه در تولید محصول غیر ضروری (آن چنان که بعضی مواقع دیگر برداشت محصول هم به صرفه نیست)، اصرار بر خود کفایی در محصولات آب بر کشاورزی، ایجاد صنایع پر مصرف آب در مناطق کم آب، صادرات آب مجازی، توزیع نامناسب و تجمیع صنایع در شهرهای پر جمعیت و ارزان بودن آب به این بحران دامن می‌زنند.
ایرنا: نقش مردم را در حل بحران آب و خشکسالی به چه میزان مفید و مؤثر می‌دانید؟
فرزاد: از آنجایی که در ایران آب بهایی ندارد و در بیشتر نقاط رایگان و ارزان عرضه می‌شود، فرهنگ مصرف، صرفه جویی و بازچرخانی آب وجود ندارد. در ایران، با وجود بحران آب و کم آبی فزاینده ای که در کشور مشاهده می‌شود، آب در اختیار مردم و صنایع، برای همه مصارف، آب قابل شرب و تصفیه شده است، به شکلی که برای هر کاری مانند شست وشوی خودرو، پر کردن استخرها، فضای سبز و… آب تصفیه شده استفاده می‌شود. مهمترین عامل این کار قیمت پایین آب است، امروزه دمی گویند که تمام آب مصرفی در شرب و صنعت کمتر از ۱۰ درصد آب مصرفی در کشاورزی است، پس صرفه جویی مردم فایده‌ای ندارد اما این حرف درستی نیست! چون همین مردم حاضر هستند یک بطری نیم لیتری آب معدنی را بخرند و این بطری را ساعت‌ها بدست بگیرند تا دوباره از آن استفاده کنند. در واقع آب با قیمت این بطری سه میلیون تومان بر آورد می‌شود اما همین مردم برای یک مسواک زدن ساده شیر آب را باز می‌گذارند و چندین لیتر آن را هدر می‌دهند چرا که هزینه چندانی برایشان ندارد.
ایرنا: با توجه به قرار گرفتن ایران در منطقه خشک جهان چه راهکارهایی را برای مدیریت منابع آبی مفید و کاربردی می‌دانید؟
فرزاد: راهکارهایی که برای حفاظت و صیانت از منابع آبی به ذهن می‌رسد؛ تجدید نظر و مطالعه در مجوز چاه‌های مجاز و پر کردن چاه‌های غیرمجاز، توجه به مقوله باز چراخانی و مدیریت پسماند آب، ایجاد سد و ذخیره آب بر روی رودخانه فصلی و سیلابی، ایجاد بازار آب در مناطق مختلف کشور، توسعه کشاورزی گلخانه‌ای و صنعتی، تجدید نظر در سیاست‌های خود کفایی محصولات کشاورزی و کشت محصولات کم آب بر در نقاط بحرانی، احیای قنات‌ها و کانال‌های کشاورزی و شبکه‌های آبیاری برای جلوگیری از هدر رفت آب، به شمار می‌آید.