گمانه‌زنی‌ها درباره سفر آبه شینزو به تهران از قریب به یک سال پیش آغاز شده اما زمان‌بندی خاصی برای آن تعیین نشده بود. سرانجام قریب به ۳ هفته (۲۷ ماه مه) پیش پس از آنکه دونالد ترامپ، رییس‌جمهور امریکا مهمان آبه در توکیو بود ژاپن اعلام کرد نخست‌وزیر این کشور به زودی به تهران سفر می‌کند. هر چند سفر آبه در دستور کار روابط دو کشور بود اما همزمانی آن با حضور دونالد ترامپ در توکیو و سخنان رییس‌جمهور امریکا در نشست خبری با نخست‌وزیر ژاپن مسیر این سفر را تغییر داد و بیشتر به ابعاد دیگری جز روابط دوجانبه تهران و توکیو پرداخته شد. دونالد ترامپ در نشست خبری با آبه برای نخستین‌بار ادعا کرد که دولت وی به دنبال تغییر نظام در ایران نیست و ایران می‌تواند با دولتمردان فعلی به راه خود ادامه دهد و تنها چیزی که امریکا از ایران می‌خواهد عدم دستیابی به سلاح هسته‌ای است.
ترامپ تاکید کرد که از ایفای نقش توکیو در مناقشه میان ایران و امریکا استقبال می‌کند. پس از این اخبار رسمی موجی از گمانه‌زنی رسانه‌ای آغاز شد. آیا آبه حامل پیامی برای ایران است؟ ژاپن که عنوان متحد اصلی امریکا در بلوک شرق را برعهده دارد به میانجی جدیدی در رابطه ایران و امریکا تبدیل می‌شود؟ ترامپ در گوش آبه چه زمزمه کرد که نخست‌وزیر ژاپن راهی تهران شد؟ آیا آبه با بسته پیشنهادی به تهران می‌رود؟ ژاپن با توجه به نزدیکی به امریکا تا چه اندازه نزد ایرانی‌ها معتبر و قابل اعتماد است؟ آیا ایران به فرض میانجیگری توکیو این رویه را می‌پذیرد؟ سوال‌هایی از این دست در سه هفته اخیر به پرسش‌هایی از مقام‌های ایرانی، امریکایی و ژاپنی تبدیل شد. مقام‌های ایران از همان نخستین ساعات انتشار این گمانه‌زنی‌ها اعلام کردند که تهران و واشنگتن به فرض مذاکره هم نیازی به میانجی ندارند.
ترامپ در حالی در توکیو برای چندمین بار از توافق جدید با ایران سخن گفته بود که سطح تنش در رابطه ایران و امریکا به یکی از کم سابقه‌ترین موارد خود رسیده بود. کناره‌گیری امریکا از برجام، بازگشت تحریم‌های هسته‌ای و مجموعه‌ای از اقدام‌های قهرآمیز دیگر در منطقه رسماً دو طرف را در آستانه درگیری نظامی مستقیم یا غیرمستقیم قرار داده بود. در چنین شرایطی ایران اعلام کرد که از تلاش‌ها برای کاهش تنش چه از جانب کشورهای منطقه‌ای چه فرامنطقه‌ای استقبال می‌کند اما با نماینده دولتی که از توافقی چندجانبه خارج و قطعنامه ۲۲۳۱ را مورد بی‌توجهی قرار داده مذاکره نخواهد کرد. شروط ایران بازگشت واشنگتن به برجام و پایان یافتن تحریم‌های هسته‌ای علیه تهران است. شروطی که امریکا تمایلی به پذیرش آنها ندارد لذا میزی هم برای مذاکره وجود نخواهد داشت. با وجود این موضع‌گیری‌ها در تهران و تاکید توکیو بر اینکه ماموریت ویژه‌ای درباره رابطه دوجانبه تهران و واشنگتن برعهده آبه گذاشته نشده اما همچنان تمام نگاه‌ها به سفر آبه وابسته به همین مسائل است.
شاید بر اساس همین فضاسازی‌ها بود که مقام‌های ژاپنی در سفارتخانه این کشور در تهران در چند روز گذشته هم برای خبرنگاران خارجی و هم داخلی جلسات توجیهی و توضیحی را برگزار کردند. روز گذشته یکی از مقام‌های وزارت خارجه ژاپن در دیدار با جمعی از خبرنگاران رسانه‌های داخلی از برنامه نخست‌وزیر ژاپن در ایران رونمایی کرد. به گفته وی آبه عصر (چهارشنبه) وارد تهران می‌شود و پس از ورود با حسن روحانی رییس‌جمهوری ایران دیدار و بعد از آن در نشستی خبری به همراه روحانی شرکت و صبح پنجشنبه نیز با مقام معظم رهبری دیدار می‌کند.
بخش اعظمی از جلسه خبرنگاران رسانه‌های داخلی با آبه به تکرار پرسش درباره میانجیگری ژاپن میان تهران و واشنگتن گذشت که این مقام ژاپنی تصریح کرد که آبه در این سفر به دنبال میانجیگری بین ایران و امریکا نیست و تعمیق روابط و دوستی دوجانبه میان تهران و توکیو اصلی‌ترین هدف این سفر است. تاکید بر اهمیت این سفر در روابط دوجانبه ایران و ژاپن بیشترین بخش از سخنان این مقام ژاپنی را به خود اختصاص داد. وی این نکته که آبه به عنوان نخستین نخست‌وزیر ژاپن پس از انقلاب اسلامی به تهران می‌آید را نشان‌دهنده تعمیق روابط دانست و البته بر اهمیت جایگاه منطقه‌ای ایران هم تاکید کرد. این مقام ژاپنی ایران را محور ثبات در منطقه خاورمیانه خواند که در راستای امنیت انرژی ژاپن نقش بسزایی ایفا می‌کند.
این دیپلمات ژاپنی با اشاره به اینکه ایران یکی از بزرگ‌ترین قدرت‌ها در خاورمیانه است و به شکل سنتی هم با ژاپن روابط حسنه‌ای داشته و دارد، خاطرنشان کرد: در روزهایی که تنش در منطقه خاورمیانه شدت گرفته، ژاپن روی موضوع ایران به عنوان یک قدرت بزرگ در منطقه به منظور کاهش تنش در هر سطحی از جمله در سطح مقامات عالیرتبه کار می‌کند. در حالی که ایران و ژاپن نودمین سالگرد برقراری روابط دیپلماتیک را جشن می‌گیرند، سفر آبه به عنوان نخست‌وزیر برای اولین بار بعد از ۴۱ سال انجام می‌شود و این سفر به تعمیق هر چه بیشتر روابط دوستانه سنتی بین دو کشور کمک می‌کند.
در همین راستا وی سفر آبه و تارو کونو، وزیر خارجه ژاپن به ایران را نشان دهنده تعهد ژاپن برای کمک به صلح و ثبات در منطقه خاورمیانه دانست. در حالی که بازگشت تحریم‌های امریکا رابطه تجاری و اقتصادی ایران و ژاپن را تحت‌الشعاع قرار داده و واشنگتن به معافیت‌های ژاپن از تحریم‌های خود پایان داده است اما این دیپلمات ژاپنی ابراز امیدواری کرد که رابطه ایران و ژاپن بر اساس منافع و تاریخ دیرینه‌ای که دو کشور دارند تعمیق خواهد یافت و سفر آبه نیز در همین راستا خواهد بود.
با توجه به تحریم‌های امریکا و ماهیت تنبیه فرامرزی که این تحریم‌ها دارند ایران و ژاپن مانند هر دو کشور دیگری برای ادامه رابطه تجاری به تعریف مکانیسم‌هایی دوجانبه با ارز ملی و با هندسه‌ای اقتصادی که تحریم‌های امریکا بر آن اثر نگذارد، نیاز دارند. در چنین شرایطی برخی از گمانه‌زنی‌ها حاکی از این است که هیات همراه آبه در سفر به تهران طرح‌هایی مشابه ساز و کار مالی مدنظر اروپا برای کار با ایران (اینستکس) بر روی میز قرار دهند. البته آنچه ورود ایران و ژاپن به چنین فضایی که عملاً دور زدن تحریم‌های امریکا است را سخت می‌کند وابستگی شدید اقتصادی و سیاسی توکیو به واشنگتن است.
دولت ترامپ به منظور تنگ‌تر کردن حلقه پیرامون ایران متحدان خود را حتی از تجارت‌های بشردوستانه با ایران هم منع کرده است. لذا راه افتادن ساز و کاری میان ایران و ژاپن برای عادی‌سازی نسبی رابطه تجاری در روزگار تحریم‌های یکجانبه امریکا بدون چراغ سبز واشنگتن عملاً ممکن نیست. بر همین اساس مقام ژاپنی ضمن اشاره به حمایت تمام قد ژاپن از برجام، تاکید کرد که شرکت‌های ژاپنی برای ماندن در ایران یا رفتن شخصاً تصمیم‌گیری می‌کنند و دولت ژاپن در این مسیر نمی‌تواند ورود کند. وی درباره پیوستن ژاپن به اینستکس (ابزار پشتیبان مبادلات تجاری) نیز گفت که دولت ژاپن هنوز در این مورد تصمیم‌گیری نکرده است.
یکی از نکته‌های قابل توجه در اظهارنظر مقام ژاپنی تاکید وی بر میزبانی ژاپن از نشست گروه ۲۰ در آینده‌ای نزدیک بود. این مقام ژاپنی تاکید کرد که دونالد ترامپ رییس‌جمهور امریکا هم در این نشست شرکت خواهد کرد. وی با طرح این موضوع ضمن رد هرگونه پیش‌بینی قطعی گفت: شاید بتوان حدس زد که احتمال دارد او وضعیت کنونی ایران را با دونالد ترامپ در میان بگذارد.
تلاش برای کنترل و سپس کاهش تنش در منطقه غرب آسیا به گونه‌ای که امنیت در خلیج فارس و تنگه هرمز به عنوان شاهراه انتقال انرژی اصلی‌ترین هدف سفر اعلامی آبه به تهران است. نمایش نظامی که امریکا در منطقه خلیج فارس و دریای عمان به راه انداخت و قرار گرفتن نام سپاه پاسداران انقلاب اسلامی در لیست گروه‌های تروریستی خارجی امریکا و نام سنتکام در لیست گروه‌های تروریستی ایران باعث شد تا کشورهایی که سلامت تامین انرژی آنها به امنیت و ثبات در غرب آسیا و منطقه خلیج فارس بستگی دارد نگران تنش بیشتر میان تهران و واشنگتن شوند. لذا از این دریچه می‌توان گفت که تعبیر ژاپنی‌ها برای هدف اصلی آبه از سفر به تهران چندان دور از واقعیت نیست اما سوال اینجاست که نخست‌وزیر ژاپن برای این کنترل تنش در مرحله نخست و سپس کاستن از آن با چه طرحی در چنته می‌آید؟
همزمان از اظهارات مقام ژاپنی در جمع خبرنگاران ایرانی و همچنین موضع‌گیری‌های توکیو در ۱۰ روز اخیر می‌توان نتیجه گرفت که ژاپن نمی‌خواهد سطح توقع و انتظار از سفر آبه به تهران را افزایش بدهد چرا که در مسیر تنش میان ایران و امریکا که ریشه در خصومتی ۴ دهه‌ای دارد نمی‌توان نقش بازیگر سوم را چندان پیش‌بینی کرد. از سوی دیگر سیاست اصولی ایران در این مقطع مقاومت در برابر زیاده خواهی‌ها و تحریم‌های امریکا است و به نظر می‌رسد که آبه می‌داند اگر ترامپ حاضر به کاستن از سطح فشار بر ایران نشده یا به قول محمدجواد ظریف به جنگ اقتصادی با ایران پایان ندهد، نمی‌تواند انتظار نرمش از سوی ایران را داشته باشد.
آبه در حالی دو روز پس از سفر هایکو ماس، وزیر خارجه المان به تهران می‌آید که رفتار ایران با شریک برجامی در تهران نشان داد کاسه صبر ایران که به تعهدات خود در برجام پایبند بوده و حتی یک بازه زمانی یک ساله را هم بدون امریکا در برجام باقی مانده لبریز شده و به جز اقدام‌های عملی به شعار سیاسی یا وعده‌های بدون تضمین اقتصادی وقعی نمی‌نهد.
در حالی که بر اساس آخرین تحولات تا زمان تنظیم این گزارش، آبه پیش از سفر به تهران با دونالد ترامپ درباره مسائل منطقه‌ای از جمله ایران گفت‌وگوی تلفنی داشته، رسانه‌های متفاوت مسائلی چون فرجام برجام و اختلال در فروش نفت ایران به دلیل تحریم‌های یکجانبه امریکا را از اصلی‌ترین سوژه‌های فرعی در کنار مسائل دوجانبه و فی مابین دانسته‌اند.
به نظر می‌رسد که در شرایطی که مواضع ایران در قبال مساله مذاکره با امریکا مشخص و ثابت است اما دونالد ترامپ امید بسیاری به رایزنی‌های آبه در تهران دارد. بر همین اساس سفیر امریکا در ژاپن با استقبال از سفر «آبه شینزو» نخست‌وزیر ژاپن به ایران گفت: «دونالد ترامپ» رییس‌جمهور امریکا اعتماد زیادی به نخست‌وزیر ژاپن دارد و واشنگتن امیدوار است که او تعامل سازنده‌ای داشته باشد که منجر به پیشرفت شود.
بر اساس ترجمه خبرگزاری فارس، «ویلیام هاگرتی» سفیر امریکا در ژاپن در مصاحبه اختصاصی با روزنامه «ژاپن تایمز» گفت: «آبه شینزو دسترسی دیپلماتیک منحصر به فردی به رهبری ایران دارد و ما از گفت‌وگوی آبه با ایرانیان احساس راحتی می‌کنیم و امیدواریم که او تعامل سازنده‌ای داشته باشد که منجر به پیشرفت شود.»
دیپلمات امریکایی در ادامه این گفت‌وگو در زمینه احتمال تحویل پیام ترامپ به مقام‌های ارشد ایران از سوی آبه، با خودداری از هرگونه اظهارنظری در این زمینه تنها به ذکر این جمله بسنده کرد: «نمی‌خواهم به جزییات این گفت‌وگوها (بین آبه و ترامپ) بپردازم. من می‌خواهم این مساله را به عهده نخست‌وزیر ژاپن بگذارم. طی دو سال حضورم در ژاپن شاهد مهارت‌های دیپلماتیک بسیاری از او بوده‌ام. آبه شینزو می‌داند که چگونه مذاکرات را مدیریت کند. می‌دانم که نخست‌وزیر و ژاپن رابطه بسیار حسنه‌ای با ایران دارند، بنابراین شاهد خواهیم بود که چه اتفاقی می‌افتد. نخست‌وزیر ژاپن با من در مورد این مساله صحبت کرده و من به‌شدت بر این باورم که ایران می‌خواهد گفت‌وگو کند. در صورت تمایل ایران به گفت‌وگو، ما نیز مایل به گفت‌وگو هستیم.»
یک مقام وزارت خارجه ژاپن نیز در این راستا به خبرنگاران گفت: ژاپن تنها کشوری است که هم تهران و هم واشنگتن می‌توانند مطالبه‌های خود از یکدیگر را به آن صریح و بی‌تعارف و مصلحت اندیشی بگویند. این مقام ژاپنی با اشاره به سفر یک ماه قبل محمدجواد ظریف به توکیو گفت: وزیر خارجه ایران در سفری از پیش اعلام نشده و پیش از حضور دونالد ترامپ در توکیو به ژاپن آمد و با مقام‌های ما دیدار کرد. هر چند که در آن زمان تهران و واشنگتن روزهای پرتنشی را تجربه می‌کردند اما محمدجواد ظریف تاکید کرد که ایران به دنبال تشدید تنش نیست و به نظر می‌رسید که سیاست ایرانی خویشتنداری مصلحتی است.
هرچند که سفر آبه به تهران به عنوان نخستین سفر نخست‌وزیر ژاپن به ایران در ۴۱ سال گذشته تا حدود زیادی تحت‌الشعاع مساله میانجیگری میان ایران و امریکا قرار گرفته است اما اگر به این سفر از فاصله دورتری نگاه کنیم می‌توان اهمیت این حضور در روزهای تحریم اقتصادی امریکا و تلاش این کشور برای منزوی نشان دادن ایران را درک کرد. آبه در حالی به تهران می‌آید که دونالد ترامپ و تیم او به اضافه دوستانش در منطقه (عربستان سعودی، امارات متحده عربی و رژیم اسراییل) تلاش می‌کنند با فشار همه‌جانبه سیاسی، اقتصادی و امنیتی بر تهران، به گمان خود ایران را به پای میز مذاکره‌ای درباره فعالیت‌های منطقه‌ای، آزمایش‌های موشکی و برنامه هسته‌ای بکشند.
دونالد ترامپ در حسرت اجماعی بین‌المللی علیه تهران است و این در حالی است که برگ برنده از حیث سیاسی در دستان ایران است. طبیعتاً با توجه به بازگشت تحریم‌های همه‌جانبه امریکا و تلاش واشنگتن برای به صفر رساندن فروش نفت ایران نمی‌توان گفت که تهران از منافع اقتصادی برجام بهره برده اما همزمان نمی‌توان پیروزی سیاسی ایران در عرصه بین‌المللی به عنوان عضوی متعهد به توافقی رسمی و همه‌جانبه را نادیده گرفت. آبه شینزو در جامه نخست‌وزیر کشوری به ایران می‌آید که بیشترین ارتباط‌های امنیتی، سیاسی، اقتصادی و نظامی را با امریکا دارد لذا حضور وی در تهران بدون چراغ سبز واشنگتن ممکن نبود.
از سوی دیگر دیپلماسی ایران در یک سال گذشته و فرصت دادن به جامعه بین‌المللی برای گره گشایی از مشکل نبود امریکا در برجام و خویشتنداری استراتژیکی که ایران از خود نشان داد مسیر را برای حضور نخست‌وزیر ژاپن در تهران هموار کرده است. همزمان موفقیت‌های ایران در پرونده‌های منطقه‌ای و نفوذی که تهران در این پرونده‌ها پیدا کرده نه تنها به ژاپن بلکه به سایر کشورها نیز یادآوری کرده که هر چند برجام توافقی هسته‌ای بود اما دستاوردهای امنیتی و سیاسی حاشیه‌ای داشت که اگر شاکله آن به دلیل بدعهدی امریکا، تعلل ۱+۴ و سکوت شرکای نفتی و تجاری ایران از هم بپاشد این تنها ایران نخواهد بود که متضرر می‌شود.
در مقطع فعلی می‌توان گفت که آنچه قطعی است اهمیت سیاسی سفر آبه شینزو به تهران در روزهای سیاست فشار حداکثری امریکا است و آنچه باید نتیجه آن را به انتظار نشست پاسخ ایران به پیشنهاد نخست‌وزیر ژاپن به رییس‌جمهور ایران برای کاهش تنش با ایالات متحده امریکا است. پاسخی که آبه در حاشیه نشست گروه ۲۰ در آینده‌ای نه چندان دور به اطلاع رییس‌جمهور امریکا خواهد رساند.
منبع: روزنامه اعتماد؛ ۱۳۹۸،۰۳،۲۲
گروه اطلاع رسانی **۹۳۷۰**۲۰۰۲