قدیمی ترین کارخانه قند خاورمیانه با شماره ۴۶۳۵ به عنوان یکی از آثار ملی ایران به ثبت رسیده بود و از میراث اولیه ورود مدرنیته به ایران محسوب می‌شود. کارخانه‌ای که سال‌ها در گیر و دار میراث و مالک گیر کرده بود.
این کارخانه هم اکنون در موقعیت مناسبی در کهریزک واقع شده که آزادسازی آن نیاز بنا بر اعلام متولیان میراث فرهنگی به بار مالی زیادی برای تملک توسط میراث نیاز دارد و همین اختلاف بین مالک و میراث فرهنگی موجب تخریب و بلاتکلیفی این اثر ملی شده بود.
کارخانه‌ای که تنها یک میراث نیست
براساس آنچه در منابع تاریخی آمده کارخانه قند کهریزک سال ۱۲۷۳ خورشیدی توسط مهندسان بلژیکی ساخته شد و با قدیمی ترین باسکولی که در خود دارد از کهن‌ترین آثار معماری صنعتی در ایران به شمار می‌رود.
«میرزاعلی اصغرخان امین‌الدوله» وزیر امور خارجه پهلوی اول را مالک این کارخانه اعلام کرده‌اند.
مستندات منابع تاریخی حاکیست سال ۱۲۹۱ خورشیدی کارخانه قند کهریزک پس از سه سال فعالیت در رقابت با قندهای وارداتی روسی اعلام ورشکستگی کرد تا اینکه در زمان پهلوی دوم پس از خرید کارخانه توسط دولت بار دیگر توسط دستگاه‌های آلمانی احیا و راه اندازی شد.
مساحت زمین این کارخانه اینک با سند ۶ دانگ ۵۶ هزار مترمربع است که در کنار جاده قدیم تهران قم قرار دارد؛ یک هزار و ۳۸۰ مترمربع آن ساختمان اداری و محل استقرار دستگاه‌های تولید و البته اکنون متروک و در حال تخریب است.
اصل ماجرا
خبرگزاری ایرنا تیر ماه سال گذشته بر اساس گزارشی و در گفت و گو با مالک این کارخانه چگونگی روند تخریب و مشکلات این اثر ملی را بررسی کرد.
مالک فعلی این کارخانه گفته بود: کارخانه سال هاست که تعیین تکلیف نشده و تقاضای ما هم خرید ملک توسط میراث فرهنگی است.
وی معتقد است که باید تکلیف ۵۶ هکتار از این زمین‌ها روشن شود و میراث باید ملک را خریداری و تغییر کاربری دهد؛ مالک البته با طرح شکایت به دیوان عدالت اداری، درخواست خروج از ثبت این بنا را مطرح می‌کند.
سرانجام دیوان عدالت اداری پس از بررسی استنادهای میراث فرهنگی به نفع مالک رأی داد.
بنا به گفته میر مصیب رحیم زاده رئیس اداره میراث فرهنگی ری، این رأی شهریور سال گذشته صادر شد و میراث نیز تاکنون نسبت به این رأی معترض بوده است.
هرچند بنا به نظر این مسئول، با این وجود میراث باز هم می‌تواند بر این اثر ملی نظارت داشته باشد.
وی معتقد است: میراث فرهنگی ری به رأی صادره معترض است و بعد از برگزاری جلسه با مالک سعی می‌کنیم به نتیجه مثبتی در این زمینه برسیم؛ هدف ما تغییر کاربری این ملک است و به احتمال زیاد دراین زمینه به تفاهم می رسیم.
بازدید خبرنگار ایرنا از این مجموعه اثر ملی نیز حکایت از این دارد که قرار است این مکان به شکل انباری اجاره داده شود؛ حتی برخی تالارها را سیمان کرده‌اند تا بتوانند به عنوان انبار اجاره دهند.
از سوی دیگر سقف‌هایی با ورق‌های فلزی ساخته شده و راه آب‌های قدیمی هم کاربرد خود را از دست داده‌اند.
اما هنوز مشخص نیست مالک چه تصمیمی برای ملک از ثبت خارج شده خود دارد.
خروج از فهرست آثار ملی
رئیس اداره میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری ری روز یکشنبه در گفت و گو با ایرنا اظهار داشت: نخستین کارخانه قند خاورمیانه در کهریزک به درخواست مالک و با رأی دیوان عدالت اداری از فهرست آثار ملی خارج شد.
رحیم زاده گفت: طی برگزاری جلسات بین میراث فرهنگی با وکیل مالک، فضای ارزشمند کارخانه واقع در ضلع جنوبی آن شامل سوله‌ها، انبار و ساختمان اداری به عنوان یک اثر واجد ارزش حفظ و برای بهره‌برداری از آن کاربری تاریخی و فرهنگی پیش بینی شده است.
رئیس اداره میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری ری البته مدعی است: مالک می‌گوید قصد تخریب و نوسازی این ملک را ندارد و میراث فرهنگی هم نظارت خود را برای حفاظت از این مجموعه بیشتر می‌کند.
وی یادآور شد: آثار ارزشی ثبت نشده بسیاری وجود دارد که میراث فرهنگی برای جلوگیری از تخریب آنها نظارت دارد.
شهرستان ری به مرکزیت شهرری در جنوب پایتخت قرار دارد.
۱۹۷۰/۶۰۰۳/ ۱۰۰۸