روزنامه اعتماد در گزارشی آورد: تهران در برابر کناره‌گیری امریکا از برجام و تعلل ۱+۴ به خصوص اروپایی‌ها در وفای به عهد، دو گزینه پیش‌رو داشت: ۱- خط بطلان کشیدن بر توافق هسته‌ای و خروج فوری و کامل از برجام ۲- بازنگاه داشتن پنجره دیپلماسی و کاستن مرحله‌ای از سطح تعهدات. تهران پس از رایزنی‌های مقام‌های متفاوت سیاسی و جلب نظر از نهادهای مختلف امنیتی، مسیر دوم را با تعیین پرانتزهایی ۶۰ روزه برگزید. نخستین ۶۰ روز ایران از روز ۸ ماه مه (۱۸ اردیبهشت) آغاز شد و در این مرحله ایران اعلام کرد که دیگر به سقف ۳۰۰ کیلوگرم برای ذخیره‌سازی اورانیوم و ۱۳۰ تن برای مازاد آب سنگین متعهد نخواهد بود. مرحله دوم که در صورت عدم وفای به عهد ۱+۴ تا پایان ۶۰ روز نخست، از روز ۶۱ وارد فاز اجرا می‌شود نیز عدم رعایت سقف ۳.۶۷ برای غنی‌سازی و همچنین رآکتور اراک را شامل خواهد شد.
سازمان انرژی اتمی ایران به ریاست علی‌اکبر صالحی که مجری سناریوهای تعیین شده برای برنامه هسته‌ای از سوی مراجع عالی تصمیم‌گیر در شورای عالی امنیت ملی است در چند هفته گذشته روند اجرایی شدن گام نخست را با سرعت هر چه تمام آغاز کرده و البته در این بازه زمانی از نمایش اراده سیاسی و توانمندی فنی ایران هم دریغ نکرده است و حتی می‌توان گفت در برنامه‌ریزی حساب شده با دعوت از خبرنگاران ایرانی برای حضور در مجتمع غنی‌سازی شهید احمدی‌روشن (نطنز) و مجتمع آب سنگین خنداب در بازه‌های زمانی کمتر از ۳۰ روز توجه جامعه جهانی را به فرصتی که ایران به بازماندگان در برجام داده و همچنین اراده ایران برای اجرایی کردن تهدیدهای برجامی جلب کند. این اقدام سازمان انرژی اتمی در هر دو نوبت، مساله توانمندی هسته‌ای ایران و کاهش سطح تعهدات برجامی از سوی ایران را به یکی از سه تیتر اصلی رسانه‌های منطقه‌ای و فرامنطقه‌ای تبدیل کرده و واکنش کارشناسان مسائل هسته‌ای، دیپلمات‌ها و سیاستمداران را به دنبال داشته است.
بازدید خبرنگاران از نطنز که قلب غنی‌سازی ایران نام گرفته و گزارش‌های منتشر شده از پویایی برنامه هسته‌ای ایران، زنگ‌های خطر را درباره به پایان نزدیک شدن توافقی که مهم‌ترین توافق در نظام بین‌المللی منع اشاعه است به صدا درآورد و بازدید روز گذشته اهالی رسانه از «مجتمع آب سنگین خنداب» نیز به عزم ایران برای ادامه دادن مسیری که از نیمه اردیبهشت آغاز کرد و آمادگی این کشور برای ورود به گام دوم خبر داد. در حال حاضر اصلی‌ترین پرسش‌هایی که رسانه‌های غربی به دنبال یافتن پاسخی برای آن هستند این است که توانایی فنی ایران برای اجرایی کردن تهدیدهای برجامی تا چه اندازه است؟ آیا ایران اراده سیاسی برای عبور از خط قرمزهای فنی تعیین شده در برجام را دارد؟ ۱+۴ تا کجا کاسته شدن از سطح تعهدات برجامی ایران را تحمل می‌کنند؟ این اقدام ایران تا چه اندازه می‌تواند دست امریکا و برخی متحدانش در منطقه به خصوص رژیم اسراییل برای امنیتی‌سازی دوباره فعالیت‌های هسته‌ای ایران را باز کند؟ پاسخ سوال اول در بازدید خبرنگاران از نطنز و مجتمع آب سنگین خنداب تا حدودی داده شد.
خنداب، تریبون اعلام موضع اتمی ایران
خبر اعزام خبرنگاران به منطقه‌ای در ۷۵ کیلومتری شمال غرب اراک، ۵ کیلومتری شهر خنداب که با عنوان مجتمع آب سنگین خنداب شناخته می‌شود از چند روز قبل از آغاز تور هسته‌ای در رسانه‌های غربی هیاهو به راه انداخته بود. برای خبرنگاران هسته‌ای بازدید دوباره از تاسیساتی که در در اسناد آژانس بین‌المللی انرژی اتمی از آن با عنوان IR-۴۰ نام برده می‌شد و در اذهان عمومی نیز بیشتر با عنوان رآکتور آب سنگین اراک شهره شده، جذابیت خاص خودش را دارد. مجتمع آب سنگین خنداب به کابوس بسیاری از منتقدان فعالیت‌های هسته‌ای ایران تبدیل شده و در جریان مذاکرات هسته‌ای منتهی به برجام در سال ۲۰۱۵ میلادی، تیم‌های سیاسی و کارشناسی ایران و ۱+۵ ساعت‌ها درباره جزییات فعالیت‌های ایران در سال‌های آتی در این مجتمع بحث و حتی با یکدیگر جنگیده‌اند. اکنون پس از ۴ سال تهدیدهای برجامی ایران دوباره نگاه‌ها را به سمت آنچه در پشت دیوارها و سیم خاردارهای این مجتمع در جریان است، چرخانده است. در گزارشی که پس از نخستین بازدید از مجتمع آب سنگین خنداب در تاریخ ۱۴ شهریورماه ۱۳۹۶ برای «اعتماد» نوشتم ذیل عنوان «تکلیف برجامی» به بیان تغییراتی پرداختم که قرار است طبق برجام در این مجتمع رخ بدهد. براساس متن توافق هسته‌ای، ایران بر اساس طراحی اولیه مورد توافق در برجام به بازطراحی و بازساخت یک رآکتور تحقیقاتی آب سنگین پیشرفته در اراک با استفاده از سوخت غنی شده تا ۳.۶۷ درصد، در قالب یک همکاری بین‌المللی که طراحی نهایی آن را نیز تصدیق خواهد کرد مبادرت می‌کند.
این رآکتور تحقیقات هسته‌ای صلح‌آمیز و تولید رادیو ایزوتوپ برای مقاصد پزشکی و صنعتی را پشتیبانی خواهد کرد. رآکتور بازطراحی شده و بازسازی شده اراک پلوتونیوم در سطح تسلیحاتی تولید نخواهد کرد. همچنین همه سوخت مصرف شده در اراک برای دوره عمر رآکتور به خارج از ایران منتقل خواهد شد. این مشارکت بین‌المللی مشتمل بر کشورهای مشارکت‌کننده گروه ۱+۵، ایران و سایر کشورهایی که طرفین ممکن است مشترکا تعیین کنند، خواهد بود. ایران به عنوان مالک و مدیر پروژه، نقش راهبری را ایفا خواهد کرد. همچنین براساس توافق انجام شده، رآکتور آب سنگین دیگر با انباشت آب سنگین در ایران برای مدت ۱۵ سال ممنوع خواهد بود و تمام آب سنگین اضافی برای صادرات در بازارهای بین‌المللی عرضه خواهد شد.
هشدار فنی همزمان با یادآوری دیپلماسی
«ایران ۶ تیر از سقف ۳۰۰ کیلو گرم اورانیوم غنی شده که پیش‌تر تعیین شده بود، عبور خواهد کرد.» این جمله از زبان بهروز کمالوندی در نشست خبری با اهالی رسانه در مجتمع آب سنگین خنداب، بلافاصله به بمب خبری در رسانه‌های غربی تبدیل شد. تیترهایی که در گزارش رسانه‌ها از موضع‌گیری سخنگوی سازمان انرژی اتمی دیده شد و در موضع‌گیری مقام‌های سیاسی نیز به چشم خورد همگی گویای این بود که تهدید برجامی ایران جدی است و جهان باید آن را بشنود. بهروز کمالوندی در این نشست خبری که به شکل زنده پخش می‌شد با اشاره به اینکه ساعت شنی فعالیت‌های معکوس ایران در برجام به کار افتاده است، گفت: «از امروز شمارش معکوس برای عبور از ذخیره ۳۰۰ کیلو اورانیوم غنی شده آغاز می‌شود و تا ۱۰ روز دیگر یعنی ۲۷ ژوئن (۶ تیرماه) از این سقف عبور می‌کنیم.»
براساس متنی که خبرگزاری ایسنا از اظهارات سخنگوی سازمان انرژی اتمی منتشر کرده وی درباره صادرات آب سنگین ایران در سنوات آتی گفت: ما تصمیم داریم که دیگر آب سنگین را به عنوان یک ماده اولیه صادر نکنیم. ممکن است در سنوات آینده میزان استفاده از آب سنگین در داخل به حدی افزایش یابد که نیاز به صادرات نباشد. این قضیه مانند صدور گاز است. ما گاز را به عنوان ماده اولیه صادر نمی‌کنیم بلکه آن را در مواد پتروشیمی استفاده و در آن قالب صادر می‌کنیم. مهم‌ترین مخاطب سخنان کمالوندی در مجتمع آب سنگین اراک، اروپایی‌ها بودند و البته سخنگوی سازمان انرژی اتمی هم مستقیماً آنها را مخاطب قرار داد. سخنگوی سازمان انرژی اتمی درست مانند دیگر مقام‌های ایران در سه هفته اخیر همزمان با هشدار به اروپایی‌ها به بازماندگان در برجام یادآوری کرد که هنوز پنجره دیپلماسی باز است و فرصت باقی است. کمالوندی در این باره گفت: «اروپایی‌ها هنوز تا پایان ۶۰ روز گام نخست ایران فرصت دارند. اروپایی‌ها یک سال فرصت داشتند و اگر بعد از این ۶۰ روز هم کاری نکنند باید گفت یا نمی‌خواهند یا نمی‌توانند کاری بکنند و این اقدام آنها را باید به اظهار عجز تعبیر کرد. ایران بیش از این برای تماشای عمل اروپایی‌ها به تعهدات‌شان صبر نمی‌کند.
کمالوندی با اشاره به موضع‌گیری‌های شفاهی اروپا و دیدارهایی که میان مقام‌های اروپایی و ایرانی از جمله هلگا اشمید و عباس عراقچی در تهران انجام شده تاکید کرد که ایران منتظر اقدام عملی اروپا است و جلسه‌های پیاپی کفایت نمی‌کند. در حالی که اروپایی‌ها نسبت به مسیری که ایران در آن قرار دارد ابراز نگرانی می‌کنند بهروز کمالوندی تاکید کرد که به محض آنکه اروپا دست به اقدام عملی بزند، این امکان وجود دارد که نظام تصمیم بگیرد به وضعیت قبلی عمل و به همه تعهدات برجامی بازگردد. درحالی که اصلی‌ترین پرسش این است که آیا ایران از نظر فنی می‌تواند تهدیدهای خود را در بازه‌های زمانی ۳۰ و ۶۰ روزه تعیین شده عملی کند، کمالوندی به نوعی آب پاکی را بر دستان همگان ریخت و گفت: نکته دیگری که همه به خصوص اروپایی‌ها باید به آن توجه کنند این است که اگر اقدامات تعیین شده از سوی ایران برای گام نخست زمان‌بر به حساب می‌آمد اما اقدام‌های گام دوم به خصوص غنی‌سازی بیش از ۳.۶۷ درصد به زمان زیادی نیاز ندارد. سخنگوی سازمان انرژی اتمی در بخش‌های دیگری از سخنانش هشدار داد که افزایش ذخایر ایران با روند سریع‌تر و شتاب بیشتری ادامه پیدا می‌کند و اروپایی‌ها اگر به دنبال حفظ برجام هستند باید سریع‌تر اقدام کنند تا بازگشت به نقطه پیش از ۱۸ اردیبهشت آسان‌تر باشد. رآکتور آب سنگین اراک یکی از پرجدل‌ترین بحث‌ها در جریان مذاکرات هسته‌ای بود و ایران با توجه به همین حساسیت و اهمیت موضوع برای طرف مقابل، بحث‌های مربوط به طراحی قبل را در گام دوم که پس از پایان ۶۰ روز نخست انجام می‌شود گنجانده است.
کمالوندی در این باره به خبرنگاران گفت: ایران هم طراحی قبلی و هم بازطراحی رآکتور اراک را همزمان پیش می‌برد. رآکتور پیشین اراک قابل احیا است و می‌توان لوله‌های سیمان را خارج کرد. در حال حاضر دستور مقام‌های عالی نظام این است که هر دو موضوع را با هم پیش ببریم. با توجه به امکاناتی که ایران در رابطه با لوله‌های کالندریا (قلب رآکتور) در اختیار دارد این همزمانی قابل اجراست. افزایش سطح غنی‌سازی ایران در حالی که برجام، تهران را مکلف به رعایت سقف ۳.۶۷ درصدی غنی‌سازی کرده یکی از اصلی‌ترین دغدغه‌های کارشناسان مسائل هسته‌ای است. ایران اعلام کرده که در گام دوم دیگر محدودیتی بر این سطح نمی‌پذیرد. کمالوندی در توضیح سناریوهای پیش روی ایران در این رابطه گفت: در ارتباط با افزایش ۳.۶۷ درصدی غنی‌سازی سناریوهای مختلف را در نظر گرفتیم. این افزایش از ۳.۶۸ تا هر درصد دیگری می‌تواند باشد که هر کدام از آنها شرایطی دارد که نیازهای کشور آن را تعیین می‌کند و نیازهای کشور هم به راحتی تا ۲۰ درصد تعریف شده است. رعایت سقف ۱۳۰ تن در ذخیره آب سنگین یکی دیگر از تعهدات برجامی ایران است که تهران آن را در راستای کاستن از سطح تعهدات دیگر اجرایی نمی‌کند مگر زمانی که اروپا با انجام به تعهدات خود عملاً توازن را به توافق هسته‌ای بازگرداند. کمالوندی در این رابطه گفت: در ۲ ماه و نیم آینده می‌توانیم عرضه تولیدات را تا ۱۳۰ تن افزایش بدهیم. از نظر ما این مساله نیز نقض برجام یا خلاف توافق نیست چرا که در برجام پذیرفتیم مازاد ۱۳۰ تن را به بازارهای بین‌المللی عرضه کنیم و آنچه می‌گوییم انجام نمی‌دهیم عرضه کردن تولیدات به عنوان بخشی از تعهدات خودمان است. در آینده‌ای نه چندان دور، هر میزان آب سنگین که تولید کنیم، مصرف خواهیم کرد و حتی اگر مازاد را نفروشیم اما در زمین طرف مقابل بازی نمی‌کنیم.
سخنگوی سازمان انرژی اتمی در بخش‌های دیگری از سخنان خود بر وضعیت صعودی پیشرفت‌های هسته‌ای ایران تاکید کرد و گفت: همه این اتفاقات نوید آن را می‌دهد که در حوزه‌های این صنعت پیشرفت‌هایی داشته باشیم و آنچه مورد نظر رهبری است، محقق شود. بنده به نمایندگی از جامعه بزرگ صنعت هسته‌ای کشور که ۱۴ هزار نفر است می‌گویم که همه گوش به فرمان رهبری هستند و اجازه نمی‌دهند این صنعت صدمه ببیند. همکاری ایران با چین در بازطراحی رآکتور اراک و اخباری که در رابطه با کند شدن روند این همکاری به گوش می‌رسد یکی از سوال‌ها از سخنگوی سازمان انرژی اتمی بود که کمالوندی در پاسخ گفت: با وجود فشارهای امریکا همکاری‌های خوبی صورت گرفته است. ما برای بازطراحی به چینی‌ها نیاز نداریم بلکه بازطراحی توسط کارشناسان ایرانی انجام می‌شود و نظارت بر این بازطراحی برعهده چینی‌ها است. بحثی که در این میان مطرح است تامین تجهیزات است. این تجهیزات باید توسط کشورهای اروپایی تامین شود و این محک خوبی برای آنهاست. اگر آنها به این تعهدات عمل کنند این می‌تواند بر تصمیمات ما اثر بگذارد. صرف نظر از اینکه رآکتور قبلی را داشته باشیم یا نه یا هر دو را داشته باشیم. در حال حاضر بحث طراحی‌ها در حال کامل شدن است و ما وارد بحث تجهیزات می‌شویم و همان طور که گفتم همکاری کشورهای اروپایی در این زمینه مهم است. روند تامین تجهیزات روندی طولانی‌تر است و اگر اروپایی‌ها تجهیزات را به ایران بدهند این خود یک نشانه است و اگر از ارایه تجهیزات خودداری کنند این نیز یک نشانه دیگر است. کمالوندی درباره اینکه آیا گام آخر ایران خروج از برجام خواهد بود؟ گفت: اگر به همین سبک ادامه دهیم عملاً همین اتفاق می‌افتد. اینکه بگوییم خارج می‌شویم یا نمی‌شویم خیلی مهم نیست کما اینکه الان شاید خود امریکا هم متوجه شده باشد که خروج از برجام اشتباه بود. ممکن با عدم اجرای تعهدات از سوی اروپا و تعلیق‌های ما به جایی برسیم که عملاً برجامی وجود نداشته باشد. این اتفاق در شرف رخ دادن است مگر اینکه تغییری ایجاد شود.
ساعت شنی هسته‌ای
بازتاب سخنان بهروز کمالوندی در رسانه‌های متفاوت و واکنش‌های سیاستمداران در کشورهای برجامی و غیربرجامی نشان داد که تهدیدهای ایران، زنگ خطرها را به صدا درآورده است. بسیاری از کارشناسانی که در چند سال اخیر برجام و فراز فرودهای آن را گزارش داده‌اند، هشدار می‌دهند که تداوم گام‌های مرحله به مرحله ایران در کاستن از سطح تعهدات، می‌تواند هم تهران و هم ۱+۴ را در شرایط بازگشت‌ناپذیری قرار بدهد. تاکنون ۱۵ گزارش آژانس بین‌المللی انرژی اتمی تایید کرده که تهران به برجام پایبند بوده اما ناگفته پیداست که در گزارش آتی با توجه به سرعتی که تولید اورانیوم ایران گرفته و شیب تند تولید که کمالوندی از آن سخن گفت پایبندی کامل ایران در بخش مربوط به حفظ محدودیت ذخیره اورانیوم و آب سنگین تایید نخواهد شد و همین مساله می‌تواند توپ را در زمین اروپا بیندازد. در این میان واکنش اروپایی‌ها از سکوت تا اعتراض لفظی تا کشاندن پرونده به شورای حکام و شورای امنیت به عنوان نقض برجام در دوران خواهد بود. در حالی که ایران می‌گوید اقدام‌های متقابل تهران در چارچوب برجام و بندهای ۳۶ و ۳۷ است اما برخی از کارشناسان با تعابیر تهران از متن موافق نیستند و اعتقاد دارند که گزارش آژانس در مقام ناظر بر اجرای تعهدات ایران می‌تواند تهران را به سمت تقابل با بازماندگان در برجام ببرد. از آن‌سو طرف مقابل پاسخ محکم و قابل توجیهی درباره دلایل تداوم درخواست از ایران برای باقی ماندن در توافقی که منفعت اقتصادی از آن نمی‌برد، ندارد.
ایران اصرار دارد که اروپا برای بازگشت هر دو طرف به تاریخ ۱۸ اردیبهشت باید فروش نسبی نفت ایران را تضمین کرده و همزمان ساز و کاری برای تنظیم مراوده‌های مالی و بانکی ایران تعریف کند. روز گذشته همزمان با سخنان بهروز کمالوندی درباره گام‌های تقابلی تهران، رسانه انگلیسی گاردین گزارش داد اتحادیه اروپا هفته گذشته با برنامه زمانبندی منتشر نشده‌ای درباره تسهیل روابط تجاری کشورهای اروپایی با ایران موافقت کرده است. در این گزارش تاکید شده بود که هنوز مشخص نیست این اقدامات به اندازه‌ای کافی باشد که ایران را ترغیب کند تا درباره راهبرد خود برای کاهش تعهدات هسته‌ای دوباره فکر کند.