در این پیمایش وضعیت اشتغال دانش‌آموختگان آموزش عالی کشور اعم از دولتی و غیردولتی توسط این مؤسسه در تمامی مقاطع، رشته‌ها و زیرنظام‌های آموزشی در پایگاه‌های آماری وزارت تعاون، کار و رفاه اجتماعی مورد بررسی قرار گرفته است.
اهمیت این موضوع خبرنگار گروه دانشگاه و آموزش ایرنا را بر آن داشت تا در گفت و گوی تفصیلی با «معصومه قارون» مجری طرح رصد پیمایش اشتغال دانش آموختگان در مؤسسه پژوهش و برنامه ریزی آموزش عالی به تشریح جزئیات این طرح بپردازد که در ادامه می‌خوانید:
وی درباره مأموریت این مؤسسه پژوهش و برنامه ریزی آموزش عالی در پیمایش وضعیت اشتغال دانش آموختگان، خاطرنشان کرد: انجام این پیمایش از گذشته نیز سابقه داشته است. سال ۱۳۷۵ یک طرح پژوهشی داشتیم که بر اساس آن فراخوانی در سه روزنامه منتشر و از دانش آموختگان درخواست شد پرسشنامه‌ای را برای مؤسسه تکمیل و ارسال کنند.
وی افزود: در این فراخوان، مبحث نمونه گیری و سنجش اولیه مبنی بر امکان‌پذیر بودن این طرح انجام شد. ارتباط برقرار کردن با دانش آموختگان و اطلاع از وضعیت شغلی آنها، برای مؤسسه مهم بود.
ترغیب دانشگاه‌ها برای ارتباط با دانش آموختگان
معاون توسعه مدیریت و منابع مؤسسه پژوهش و برنامه ریزی آموزش عالی اظهار کرد: در فرایند تدوین برنامه ششم توسعه که مؤسسه پژوهش و برنامه ریزی آموزش عالی حضور فعال داشت، به این دلیل که موضوع انطباق تحصیل با اشتغال یکی از موضوع‌های اصلی و راهبردهای برنامه ششم توسعه بود، در کارگروه مربوط به آموزش عالی، نحوه کسب اطلاعات بهتر و جامع‌تر در مورد وضعیت اشتغال دانش آموختگان، مطرح شد.
قارون گفت: از این رو مقرر شد یکی از اقدامات اساسی برنامه ششم، ترغیب دانشگاه‌ها به ارتباط با دانش آموختگان و اطلاع از وضعیت شغلی آنها باشد. بنابراین، در اقدامات اساسی این برنامه درج شده است که از دانشگاه‌های مجری رصد وضعیت اشتغال دانش آموختگان حمایت می‌شود و دولت موظف به این حمایت شد.
مجری رصد پیمایش اشتغال دانش آموختگان اظهار کرد: زمانی که سابقه آن در مؤسسه اعلام شد، استقبال خوبی صورت گرفت. از سال ۹۴ در مؤسسه یک طرح پژوهشی برای طراحی الگوی مفهومی شروع شد که ۲ سال به طول انجامید. در این طراحی، از آخرین تجربیات بین المللی استفاده و سوابق داخل کشور همچنین پایگاه‌های آماری موجود، بررسی شد.
به گفته قارون، حاصل این بود که طبق تجارب بین المللی، هر دانشگاهی باید با دانش آموختگان خود ارتباط داشته باشد و از اشتغال آنها آگاهی یابد تا متوجه اعتبار آن دانشگاه و سرنوشت و کیفیت دانش آموختگان شوند.
وضعیت آمار دانش آموختگان در سرشماری‌ها
وی افزود: در عین حال به دلیل نیازهای سیاستگذاری کشور، باید آمار کلان از وضعیت اشتغال دانش آموختگان در اختیار داشته باشیم. آماری که از دانش آموختگان در سرشماری‌ها وجود دارد کلی بوده و قابل تفکیک نیست. همچنین طرح‌های آمارگیری مرکز آمار اگرچه اطلاعات تفصیلی مناسبی دارد اما با محدودیت‌هایی همراه است.
معاون مؤسسه پژوهش و برنامه ریزی آموزش عالی، افزود: بنابراین برای رفع این نیاز، یک مسیر دیگر پیمایش یعنی پیمایش در پایگاه‌های اطلاعاتی کلان که می‌توانست یک اثر یا نشانه از اشتغال فرد ارائه دهد، پیش بینی شد.
قارون یادآورشد: این پایگاه‌ها سابقه کسورات مربوط به بیمه و بازنشستگی افراد را در اختیار دارند، مانند صندوق‌های بازنشستگی، کارمندی و تأمین اجتماعی. در این مورد، مراودات متعددی با وزارت کار داشتیم و ضمن این رفت و آمدها با پایگاه آماری رفاه ایرانیان در معاونت رفاه این وزارتخانه آشنا شدیم.
نحوه رصد دانش آموختگان
قارون یادآور شد: این پایگاه داده‌ای از ۱۲ پایگاه داده‌ای تجمیع شده و اطلاعات وسیع و نسبتاً به روز دارد. در این ارتباط، اسامی دانش آموختگان را با کد ملی برای آنها ارسال می‌کنیم؛ این معاونت هم سابقه کسورات بیمه یا کارمندی دانش آموختگان را از این پایگاه استخراج و به مؤسسه ارسال می‌کند.
مجری رصد پایش اشتغال دانش آموختگان گفت: پس از طراحی الگوی مفهومی، هر دو مسیر پیمایش به صورت آزمایشی اجرا شد، به این ترتیب که یک بار فهرستی از دانش آموختگان را به وزارت کار ارسال کردیم و نتایج را دریافت و بار دیگر پرسشنامه‌هایی به ایمیل دانش آموختگان ارسال و پاسخ آن دریافت شد.
وی خاطرنشان کرد: با عملیاتی شدن این شیوه، طراحی الگوی مفهومی کامل و در معاونت فرهنگی و اجتماعی سازمان مدیریت و برنامه ریزی، شورای عالی انقلاب فرهنگی همچنین معاونت پژوهشی وزارت علوم، ارائه شد.
ابلاغ پیمایش دانش آموختگان به مؤسسه
معاون توسعه مدیریت و منابع مؤسسه پژوهش و برنامه ریزی آموزش عالی گفت: با توجه به اینکه یکی از طرح‌های اقتصاد مقاومتی که به وزارت علوم محول شده بود، مربوط به انطباق تحصیل، اشتغال همچنین ارتقا آموزش‌های مهارتی بود از این طرح استقبال و مقرر شد این پیمایش به طور منظم انجام گیرد.
قارون ادامه داد: پیمایش یاد شده به طور رسمی به مؤسسه به عنوان یکی از زیر پروژه‌های اقتصاد مقاومتی ابلاغ و مؤسسه موظف شد همراه با رصد وضعیت اشتغال فارغ التحصیلان در پایگاه‌های آماری ملی، دانشگاه‌ها را برای انجام پیمایش توسط پرسشنامه هدایت و راهنمایی کند.
بهره گیری از آخرین آمار علمی
این مسئول مؤسسه پژوهش و برنامه ریزی آموزش عالی با بیان اینکه در این کار از آخرین اطلاعات علمی و تجارب بین المللی استفاده شده است، اظهار کرد: اگر دانشگاه‌ها ابزارهایی برای این پیمایش در اختیار ندارند امکان تهیه آن را داریم. به همین منظور شبکه ای با عنوان IRANTRACE طراحی شده که دانشگاه‌ها با ثبت نام در این شبکه به آخرین اطلاعات روز دسترسی پیدا می‌کنند و از طریق معرفی رابط به طور مرتب با مؤسسه در ارتباط هستند.
وی افزود: همچنین پرسشنامه‌ای به صورت آنلاین برای استفاده دانشگاه‌ها طراحی شد که با ارسال فراخوان به دانش آموختگان از طریق پیامک یا پست الکترونیکی از آنها دعوت می‌شود پرسشنامه را تکمیل کنند. سپس فایل نتایج این پاسخ‌ها در اختیار دانشگاه قرار می‌گیرد یا به درخواست آنها تحلیل آماری کرده و گزارش آن برای دانشگاه ارسال می‌شود.
تفاوت سابقه بیمه با نرخ اشتغال
معاون توسعه مدیریت و منابع مؤسسه پژوهش و برنامه ریزی آموزش عالی، خاطرنشان کرد: آنچه از پیمایش ثبتی یعنی رصد اشتغال فارغ التحصیلان در پایگاه‌های آماری به دست می‌آید، نسبت دانش آموختگان دارای سابقه کسورات بیمه یعنی نسبت شاغلان است که با نرخ اشتغال تفاوت اساسی دارد.
قارون ادامه داد: در واقع بخش مهمی از فارغ التحصیلانی که سابقه بیمه نداشته و شاغل محسوب نمی‌شوند، ممکن است اصولاً جویای کار نبوده و تمایل به کار کردن نداشته باشند. همچنین قسمتی از شاغلان ممکن است در بخش غیر رسمی شاغل باشند که در این صورت در این سوابق بیمه قابل رصد نیست؛ بنابراین این تفاوت مهم را حتماً باید مد نظر داشت.
به گفته مجری طرح رصد اشتغال دانش آموختگان، در این طرح همچنین مؤسسه پژوهش و برنامه ریزی آموزش عالی موظف به انجام مطالعات تطبیقی بر اساس آخرین دانش و تجربه موجود در سطح دنیا شد تا از آن برای دانشگاه‌های داخل کشور استفاده شود.
رصد اشتغال کلید خورد
مجری رصد پیمایش اشتغال دانش آموختگان در مورد زمان آغاز به کار این طرح، گفت: این طرح در پایان سال ۹۶ به مؤسسه ابلاغ شد زیرا طبق توصیه‌هایی که در مبانی نظری این کار و تجربه‌های بین المللی وجود دارد، پیمایش فارغ التحصیلان باید با فاصله پنج ساله صورت گیرد.
وی افزود: در سال ۹۷ برای نخستین مرحله، دانش آموختگان سال تحصیلی ۹۳ – ۹۲ پیمایش شد. در این خصوص تمامی دانش آموختگان آمورش عالی کشور اعم از دولتی و غیردولتی که اطلاعات آنها در پایگاه آمار آموزش عالی مؤسسه تولید می‌شود شامل ۷۳۴ هزار دانش آموخته در تمام مقاطع، رشته‌ها و زیرنظام های آموزشی به همراه کد ملی برای معاونت رفاه وزارت کار ارسال و پاسخ آن دریافت شد.
به گفته این مسئول، برای دانشگاه‌ها هم فرایند برقراری ارتباط آغاز شد و از آنها درخواست کردیم در شبکه پیمایش ثبت نام و نماینده خود را به معرفی کرده و از پرسشنامه آنلاین استفاده کنند. هم اکنون ۱۰۰ دانشگاه در شبکه فعالیت خود را آغاز و حدود ۸۵ دانشگاه پیمایش را آغاز کرده‌اند. یک مرحله از این پیمایش برای تعدادی از دانشگاه‌ها انجام شد و برخی دیگر امسال صورت می‌گیرد.
همراهی وزارت علوم با رصد اشتغال
وی با بیان اینکه حمایت و همراهی دفتر ارتباط با صنعت در معاونت پژوهشی وزارت علوم مؤثر بود، اظهار کرد: این دفتر در نامه‌ای به دانشگاه‌ها از آنها خواست وضعیت اشتغال دانش آموختگان را اعلام کنند. دانشگاه‌ها هیچ سابقه‌ای برای این کار نداشتند و خودشان مجبور شدند نمونه گیری هایی انجام داده و پاسخ وزارتخانه را بدهند.
قارون یادآور شد: بر این اساس حدود ۵۰ دانشگاه در شهریورماه ۹۷ پاسخ معاونت پژوهشی وزارت علوم را دادند. هم اکنون همه دانشگاه‌ها در این مورد هماهنگ شده‌اند که سالانه پیمایش را انجام دهند.
تأثیر اشتغال دانش آموختگان بر دانشگاه‌ها
معاون توسعه مدیریت و منابع مؤسسه در مورد سایر مراحل رصد اشتغال دانش آموختگان، گفت: بعد از دریافت نتایج پیمایش ثبتی، نتایج در اختیار سفارش دهنده این کار یعنی معاونت پژوهشی وزارت علوم قرار می‌گیرد و بعد از اجازه این معاونت، نتایج مربوط به هر دانشگاه به دانشگاه ارسال می‌شود تا بتوانند با نتایج پرسشنامه آنلاین که خودشان انجام داده‌اند، مقایسه کنند. این امر هر ساله به طور مداوم انجام و نتایج با هم مقایسه می‌شود.
وی افزود: در واقع آنچه که در این پروژه انجام می‌شود کمک به دانشگاه‌ها برای ارتباط با دانش آموختگان است. این امر به بازبینی برنامه‌های درسی توسط دانشگاه‌ها کمک می‌کند چون در پرسشنامه‌ها، اطلاعات تفصیلی تری اعم از اینکه بعد از چه مدت شاغل شدند و چه مشکلاتی برای پیدا کردن شغل داشتند از آنها پرسیده می‌شود. سوال دیگر این است که چه مهارت‌هایی در دانشگاه‌ها آموخته‌اند و به چه مهارت‌هایی بعد از شاغل شدن نیاز دارند.
مجری رصد پیمایش اشتغال دانش آموختگان تاکید کرد: این شکاف مهارتی که از این پرسشنامه‌ها استخراج می‌شود، کمک می‌کند به اینکه دانشگاه‌ها برنامه‌های درسی را بازبینی کرده و به تدریج نظام آموزش عالی کارایی خود را افزایش دهد.
نحوه محاسبه نرخ اشتغال
قارون با تاکید بر اینکه داده‌هایی که از پیمایش ثبتی به دست می‌آید در واقع نسبتی از دانش آموختگان است که برای آنها سابقه شغلی در پایگاه‌های آماری وجود دارد، گفت: این مسئله به هیچ وجه معادل با نرخ اشتغال نیست. در نرخ اشتغال در واقع نسبت شاغلان را به دانش آموختگان جویای کار می‌سنجیم. صورت کسر، دانش آموختگان و مخرج کسر دانش آموختگان جویای کار است که مایل به کار کردن (اعم از اینکه شاغل شده باشند یا خیر) هستند.
وی ادامه داد: آنچه از باقی مانده به دست می‌آید به این صورت است که اگر ۵۳ درصد دانش آموختگان سابقه شغلی دارند ۴۷ درصد باقیمانده به هیچ عنوان بیکار شغلی محسوب نمی‌شوند. چون در آن جمعیت افرادی تمایل به داشتن کار ندارند و شاید خانه دار بوده یا هنوز مراحل نظام وظیفه را پشت سر نگذاشته و وارد بازار کار نشدند. عده‌ای دیگر را افرادی که از کشور مهاجرت کرده‌اند تشکیل می‌دهند که جز جمعیت ما محسوب نمی‌شوند.
سابقه اشتغال در پایگاه‌های آماری
به گفته این مسئول مؤسسه پژوهش و برنامه ریزی آموزش عالی، آنچه از سابقه اشتغال در پایگاه‌های آماری به دست می‌آوریم مربوط به بخش رسمی اقتصاد کشور است یعنی کارگاه‌هایی که برای کارکنان خود در پایگاه تأمین اجتماعی کسورات بیمه رد کرده‌اند.
قارون خاطرنشان کرد: در این میان کارگاه‌هایی که تعدادشان در اقتصاد ایران هم کم نیست، به صورت غیر رسمی فعالیت می‌کنند و سابقه آنها در هیچکدام از پایگاه‌های آماری کشور ثبت نمی‌شود؛ بنابراین بخش مهمی از دانش آموختگان ممکن است در چنین مشاغلی شاغل باشند که به این آمار اضافه می‌شود.
نحوه محاسبه تعداد دانشگاه‌ها در پیمایش
وی در مورد محاسبه واحدهای دانشگاه‌ها در این پیمایش، یادآور شد: در این پیمایش تمام واحدهای دانشگاه مثل پیام نور یا آزاد را در قالب یک دانشگاه می‌بینیم اما این ۱۰۰ دانشگاه هنوز کامل نیست که در یکی دو ماه آینده نتایج پیمایش سال تحصیلی ۹۵ - ۹۴ توسط دانشگاه‌ها به دست می‌آید.
دسته بندی رشته‌های تحصیلی
مجری رصد پیمایش اشتغال دانش آموختگان در مورد تفکیک رشته‌های دانش آموختگان به یک نکته اشاره کرد و گفت: علاوه بر تفکیک نتایج بر حسب دوره‌های تحصیلی، دسته بندی بر حسب گروه عمده رشته‌های تحصیلی مثل علوم انسانی، پزشکی، فنی مهندسی، کشاورزی، نیز انجام شده که نشان می‌دهد اگر طبق آمارهای ملی بیشترین نرخ بیکاری مربوط به رشته‌های کشاورزی است، نتایج ثبتی ما هم نشان می‌دهد که کمترین نسبت دانش آموختگان دارای سابقه کار در همین رشته‌ها است. دسته بندی دوم رشته‌ای مربوط به دسته بندی یونسکو می‌شود.
نتایج دو مرحله از پیمایش ثبتی نشان می‌دهد نسبت زنان دانش آموخته دارای سابقه اشتغال بیشتر از مردان است که دو دلیل می‌تواند داشته باشد. نخست اینکه شاید عده‌ای هنوز مراحل نظام وظیفه را پشت سر نگذاشته‌اند و دوم اینکه مهاجرت در بین مردان بیشتر از زنان است؛ به خصوص در دانشگاه‌های رده اول که مهاجرت دانش آموختگان آنها بیشتر است.
قارون در مورد همکاری مؤسسه پژوهش و برنامه ریزی آموزش عالی با دانشگاه کاسل در آلمان برای اجرایی کردن طرح پیمایش دانش آموختگان، توضیح داد: برای آشنایی با تجربیات کشورهای دیگر، ارتباط مستمری با دانشگاه کاسل در آلمان برقرار کردیم چون بهترین پیمایش متمرکز دانش آموختگان در سطح اروپا را انجام می‌دهند. یک مؤسسه تحقیقاتی مشابه ما در دانشگاه کاسل، شبکه پیمایش دانش آموختگان KOAB را طراحی و راه اندازی و اجرا کرده و از سال ۲۰۱۶ مؤسسه دیگری در همان دانشگاه بخش اجرایی آن را تحویل گرفته و ادامه داده است. در حال حاضر ۷۰ دانشگاه آلمان عضو این شبکه هستند.
وی تاکید کرد: تجربه کشور آلمان برای ما بسیار مفید بود. همچنین یکی از متخصصان دانشگاه کاسل در سال ۱۳۹۵ به ایران دعوت شد و کارگاهی را در مورد آخرین مباحث علمی و تکنیک‌های پیمایش دانش آموختگان برای نمایندگان ۱۴ دانشگاه کشور برگزار کرد.