تبریز خاستگاه صنعت چاپ و نشر بوده و بر اساس منابع مستند تاریخی، در حالی که حدود ۲ سده قبل ۲ دستگاه چاپ در این کهن شهر فعالیت می‌کرد، تهران هنوز چاپخانه نداشت و کار چاپ در پایتخت قاجارها که در آن زمان به آن «باسمه» اطلاق می‌شد، با انتقال یکی از دستگاه‌های چاپ تبریز در آنجا آغاز شد.
طلایه داری تبریز و تبریزیان در صنعت چاپ ایران تا مدت‌ها بعد از درگذشت عباس میرزا نایب السلطنه، به عنوان بانی و مروج ورود مظاهر نوین تمدنی به ایران در دوره حکمفرمایی اش در ایالت آذربایجان، ادامه داشت.
تبریز حتی در دهه‌های ۱۳۳۰ تا ۱۳۵۰ شمسی نیز بعد از تهران، دومین شهر کشور از نظر تعداد چاپخانه‌ها و عناوین و شمارگان کتاب‌های منتشر شده در آن بود و همین امر نیز این کهن شهر را بعد از پایتخت، به محفل دوم روشنگری و مبارزات قلمی علیه رژیم پهلوی تبدیل کرده بود؛ از بستر چنین فضایی بود که نویسندگان بزرگی مانند غلامحسین ساعدی، رضا براهنی در ادبیات ایران پا گرفتند و تبریز به یکی از شهرهای اصلی حضور کسانی مانند جلال آل احمد و دوستانش تبدیل شد.
در تأیید این ادعا می‌توان به کتاب‌های منتشر شده در چاپخانه‌های ۶۰-۵۰ سال قبل تبریز اشاره کرد که شمارگان آنها گاه به بیش از ۱۰ هزار جلد می‌رسد و نشان از گستره نفوذ فرهنگ کتاب و کتباخاونی در این شهر داشت.
اما شهری با این صبغه فرهنگی و تاریخ چاپ و نشر، در سال‌های اخیر تا حد زیادی از گذشته درخشانش در حوزه فرهنگ و ادب فاصله گرفته و کارش به جایی رسیده که شهروندان آن از خود سوال می‌کنند که چرا تبریز در کورس انتخاب به عنوان پایتخت کتاب ایران از شهرهایی به مراتب کوچک‌تر عقب می‌ماند و به عنوان ملبس و ملقب نمی‌شود؟
کارشناسان معتقدند غفلت یا کم توجهی سازمان‌های فرهنگی به مقوله کتاب و کتابخوانی، نبود تعامل و هم افزایی میان آنها، استفاده نکردن از توان سازمان‌های مردم نهاد و اولویت ندادن به بازار کتاب بر مبنای نیازسنجی و ذائقه سنجی مخاطبان، از جمله دلایل افت نشر کتاب و کتابخوانی در تبریز و به تبع آن، انتخاب نشدن این شهر به عنوان «پایتخت کتاب» ایران در سال‌های گذشته بوده است.
متولیان و کارشناسان حوزه فرهنگ و ادب معتقدند که تبریز به مرور زمان نقش و جایگاه خود را در این حوزه نسبت به شهرهای دیگر کشور از دست داده و روندی نزولی را در این مسیر طی می‌کند که این امر ناشی از نبود هماهنگی لازم بین دستگاه‌های متولی، ورود نکردن سازمان‌های مردم نهاد به این حوزه، گرانی کاغذ و به تبع آن کتاب و ارجحیت دادن مردم به سایر حوزه‌ها بجای حوزه فرهنگ و کتابخوانی است.
مدیرکل کتابخانه های آذربایجان شرقی با بیان اینکه انتخاب یک شهر به عنوان پایتخت کتاب کشور یک امتیاز فرهنگی محسوب می‌شود، می‌گوید: یک شهر با انتخاب به این عنوان علاوه بر برخورداری از سایر امتیازات فرهنگی کشور، از این انتخاب به عنوان برند در این حوزه استفاده می‌کند.
شهرام خدایی، می‌افزاید: با توجه به اینکه هر سال از سوی وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، شهری بر اساس مستندات ارسال شده و شاخصهای فرهنگی مورد ارزیابی این وزارتخانه به این عنوان انتخاب می‌شود، برای انتخاب تبریز به این عنوان باید همه نهادهای فرهنگی پای کار بیایند.
وی با اعلام آمادگی برای همکاری با سایر نهادهای فرهنگی استان برای رسیدن به این عنوان، اظهار می‌کند: باید با اتخاذ تدابیر لازم و انجام برنامه‌های متعدد، شاخصه‌های فرهنگی استان و تبریز از جمله فرهنگ مطالعه و سرانه مطالعه کتاب ارتقا و فضاهای فرهنگی و کتابخانه ها افزایش یابد.
مدیرکل کتابخانه های آذربایجان شرقی می‌گوید: هم اکنون «کتابخانه تربیت»، قدیمی ترین کتابخانه ایران که سال تأسیس آن به ۱۳۰۰ می‌رسد، در تبریز دایر و بزرگ‌ترین کتابخانه نهادی کشور، کتابخانه مرکزی تبریز است.
خدایی، با اشاره به اینکه قدیمی ترین چاپخانه ایران در تبریز شروع به کار کرده است، ادامه می‌دهد: فعالیت کتابخانه ربع رشیدی و خواجه نصیرالدین طوسی در سده‌های گذشته در تبریز و مراغه نشان از توجه و اهمیت حوزه کتاب و کتابخوانی در این منطقه بوده و نیاز است با همکاری نهادهای متولی دوباره به این جایگاه دست یافت.
معاون فرهنگی و اجتماعی شهردار تبریز نیز با بیان اینکه ارتقای فرهنگ کتاب و کتابخوانی و توسعه فرهنگ مطالعه در جامعه نیازمند تلاش همه نهادهای فرهنگی است، می‌گوید: با افزایش سرانه مطالعه در جامعه از میزان ناهنجاری‌ها و مشکلات فرهنگی و اجتماعی کاسته می‌شود.
حجت الاسلام احمد حمیدی، می‌افزاید: انتخاب یک شهر به عنوان پایتخت کتاب کشور براساس برخی شاخصهای فرهنگی آن شهر و ارائه مستندات از سوی نهادهای متولی در قالب طرح به وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی محقق می‌شود.
وی با تاکید بر اینکه تبریز به علت سابقه درخشان و قابلیت‌های بالای خود در حوزه کتاب و کتابخوانی لایق انتخاب به عنوان «پایتخت کتاب ایران» است، اظهار می‌کند: عمده علت انتخاب نشدن آن شاید عدم پیگیری مستمر مسئولان مرتبط یا رقابت تنگاتنگ شهرها و کلانشهرها برای گرفتن این امتیاز فرهنگی است.
معاون فرهنگی و اجتماعی شهردار تبریز می‌گوید: همکاری و تعامل نهادهای فرهنگی شهر و ایجاد دبیرخانه دائمی برای انتخاب تبریز به عنوان پایتخت کتاب کشور به منظور معرفی ظرفیت‌ها و امکانات این شهر در حوزه کتاب از الزامات رسیدن به این امتیاز فرهنگی است.
حجت الاسلام حمیدی، ادامه می‌دهد: تمامی نهادها و متولیان فرهنگی به ویژه شهرداری، شورای اسلامی، اداره کل فرهنگ و ارشاد اسلامی، نهاد کتابخانه های عمومی و سازمان‌های مردم نهاد فعال در این حوزه باید با بررسی ظرفیت‌های تبریز در این حوزه برنامه‌ها و طرح‌های متناسب با نیازهای محلی را تدوین و در کنار آن از خلاقیت و نوآوری در این حوزه استفاده کنند.
وی یادآوری می‌کند: متولیان امر باید در تدوین این برنامه‌ها نگاه همه جانبه داشته و تمامی گروه‌های سنی را در نظر بگیرند و از توان سازمان‌های مردم نهاد برای ارتقای سرانه مطالعه و توسعه فضاهای فرهنگی استفاده کنند.
معاون فرهنگی و اجتماعی شهردار تبریز با اعلام آمادگی برای همکاری با سایر نهادهای فرهنگی شهر برای رسیدن به این امتیاز فرهنگی، می‌گوید: شهرداری تبریز مکان‌ها و فضاهای فرهنگی خوبی دارد و بسترهای لازم برای رسیدن به این هدف در این شهر فراهم است و تنها نیاز به همکاری همه نهادها برای ارائه طرحی متناسب با قابلیت‌های فرهنگی شهر است که بتواند برای سایر شهرها نیز الگو باشد.
حجت الاسلام حمیدی، با تاکید بر پیگیری مستمر متولیان فرهنگی شهر برای رسیدن به این امتیاز فرهنگی، می‌افزاید: در این راستا باید ضعف‌ها و کاستی‌های فرهنگی شهر را برطرف کرد و بر قابلیت‌های آن اضافه کرد.
داستان نویس، مدرس درس ادبیات و فعال فرهنگی تبریز نیز می‌گوید: مجموعه فعالیت‌ها و برآیند عملکرد متولیان فرهنگی شهر در حوزه کتاب و کتابخوانی از مؤلفه‌های انتخاب یک شهر به عنوان پایتخت کتاب کشور است و عدم انتخاب تبریز به این عنوان حاکی از ضعف ما در این زمینه است.
عبدالمجید نجفی، با اشاره به اینکه براساس تحقیقات انجام شده وقتی تبریز ۵۰۰ هزار نفر جمعیت داشت حدود ۲۳ کتاب فروش و ناشر در این شهر فعال بود، می‌افزاید: در آن زمان بازار شیشه گر خانه تبریز راسته کتاب فروشان این شهر و میعادگاه دانشجویان، محققان، پژوهشگران، اهل کتاب و علاقه مندان کتابخوانی بود و از نقاط مختلف کشور برای خرید کتاب به این مکان مراجعه می‌کردند.
وی اظهار می‌کند: هم اکنون تبریز با داشتن حدود ۲ میلیون نفر جمعیت دارای حدود ۶ کتاب فروش فعال در شهر بوده و بسیاری از کتاب فروشان به علت گرانی کتاب و عدم استقبال مردم برای خرید کتاب مجبور شده‌اند برای تأمین معیشت زندگی مغازه خود را به فعالان سایر صنوف اجاره دهند.
داستان نویس، مدرس درس ادبیات و فعال فرهنگی تبریز، با تاکید بر اینکه کارشناسان و متولیان فرهنگی شهر باید علت این وضعیت را بررسی کنند، اظهار می‌کند: با پسرفتی که تبریز در حوزه کتاب و کتابخوانی داشته و ادامه این روند، انتظار پایتخت کتاب کشور شدن این شهر آرزویی است که فعالان حوزه کتاب و کتابخوانی به آن دست نخواهند یافت.
نجفی، با اشاره به کاهش روزانه تعداد علاقه مندان به کتاب و کتابخوانی در جامعه به علت گرانی کتاب و مشکلات اقتصادی مردم، ادامه می‌دهد: نگاه متولیان به حوزه فرهنگ و هنر باید تغییر یابد و تا زمانی که آثار تولیدی در این حوزه براساس بخشنامه باشد و تولیدات بر اساس نیازها و علایق مردم نباشد، استقبال مردم از این حوزه و خرید کتاب کمتر می‌شود.
وی تحقق انتخاب تبریز به عنوان پایتخت کتاب کشور را نیازمند ارتقای شاخصهای فرهنگی شهر و افزایش سرانه مطالعه می‌داند و می‌گوید: برای ایجاد انگیزه در بین علاقه مندان به کتاب و کتابخوانی باید کتاب به سهولت، با قیمت پایین و در اشکال مختلف در اختیار آنان قرار گیرد و در مدارس ساعات آزاد کتابخوانی برای دانش آموزان تعیین شود.
معاون فرهنگی و مطبوعاتی مدیرکل فرهنگ و ارشاد اسلامی آذربایجان شرقی نیز می‌گوید: انتخاب شهرها به عنوان پایتخت کتاب کشور از سال ۹۳ در وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی آغاز شده است و تاکنون در پنج دوره آن به ترتیب اهواز، نیشابور، بوشهر، کاشان و یزد به این عنوان انتخاب شده اند.
وحید حسین زاده، می‌افزاید: در انتخاب شهرها به این عنوان معمولاً عملکرد سازمان‌هایی که در ترویج فرهنگ مطالعه و کتاب و کتابخوانی نقش دارند، مؤثر است و این مساله فقط به عملکرد فرهنگ و ارشاد اسلامی مربوط نمی‌شود.
وی عمده علت عدم انتخاب تبریز به این عنوان را کم کاری و عدم همکاری نهادهای فرهنگی شهر اعلام کرده و اظهار می‌کند: برای رسیدن به این عنوان باید سایر سازمان‌های فرهنگی به ویژه شهرداری پای کار بیایند و طرح کاملی با مشارکت آنها تهیه و به وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی ارائه کرد.
معاون فرهنگی و مطبوعاتی مدیرکل فرهنگ و ارشاد اسلامی آذربایجان شرقی می‌گوید: در این راستا کارگاه‌های آموزشی و جلسات متعددی با سازمان‌های مختلف فرهنگی استان برگزار شده ولی مشارکت سازمان‌های ذینفع در این طرح پایین است.
حسین زاده، با اشاره به اینکه در انتخاب این عنوان شهرها نیز با مراکز استان‌ها رقابت می‌کنند، ادامه می‌دهد: با توجه به اینکه تبریز و مراغه از سابقه درخشان و قابلیت‌های زیادی در این حوزه برخوردارند، متولیان فرهنگی این شهرها می‌توانند برای دست یافتن به این امتیاز فرهنگی تلاش کنند.
وی یادآوری می‌کند: با انتخاب هر شهر به عنوان «پایتخت کتاب» علاوه بر برخورداری از اعتبارهای خاص، برنامه‌های فرهنگی حوزه کتاب به آن شهر سرازیر می‌شود و سازمان‌های فرهنگی و شهرداری آن شهر نیز از این رویداد فرهنگی نفع می‌برند.
فعال حوزه کتاب و مدیر شهر کتاب تبریز نیز می‌گوید: برای اینکه یک رویداد بزرگ فرهنگی مانند انتخاب شدن تبریز به عنوان پایتخت کتاب کشور روی دهد، باید همه نهادها و سازمان‌های فرهنگی شهر باهم همکاری کنند و بخش خصوصی را نیز به مشارکت در این زمینه وادارند.
صیاد چمنی، می‌افزاید: مشارکت بخش خصوصی با شهرداری، اداره کل فرهنگ و ارشاد اسلامی و سایر نهادهای فرهنگی در این زمینه علاوه بر اینکه موجب بهره مندی شهروندان از مزایای این امتیاز فرهنگی می‌شود، برای آنان نیز نفع دارد.
وی با تاکید بر اینکه کارشناسان و متولیان فرهنگی باید دلایل انتخاب نشدن تبریز به عنوان پایتخت کتاب کشور را بررسی کنند، اظهار می‌کند: این افراد همچنین باید دلایل و شاخصهای انتخاب سایر شهرها به این عنوان را مطالعه و بررسی کنند و با ایجاد چنین شاخصه‌های در شهر زمینه را برای انتخاب تبریز به عنوان «پایتخت کتاب» ایران فراهم کنند.
فعال حوزه کتاب و مدیر شهر کتاب تبریز یادآوری می‌کند: بخش خصوصی می‌تواند با برگزاری نمایشگاه‌ها، کارگاه‌ها، ورک شاپ ها و مسابقات مختلف کتابخوانی در طول سال در سطح شهر، به کمک سازمان‌های دولتی بیاید و از برگزاری این برنامه‌ها نیز برای خود درآمد ایجاد و در کنار آن برای ارتقای شاخصه‌های فرهنگی شهر. کمک کند.
چمنی، با بیان اینکه ارائه تخفیف‌های ۲۰ درصدی خرید کتاب از سوی وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی به مردم موجب استقبال علاقه مندان از خرید کتاب می‌شود، ادامه می‌دهد: توقف این طرح از سوی این وزراتخانه و گرانی کتاب در سال‌های اخیر موجب شده تا میزان استقبال برای خرید کتاب و افزایش سرانه مطالعه کاهش یابد.
وی از متولیان فرهنگی شهر درخواست دارد در فضاهای عمومی شهر مکان‌هایی را برای عرضه کتاب به کتاب فروشی‌های شهر تخصیص دهند تا علاقه مندان به راحتی بتوانند کتاب مورد نیاز خود را از این مکان‌ها خریداری کنند.
گزارش از: پرویز بابائی
۸۰۲۳/۵۱۸