پس از ماه‌ها کش و قوس درباره اجرایی شدن سازوکار ویژه مالی اروپا با ایران، این برنامه روز گذشته با اعلام رسمی «هلگا اشمید» دیپلمات آلمانی و معاون فدریکا موگرینی مسؤول سیاست خارجی اتحادیه اروپا، نخستین تراکنش مالی خود را تجربه کرد. اشمید روز جمعه هفتم تیر ۹۸ در پیام توییتری و پس از پایان نشست کمیسیون مشترک برجام در وین نوشت: «اینستکس اکنون عملیاتی شده است. اولین معاملات در حال پردازش هستند و بیشتر کشورهای اروپایی به آن پیوسته‌اند. پیشرفت‌های خوبی در پروژه‌های اراک و فردو وجود دارد.»
نتایج نشست روز جمعه کمیسیون مشترک برجام به گفته سیدعباس عراقچی معاون وزیر امور خارجه و رئیس هیأت ایرانی حاضر در آن گرچه تا خواسته‌های ایران فاصله قابل توجه دارد؛ این نشست نسبت به جلسات گذشته یک گام به جلو محسوب می‌شود. عراقچی پس از پایان این نشست اعلام کرد: اینستکس عملیاتی شده، ظرف روزهای آینده تبادل مالی انجام می‌شود. کشورهای دیگر هم قبول کردند به عنوان سهامدار به این کانال بپیوندند. پیش از این آغاز اجرایی شدن اینستکس وال استریت ژورنال از افزایش تلاش دولت‌های اروپایی برای زنده نگه‌داشتن روابط اقتصادی با ایران خبر داده و نوشته بود: «خطی اعتباری به منظور کمک به برقراری مکانیسم ویژه مالی (اینستکس) ایجاد می‌کنند.»
همچنین در بند پایانی بیانیه هماهنگ‌کننده نشست کمیسیون مشترک برجام که هفتم تیر منتشر شد، اعلام شد: اعضا توافق کردند که از نزدیک اجرای برجام را رصد کنند و تصمیم گرفته شد تا نشست کمیسیون مشترک وزرای خارجه برجام در آینده نزدیک تشکیل شود.
واکنش‌های داخلی و خارجی به آغاز اجرای اینستکس
آغاز عملیاتی شدن وعده‌ها اروپا در قبال ایران، واکنش‌هایی نیز به دنبال داشت. «سید عباس موسوی» سخنگوی وزارت امور خارجه درباره این سازوکار گفت: «اگر اینستکس مکانیسمی عادی و صوری باشد، قطعاً نمی‌پذیریم و در موعد مقرر، گام دوم را قاطعانه بر می‌داریم. باید ببینیم اینستکس چگونه کار خواهد کرد و چگونه عملیاتی خواهد شد و زمان آن هم برای ایران مهم است.»
«مجید تخت روانچی» نماینده دائم ایران در سازمان ملل هم شب گذشته به وقت نیویورک در گفت و گو با خبرنگاران رسانه‌های مختلف در نمایندگی ایران سازوکار مالی اروپا را ناکافی دانست و گفت: شخصاً معتقدم اینستکس در وضعیت فعلی، کافی نیست. این سازوکار بدون پول همچون ماشین بسیار زیبای بدون بنزین است.
«حشمت‌الله فلاحت» پیشه عضو کمیسیون امنیت ملی و سیاست خارجی مجلس در صفحه توئیتر خود نوشت: «باید به اینستکس فرصت داد؛ ساز و کاری که اثر سیاسی آن برای گذر از دام افراطیون مهم‌تر از گشایش‌های اقتصادی آن است.»
«مصطفی کواکبیان» نماینده مجلس هم در زمینه اجرایی شدن اینستکس در صفحه شخصی خود در توئیتر نوشت: «تداوم برجام با اروپا نباید صرفاً در قالب اینستکس و آن هم کالاهای غیر تحریمی و فقط در محدوده تجارت با اروپا خلاصه شود. بلکه باید فروش نفت و انواع تراکنش بانکی را نیز شامل شود.
همزمان با واکنش‌های اغلب محتاطانه با اینستکس در داخل ایران، اروپا و روسیه از آغاز به کار این سازوکار استقبال کردند. هفت کشور اروپایی شامل اتریش، بلژیک، فنلاند، هلند، اسلوونی، اسپانیا و سوئد با انتشار بیانیه مشترکی ضمن حمایت از توافق هسته‌ای تاکید کردند که با فرانسه، انگلیس و آلمان برای تسهیل تبادلات تجاری با ایران از طریق کانال‌های مالی از جمله اینستکس همکاری خواهند کرد.
معاون وزیر خارجه روسیه هم خواستار پیوستن مسکو به این سازوکار شد. «سرگئی ریابکوف» گفت: «مهم است که در کنار کشورهای پایه گذار این مکانیزم و همچنین برخی کشورهای اتحادیه اروپا که امکان آن را دارند و اکنون هفت کشور هستند امکان بهره گیری از این مکانیم برای دیگر کشورها هم فراهم آید که به آنها کشورهای ثالث می گویم.»
تهدید ایران علت تعجیل اروپا
گرچه کشورهای اروپایی طرف برجام پس از موعد ۶۰ روزه ایران برای کاهش مجدد تعهدات برجامی با واکنش آنها مبنی بر عدم پذیرش هیچ گونه اولتیماتومی همراه بود اما آغاز اجرای اینستکس نشان می‌دهد اروپا اولتیماتوم ایران را جدی گرفته است.
زمزمه‌های ایجاد سازوکار مشخص به منظور حفظ برجام از همان روزهای بهار سال ۹۷ و همزمان با خروج «دونالد ترامپ» از توافق هسته‌ای با ایران به گوش می‌رسید. در یک سال گذشته بارها مقامات اروپایی برای راه اندازی چنین سازوکاری با نام‌های مختلف اعلام آمادگی کردند اما هم به دلیل عدم اراده کافی از سوی اروپا و هم دشوار شدن اجرای چنین تصمیمی به واسطه تحریم‌های گسترده آمریکا، این سازوکار به مرحله اجرا نمی‌رسید.
کاهش تعهدات برجامی ایران طی یک- دو ماه گذشته و تصمیم به ادامه گام به گام این کاهش از مهم‌ترین عوامل اجرایی شدن سازوکار ویژه مالی اروپا و ایران موسوم به اینستکس است. تحریم همه جانبه آمریکا شرایط را به گونه‌ای برای ایران پیش برده است که صبوری بیشتر برای ایران امکان پذیر نیست. شاید به همین دلیل است که عراقچی در نشست وین بارها بر لبریز شدن صبر ایران درباره پایبندی به تعهدات برجامی خود تاکید کرد.
معاون وزیر خارجه در کمیسیون مشترک برجام گفت: «صبر راهبردی ایران به پایان رسیده است و بیش از این تحمل نمی‌کنیم که جمهوری اسلامی ایران یک سویه و یک‌جانبه به این توافق عمل کند و آن را اجرا کند ولی دیگران به تعهدات خود عمل نکنند.»
سازوکاری که قرار است از یک سو ایران را پایبند حفظ برجام کند و از سوی دیگر سدی در برابر زیاده خواهی‌های رئیس جمهوری آمریکا باشد. به نظر می‌رسد مسؤولیت اینستکس در برهه کنونی تنها سازوکار مالی صرف نیست بلکه نقش سنگ محک اروپا برای حفظ برجام و مقابله با زیاده خواهی آمریکا را هم بر عهده دارد.
بدبینی به برجام و متعلقات آن
تعهد ایران به توافق خود در برجام به باور بسیاری از تحلیلگران برگ برنده جمهوری اسلامی در برابر نظام بین الملل است. اینکه اروپا با هر انگیزه‌ای در راه حفظ برجام از طوفان ترامپ تلاش می‌کند و تاجر تاخ سفید به راحتی گذشته نمی‌تواند اجماعی علیه ایران در جهان ایجاد کند، همه نتیجه مستقیم و ملموس پایبندی ایران به تعهدات برجامی خود است. روز شنبه «ترزا می» نخست وزیر پیشین انگلیس با یادآوری ضرورت حفظ برجام گفته است: «ما به همکاری با شرکای برجام ادامه می‌دهیم تا هر کاری که می‌توانیم برای نگه داشتن توافق هسته‌ای ایران انجام بدهیم. ما باور داریم که این توافق جهان را امن‌تر می‌کند.»
پیش از ترزا می هم مقامات مختلف اروپایی بر حفظ برجام و پایبندی بر آن تاکید کرده بودند اما واقعیت آن است که اروپا نه توان و نه تمایل ۱۰۰ درصدی برای ایستادن در برابر زیاده خواهی‌های آمریکا دارد بر همین اساس دستگاه دیپلماسی در تلاش است تا از این امکان محدود اروپا بهترین بهره برداری را برای کاستن از فشار تحریم‌ها انجام دهد. موضوعی که به نظر می‌رسد از سوی منتقدان همیشگی دولت خواسته یا ناخواسته دور مانده است.
از همان ساعات ابتدایی اعلام راه اندازی کانال مالی بین ایران و اروپا، مخالفان پای ثابت برجام و توافق‌های دیگر دولت درباره دستاوردهای این کانال ابراز تردید کردند. گرچه این گروه از منتقدان دولت پیش از این بارها بر عدم اجرایی شدن چنین سازوکاری تاکید کرده بودند اما اجرایی شدن اینستکس هم نتوانست بدبینی آنها به تلاش‌های دولت را تاحدودی رفع کند.
منتقدان از دولت می‌خواهند که در برداشتن گام‌های بعدی برای کاستن از تعهدات برجامی، اعتنایی به اجرای اینستکس نداشته باشد؛ این در حالی است که چنین رویکردی اتحادیه اروپا و حتی دیگر طرف‌های برجام را هم در برابر ایران قرار خواهد داد و دستگاه دیپلماسی با آگاهی از این موضوع، پروژه اینستکس را پیش می‌برد.
اینستکس لازم اما ناکافی
مقامات ایرانی به ویژه دستگاه دیپلماسی با محق دانستن بخشی از نگرانی‌ها درباره آینده برجام به حداقل‌های امکانات اروپایی‌ها راضی نیستند و تلاش می‌کنند تا این سازوکار را گسترده کنند. دیپلمات‌های ارشد ایرانی پیش از این بارها تاکید کردند که سازوکار اینستکس یا هر نهاد دیگری زمانی می‌تواند از سوی ایران مورد استقبال قرار گیرد که متضمن منافع ایران و تأمین کننده بخشی از نیازهای تجاری و اقتصادی جمهوری اسلامی ایران باشد. با چنین تاکیداتی به نظر می‌رسد ایران در ادامه گام بعدی کاهش تعهدات برجامی خود، نه چراغ قرمز و نه سبزی به اروپا نشان داده و با منطق و محتاطانه درباره اینستکس و آینده برجام گام بر می‌دارد.
اینستکس یا INSTEX مخفف عبارت Instrument in Support of Trade Exchanges به معنای «ابزار پشتیبانی مبادلات تجاری» است. اینستکس در پاریس و در چارچوب قوانین فرانسه ثبت شده است. غیر از فرانسه، آلمان و انگلیس نیز سهامداران اصلی آن هستند اما دیگر کشورهای اروپایی و کشورهای جهان از جمله چین و روسیه نیز می‌توانند وارد آن شوند. سرمایه اولیه این شرکت سه هزار یورو است که از سوی وزارت اقتصاد فرانسه تأمین شده است.