اینستکس یا ابزار حمایت از مبادلات تجاری ایران و اروپا، راهکاری که در ابتدای سال جاری میلادی توسط اروپا ایجاد شد تا اروپا به روشی رسمی با ایران مبادلات اقتصادی داشته باشد، اما همچنان با گذشت چندین ماه این ساز و کار اجرایی نشده است.
و مجید تخت روانچی، نماینده دائم ایران در سازمان ملل متحد وضعیت فعلی اینستکس را یک ماشین زیبا بدون بنزین توصیف کرد.
سخنان نماینده دائم ایران در سازمان ملل متحد پس از آن منتشر شد که دو روز پیش جمعه ۷ تیر عباس عراقچی، معاون وزیر خارجه ایران و هلگا اشمید، معاون رئیس سیاست خارجی اتحادیه اروپا، پس از پایان نشست سه ساعته کمیسیون مشترک برجام اعلام کردند که اینستکس عملیاتی شده است.
هلگا اشمید اعلام کرد ظرف روزهای آینده تبادل مالی انجام می‌شود. در همین حال عباس عراقچی، بدون اشاره به جزئیات گفت که دو، سه مورد کاری در این کانال مالی در حال انجام شدن است. عراقچی نشست روز جمعه کمیسیون مشترک برجام را یک گام رو به جلو ارزیابی کرد اما در عین حال گفت که این نشست با انتظارات ایران فاصله قابل توجهی دارد.
همزمان تعدادی از کشورهای اروپایی در بیانیه‌ای مشترک، از تلاش برای راه‌اندازی کانال‌های تجاری قانونی با ایران شامل اینستکس خبر دادند. در این بیانیه که از سوی هفت کشور اروپایی صادر شده بر اهمیت ویژه پایبندی به توافق هسته‌ای تاکید شده است. هلند، بلژیک، اتریش، فنلاند، اسلوونی، اسپانیا و سوئد در بخش دیگری از این بیانیه، برجام را از مؤلفه‌های اصلی برای منع گسترش تسلیحات هسته‌ای و برقراری ثبات در منطقه برشمرده‌اند. این کشورها در این بیانیه از راه اندازی اینستکس، سازوکار و کانال مالی اتحادیه اروپا برای ارتباط با ایران، حمایت کردند. اما این هفت کشور در بیانیه خود اشاره‌ای به همکاری مالی خود با اینستکس نکرده‌اند.
این در حالی است که روزنامه وال استریت ژورنال چند روز پیش گزارش داد که آلمان، فرانسه و بریتانیا در راستای حفظ روابط خود با ایران، تا روز هفت تیرماه یک خط اعتباری چند میلیون یورویی از طریق اینستکس راه‌اندازی می‌کنند.
فدریکا موگرینی، مسئول سیاست خارجی و امور امنیتی اتحادیه اروپا نیز روز پنجم تیرماه در جریان یک نشست مطبوعاتی مشترک با وزیر امور خارجه پاکستان در بروکسل گفت که اینستکس، سازوکار ویژه مالی اتحادیه بین اتحادیه اروپا و ایران، در چند روزآینده عملیاتی خواهدشد.
موگرینی افزود: «ما تمام تلاش خود را نه فقط از امروز، بلکه از همان زمان حصول توافق، از زمان اجرای آن و سپس تصمیم آمریکا برای خروج یک جانبه از توافق هسته‌ای به کار گرفته‌ایم. ما به عنوان اتحادیه اروپا به همراه کشورهای امضاکننده برجام، چین، و روسیه و باقی اعضای جامعه بین‌الملل تمام آنچه می‌توانستیم را انجام دادیم و به تلاش‌های خود برای حفظ اجرای توافق، همان‌طور که تا به امروز بوده است ادامه می‌دهیم.»
مسئول سیاست خارجی و اقدام امنیتی اتحادیه اروپا گفت اعتقاد قاطع دارد که اینستکس آماده عملیاتی شدن است و امیدوار است تا با «عملیاتی شدن آن ایران همچنان به تعهداتش در قبال برجام پایبند بماند.»
همزمان با سخنان موگرینی سخنگوی سازمان انرژی اتمی ایران، بهروز کمالوندی گفت تولید اورانیوم ایران ۴ برابر شده و شمارش معکوس برای عبور از مرز ۳۰۰ کیلوگرم آغاز شده است. این مقام ایرانی گفته است: «اروپایی‌ها تاکنون به تعهدات خود درباره برجام عمل نکرده‌اند و ایران در صورت عدم پاسخگویی اروپا و عدم احترام به تعهداتش در برجام، سرعت غنی‌سازی را افزایش داده و سریع‌تر خواهد کرد.»
تخت روانچی در پاسخ به سوالی در خصوص افزایش ذخایر اورانیوم غنی شده گفته است: «تصمیم ایران برای افزایش ذخایر اورانیوم غنی شده بیش از ۳۰۰ کیلوگرم در چارچوب برجام انجام شده است. در برجام فرایندی برای صادرات اورانیوم غنی شده پیش بینی شده است. آنچه که باعث می‌شد تا از سقف تعیین شده فراتر نرویم این بود که امکان صادرات آن و دریافت کیک زرد وجود داشت، اما دولت آمریکا این فرایند را تحریم کرد.»
سفیر جمهوری اسلامی ایران در سازمان ملل متحد خاطرنشان کرد: اکنون باید از آمریکا این سوال را پرسید که چرا چنین تحریمی را اعمال کرده است. از نظر ما اقدام ایران برای افزایش ذخایر خود، نقض برجام نیست بلکه در چارچوب مواد ۳۶ و ۲۶ توافق هسته‌ای قرار دارد. ایران حق دارد از برخی تعهدات موجود در برجام براساس همین مفاد، عدول کند.
با این حال به نظر میرسد پاشنه آشیل سیاست‌های اروپا وابستگی عمیق اقتصادی، نظامی و امنیتی به‌آمریکاست. آمریکا هشدار داده است اینستکس نباید اقلام تحریمی شامل نفت را پوشش بدهد. به همین دلیل کشورهای اروپایی ایجاد کننده اینستکس نگران درگیر شدن با تحریم‌های آمریکا هستند و می‌گویند در مراحل اولیه اجرای ساز و کار مالی اینستکس بیشتر بر نیازهای اولیه جامعه مردمی ایران مانند دارو، دستگاه‌های پزشکی و محصولات کشاورزی متمرکز خواهد شد.
اتحادیه اروپا از نیمه دوم سال گذشته خرید نفت از ایران را متوقف کرد. اتحادیه اروپا طی سال ۲۰۱۷ و نیمه اول ۲۰۱۸ به‌طور متوسط، روزانه کمی بیشتر از ۵۱۶ هزار بشکه نفت از ایران می‌خرید. علاوه بر این ترکیه نیز روزانه نزدیک ۲۲۰ هزار بشکه نفت از ایران خریده بود.
مشتریان عمده نفت ایران در اروپا فرانسه، ایتالیا، یونان، اسپانیا بودند و کرواسی، لهستان و هلند هم از جمله خریداران نفت ایران بودند. این در حالی است که بر اساس آمارهای کمیسیون اروپا، ۲۸ عضو این اتحادیه در چهار ماه ابتدایی سال ۱ میلیارد و ۱۲۰ میلیون یورو صادرات به ایران داشتند که نسبت به دور مشابه پارسال ۵۷ درصد کاهش یافته است. صادرات ایران به اروپا هم در این مدت با افتی ۹۳ درصدی به ۲۶۰ میلیون یورو رسیده‌است.
کم کاری اروپا در ماه‌های گذشته و اجرایی نشدن اینستکس بارها مورد انتقاد مقامات رسمی کشورمان قرار گرفته است. ایران پس از یک سال خویشتنداری و سیاست صبر راهبردی ۱۸ اردیبهشتماه امسال و در سالروز خروج‌آمریکا از برجام اعلام کرد تعهدات برجامی خود را در قالب این توافق کاهش خواهد داد. این در حالی است که ایران اعلام کرده در موعد ۶۰ روزه و در صورتی که شرکای برجام گامی برای ایفای تعهدات خود برندارند ایران گام‌های بعدی را در راستای کاهش تعهدات برجای خود برخواهد داشت همین امر زمینه ساز تحرک دیپلماتیک حول این مسئله شده است. در هفته های اخیر نخست وزیر ژاپن، وزیر خارجه‌آلمان، فرستاده ویژه الیزه و معاون وزیر خارجه انگلیس راهی تهران شدند تا به زعم خود راهی برای جلوگیری از توافق برجام بردارند.برخی رسانه ها هم از احتمال سفر رییس جمهور فرانسه به تهران خبر داده اند.
علاوه بر اینها قرار است نشست کمیسیون مشترک برجام با حضور وزیران خارجه اعضا برگزار شود. اگرچه تلاش‌های دیپلماتیک برای حفظ برجام شدت یافته است با این حال خواسته به حق ایران تامین منافعی است که قرار بوده از برجام عاید ایران شود. اکنون باید دید شرکای برجام چه میزان برای حفظ توافق برجام حاضر هستند هزینه بپردازند.