دوازدهم تیر مصادف با دومین سالگرد افتتاح باغ کتاب به عنوان بزرگترین مجموعه مسقف فرهنگی و هنری در کشور است. ساخت این محیط فرهنگی که کلنگ احداث آن در سال ۱۳۸۶ بر زمین خورد سرانجام در سال ۱۳۹۶ بعد از ۱۰ سال با فراز و فرودهای مختلف به پایان رسید و درهای آن روی مخاطبان باز شد. در آستانه دوسالگی افتتاح مجموعه باغ کتاب با دکتر محسن جلالی فراهانی مدیرعامل باغ کتاب که سکان هدایت این مجموعه فرهنگی را از دی ۱۳۹۷ در دست گرفته همکلام شدیم تا علاوه بر طرح پرسش‌هایی درباره هویت و فعالیت باغ کتاب به بخش‌های تازه اجرایی شده آن نیز نگاهی کنیم.
جلالی در این گفت‌و گو به برخی انتقادها نسبت به تحت تأثیر قرار دادن ویترین کتابفروشی های کوچک پایتخت توسط باغ کتاب از یک سو و از سوی دیگر نحوه برقراری عدالت برای کتاب‌های ناشران قوی و ناشران ضعیف در محیطی عادلانه پاسخ داده، همچنین اتحادیه ناشران را برای در دست گرفتن هدایت بخش فروش کتاب بزرگسال این مجموعه با اما و اگرهایی به همکاری طلبیده است.
تغییر کارکرد از فروشگاه بزرگ کتاب به مرکز علم و فن آوری
ایرنا: جناب جلالی امروز (۱۲ تیر) مصادف با دومین سالگرد افتتاح باغ کتاب است؛ در مورد آنچه طی این دو سال بر این مجموعه گذشته توضیح بدهید؟
جلالی: همانطور که اشاره کردید دوازدهم تیر ۱۳۹۶ باغ کتاب تهران افتتاح شد و امروز (دوازدهم تیر ۱۳۹۸) دومین سالگرد فعالیت این مجموعه فرهنگی - هنری است. باغ کتاب پس از حدود هشت سال ساخت و ساز، به لحاظ معماری زیبا، مدرن و البته پیچیده و بزرگ برج افتتاح شد. چیزی حدود یک سال و نیم فرآیند طراحی بهره برداری و تجهیز باغ کتاب زمان برد و واقعیتش آن است که ما هیچ ساختمان فرهنگی در این سال‌های گذشته در کشور به یاد نداریم در اندازه حدود ۶۰ هزار متر به شکل مسقف برای یک مجموعه فرهنگی و هنری ساخته و بهره برداری شود. شرایط ساخت و بهره برداری این پروژه شرایطی متفاوت بود. زمانی که در سال ۸۶ کلنگ پروژه باغ کتاب به زمین زده شد؛ یعنی ۱۲ سال پیش، نگاه به کتاب و سهم کتاب فیزیکی آن در سبد فرهنگی در ایران و کل دنیا مانند شرایط امروز نبود. حساب کنید و ببینید ضریب نفوذ اینترنت و شبکه‌های مبتنی بر اینترنت طی ۱۰ سال گذشته با امروز چقدر متفاوت بود. آن زمان تصور می‌شد تمام این ساختمان بزرگ به کتاب اختصاص خواهد یافت. ولی سه سال پیش که ما طراحی برای بهره برداری باغ کتاب را شروع کردیم نگاه این بود که دیگر کتاب و ضریب نفوذ آن در سبد فرهنگی خانواده‌ها مانند یک دهه پیش نیست. از آن طرف با استارتاپ های جدیدی که شکل گرفته نیاز نیست مخاطب برای تهیه کتاب به جا و مکانی خاص مراجعه کند.
از سوی دیگر شبکه‌هایی از فروشگاه‌های کتاب به شکل زنجیره‌ای در کشور به وجود آمده بود که دیگر باغ کتاب با تکیه بر مکانی برای ارائه و فروش کتاب نمی‌توانست آن کارایی نخست که طرح ساخت این بنا بر اساس آن شکل گرفت را داشته باشد. به همین علت تصمیم گرفته شد کاربری باغ کتاب از اینکه فقط یک فروشگاه کتاب بزرگ باشد تغییر پیدا کند و به عنوان جایگزین به این ایده نزدیک شدیم که در کشور برای اولین بار مرکز علم داشته باشیم.
تغییر نگاه از محیطی تنها برای عرضه کتاب به مجموعه‌ای علمی – فرهنگی
ایرنا: پس تغییر نگرش در راه اندازی و بهره برداری این مجموعه به عنوان محیطی ثابت و دائم برای نمایشگاه کتاب تهران و محیطی خلص و خالص برای فروش کتاب بر اساس این ایده صورت گرفت؟
جلالی: بدون هیچ تردید بله. حرکت ما به سمت تبدیل این مجموعه فرهنگی - هنری به سمت مرکز علم بر اساس وجود مراکز علم مجهز و کاربردی در دنیا به عنوان فعالیتی جدید و مدرن در کنار محوری ثابت به عنوان پایگاهی برای عرضه و در دسترس قرار گرفتن کتاب صورت گرفت. این مراکز به عنوان آموزش دهنده علم به صورت عملی و بازی گونه برای بچه‌ها به خصوص بچه‌هایی که در مدرسه درس می‌خوانند (دانش آموزان) طراحی، ساخته و اجرایی می‌شوند. فضایی که دانش آموزان بتوانند دروس مدرسه را در محیطی متفاوت و تخصصی تجربه کنند. پس نگاه ما بر تغییر نگرش در طراحی برای بهره برداری این مجموعه از سه سال پیش با این سناریو جدید آغاز و شروع به تجهیز و طراحی بهره‌برداری باغ کتاب کردیم. آنچه امروز به عنوان باغ کتاب تهران در حال فعالیت است حاصل آن بررسی، تغییر نگرش و تغییر طرح بهره برداری بود.
افزایش اشتیاق به درس و یادگیری در سایه تجربه عینی علوم در پارک علم و فن آوری
ایرنا: اشاره کردید باغ کتاب به محیطی ثابت برای برپایی اردوهای فرهنگی دانش آموزان بدل شده است. اجرایی شدن این طرح به سبب امکانات فرهنگی و علمی این مجموعه خودجوش اتفاق افتاده یا در قالب تفاهمنامه ای که بین شما و آموزش و پرورش منعقد شده، صورت گرفته است؟
جلالی: هر دو طرف در تحقق این مهم سهیم هستند. تفاهمنامه بین سازمان فرهنگی هنری شهرداری تهران که نهاد بالادستی ما به شمار می‌رود با سازمان دانش آموزی کشور برای اردوهای فرهنگی منعقد شده است. من در طول سال تحصیلی کار معلمی در مدرسه را رها نکردم و حداقل هفته‌ای دو یا سه ساعت را در مدرسه با دانش آموزان سپری می‌کنم. در مدرسه وقتی می‌بینیم برای دانش‌آموزان جهت برپایی اردوهای فرهنگی و علمی مقاصد زیادی وجود ندارد، پی می برم می‌توان از ظرفیت‌هایی مانند باغ کتاب بهره برد. وقتی دانش آموزان آموخته‌های علمی خود در مدارس را در باغ علم و فن آوری باغ کتاب به شکل عینی مشاهده و لمس می‌کنند بی هیچ شکی نه تنها مفهوم درس و علاقه به آن برای آنها صد چندان می‌شود که آموزش و درک دروس نیز به واسطه کار علمی برای آنها نهادینه می‌شود و از حفظ کردن طوطی وار مطالب فاصله می‌گیرند. همین حضور و تجربه باعث می‌شود آنها با علاقه بیشتری در کلاس درس حضور پیدا کنند و به یادگیری مطالب درسی و علمی بپردازند.
اختصاص ۴۰۰۰ مترمربع به فروشگاه کتاب کودک و نوجوان برای نخستین بار در کشور
ایرنا: با توجه به برآیندی از میزان مخاطبان مختلف این مجموعه، از کودک تا بزرگسال و البته بخش‌های متنوع آن اگر فعالیت پردیس سینمایی مجموعه باغ کتاب را کنار بگذاریم، با توجه به دیگر بخش‌ها آیا می‌توان مدعی بود باغ کتاب بعد از تجربه دو ساله از دید شهروندان به پاتوقی فرهنگی و علمی بدل شده؟
جلالی: باغ کتاب در بخش‌های مرتبط با خدمات علمی که به خصوص برای کودکان و نوجوانان اختصاص یافته، مشخصاً در سال تحصیلی با گروه هدفی به نام دانش‌آموز کودک و نوجوان مواجه است. با این تعریف در حال حاضر این مجموعه با داشتن دو مرکز علمی مجزا با عنوان «قلم کودکی» و «باغ علم کودک و نوجوان»، اولین یا شاید یکی از بهترین مقاصد اردوهای دانش آموزی در طول سال تحصیلی و در ادامه در فصل تعطیلات تابستانی است. در گام نخست ارائه خدمات ما در بخش کتاب کودک و نوجوان و باغ علم و فن آوری برای کودکان شش تا ۱۲ سال و نوجوانان ۱۲ تا ۱۸ سال تصسیم بندی شده بود اما به لطف خدا و با سرمایه‌گذاری بخش خصوصی از دوم فروردین سال جاری بخش دیگری را هم به بخش‌های علمی و کتاب اضافه کرده‌ایم.
این مجموعه جدید به نام سرزمین «فکر و بازی ها» برای کودکان سه تا شش سال نیز آموزش و تجربه علم و حوزه مطالعه را فراهم کرده است. مجموعه‌ای که بر مبنای هوش‌های هشتگانه گاردنر و منطبق بر نوین‌ترین اصول روانشناسی معاصر به ارائه خدمات می‌پردازد. به همین سبب برای اردوهای دانش آموزی و عموم مراجعه کنندگان، مراکر تخصصی باغ کتاب یکی از بهترین پاتوق‌های موجود در تهران به شمار می‌رود. نکته مهم بعدی به کتابفروشی تخصصی کودک و نوجوان باغ کتاب باز می‌گردد. این مجموعه اولین کتابفروشی کودک و نوجوان در سراسر کشور است. تا دو سال پیش در کل کشور کتابفروشی کودک و نوجوان به شکل مستقل نداشتیم. اما در باغ کتاب به یکباره ۴۰۰۰ مترمربع از بخش فروشگاهی کتاب خود را به شکل مستقل در اختیار کتاب کودک و نوجوان قرار داده‌ایم. بخشی که به نظر کارشناسان این حوزه ویترین مناسبی است که در آن عرضه همه کتاب‌های کودک و نوجوان موجود در کشور صورت می‌پذیرد. این بخش نیز در کنار پارک علم و فن آوری، دومین پاتوق فرهنگی کودکان و نوجوانان و خانواده‌های آنها در تهران به شمار می‌رود. سومین پاتوق مجموعه باغ کتاب به بخش کتابفروشی بزرگسال مجموعه اختصاص یافته است. در این بخش در عین آنکه سعی کردیم حجم کتاب تمام فعالیت مجموعه را به خود اختصاص ندهد، باز بزرگترین کتابفروشی کشور به شمار می‌رود.
باغ کتاب ویترین عادلانه برای عموم ناشران
ایرنا: درست به سبب همین وسعت شنیده و گفته می‌شود، مجموعه باغ کتاب به رقیبی جدی برای کتابفروشی های پایتخت بدل شده است؟
جلالی: به صراحت، شفافیت و صداقت می گویم اساساً باغ کتاب رقیبی برای سایر کتابفروشی‌ها نیست و بنا هم ندارد باشد. پاسخ آن هم ساده است؛ از نظر نوع دسترسی برای تهیه کتاب توسط شهروندان، دسترسی به باغ کتاب نسبت به فروشگاه‌ها و کتابفروشی های سطح شهر سهل الوصول نیست. در تهران اگر کسی بخواهد فقط کتاب بخرد هیچگاه مقصدش به دلیل وجود فروشگاه‌های در دسترس تر در خیابان‌ها و میادین شهر باغ کتاب نخواهد بود. مزیت بخش فروشگاهی باغ کتاب آن است که وسعت بخش فروشگاهی آن در قیاس با کتابفروشی های داخل شهر باعث شده امکان حضور آثار تمام ناشران به ویژه ناشران ضعیف‌تر فراهم می‌سازد. کتابفروشی های سطح شهر که ویترینی محدود دارند برای خرید و ارائه کتاب تابع کتاب‌هایی هستند که فروش بالایی دارند. آن کتابفروشی ها تمایلی برای عرضه کتاب‌های کمتر شناخته شده به دلیل ویترین محدودشان، ندارند. اما باغ کتاب به دلیل عرضه وسیع‌تری که در اختیار دارد به کتاب‌های گمنام‌تر همان بهای کتاب‌های پرفروش را می‌دهد.
برنامه‌های جنبی؛ تلاش برای تبدیل کردن باغ کتاب به پاتوقی سالم و فرهنگی است
ایرنا: درباره برنامه «چهارشنبه های فرهنگی» باغ کتاب توضیح دهید.
جلالی: از دو هفته پیش با هدف آشنایی بیشتر شهروندان تهرانی با شهری که در آن زندگی می‌کنند، برنامه‌های «چهارشنبه های فرهنگی» را با محوریت موضوع شهر و مبانی فرهنگی راه اندازی کردیم. چهارشنبه هفته پیش به دلیل مناسبت هفتم تیر موضوع «سرچشمه و شهید بهشتی» را در قالب این برنامه به مخاطبان ارائه دادیم که در کنار معرفی منطقه سرچشمه با ارائه و پخش یک مستند درباره سرچشمه و نقد آن اثر با حضور فیلمساز (محمدحسین مهدویان)، معرفی شیرینی فروشی معروف این منطقه با حضور شیرینی فروش آن همچنین به جایگاه شهید بهشتی اشاره کردیم. در گام نخست این طرح در دو هفته به مناسبت سالروز درگذشت زنده یاد دکتر علی شریعتی، موضوع طرح «چهارشنبه های فرهنگی» به خیابان شریعتی و «جاده قدیم شمرون» مربوط بود که احمد مسجدجامعی عضو شورای شهر با ارائه مقاله‌ای به معرفی زندان قصر در مجاورت خیابان شریعتی و کتابخانه حسینیه ارشاد پرداخت.
باغ کتاب برای اداره فروشگاه کتاب بزرگسال آماده همکاری با ناشران است
ایرنا: در بحث راه اندازی بخش کتابفروشی حوزه کودک و نوجوان شاهد اختصاص محیطی وسیع برای ارائه کتاب‌های این گروه سنی در محیطی انحصاری و تعامل ناشران کودک و نوجوان در اجرایی شدن این طرح بودیم. اما چرا در بخش کتاب بزرگسال این اتفاق صورت نگرفت. یعنی چرا این قسمت به شکل انحصاری در اختیار بخش خصوصی قرار نگرفت تا خود آن مجموعه از هزینه تا درآمد را متقبل شود؟
جلالی: اگر در بخش کتاب کودک و نوجوان باغ کتاب شاهد همکاری و تعامل ناشران این بخش به شکل یکدست و بدون حاشیه هستیم به سبب نبود فروشگاهی منحصر برای ارائه کتاب‌های کودک و نوجوان و فقر ویترین آثار این حوزه ادبی در کشور و البته پایتخت بود. اما در حوزه ناشران بزرگسال شاهد رقابت برابر نیستیم. وقتی ناشران بزرگی هستند که خودشان کتابفروشی دارند و ناشران ضعیف‌تری هستند که تنها کارشان چاپ کتاب است و از داشتن کتابفروشی یا حتی ویترین محدودی در کتابفروشی های سطح شهر محروم، مشخص است که رقابت عادلانه نیست. با وجود این، اگر می‌خواستیم بخش کتابفروشی بزرگسال را نیز مانند بخش کودک و نوجوان در اختیار ناشران قرار دهیم ناشران قوی‌تر به سبب قدرت مالی بیشتر سهم ناشران کوچک‌تر را اشغال می‌کردند ویترینی به آنها نمی‌رسید. از سوی دیگر، آخرین پیمایش‌های باغ کتاب موید این نکته است که ۴۹ درصد از کسانی که از بخش غرفه بزرگسال باغ کتاب، کتاب خریده‌اند اصلاً برای تهیه کتاب به این مجموعه فرهنگی نیامده بودند. بلکه برای استفاده از بخش‌های دیگر آن از پارک علم و فن آوری تا سالن‌های سینمایی یا رستوران‌ها آمده‌اند.
پیش‌بینی و برداشت ما از آسیب رساندن به فروشگاه‌های کتاب در سطح شهر نهایت به ۱۰ تا ۱۵ درصد آسیب می‌رسد؛ اما سهم عمده دیگر کمک به ناشرانی است که ویترین و فروشگاهی در سطح شهر برای ارائه آثارشان ندارند و از ظرفیت باغ کتاب برای این مهم بهره می‌برند. عموم افرادی که در تهران صاحب فروشگاه کتاب هستند؛ خودشان ناشرند. اما سوال آنجاست سهم دیگر ناشران بدون فروشگاه برای ارائه آثارشان کجاست؟ اگر می‌خواستیم بخش غرفه فروش ناشران بزرگسال را نیز مانند بخش کودک با ارائه غرفه اختصاصی به ناشران اداره کنیم بدون شک مشکلات عدیده ای به وقوع می‌پیوست و اصلاً شدنی نبود. پس این اختلافات را منکر نمی‌شوم اما اجازه بدهید نکته‌ای را برای نخستین بار بگویم. در شروع فعالیت مدیریت بنده در باغ کتاب؛ یعنی از شش ماه گذشته تا امروز، بودند ناشران شناخته شده و بزرگی که تماس می‌گرفتند و می‌گفتند: رفاقت ما سر جای خود اما ما به شما برای فروش کتاب نمی‌دهیم. اما در بازه زمانی کوتاهی همان ناشران کتاب‌های شأن را برای فروش به باغ کتاب دادند تا از این ظرفیتِ برابر برای دیده شدن مخاطبان در کنار ناشران ضعیف‌تر بهره مند شوند.
باتوجه به آنکه انتخاب هیأت مدیره انجمن ناشران تهران به تازگی صورت گرفته است و تنها یک سال تا پایان مدت قرارداد ناشران بزرگسال در باغ کتاب باقی مانده، به صورت شفاهی به مدیریت و اعضای انجمن ناشران تهران اعلام و به شکل مکتوب نامه‌ای خدمت عزیزان ارسال می‌کنم که در این بازه زمانی معین یک ساله تا برگزاری مزایده مجدد بخش فروش کتاب بزرگسال باغ کتاب، ناشران محترم تشکلی یا شرکتی را تأسیس کنند و آن شرکت سهام خود را به شکل عام به فروش برساند و بعد در مزایده باغ کتاب شرکت کنند و در قالب شرکت سهامی عام اداره مجموعه فروش کتاب بزرگسال باغ کتاب را خود ناشران در دست بگیرند. نگاه عدالت محور با همان شکل سهامی عام را در دستور کار قرار دهند تا ناشران قوی و ضعیف از این ظرفیت به شکل یکسان و عادلانه بهره ببرند و اداره آن نیز در دست خود آنها باشد. در سایه تحقق این امر حقوق همه ناشران و کتابفروشان سهامدار حفظ می‌شود و منافعش به همه آنها می‌رسد.
مدرسه تابستانی باغ کتاب برای اوقات فراغت دانش آموزان در تابستان
ایرنا: درباره فعالیت «مدرسه تابستانی باغ کتاب» به عنوان یکی دیگر از فعالیت‌های جدید این مجموعه فرهنگی توضیح دهید.
جلالی: طرح مدرسه تابستانی باغ کتاب از پانزدهم تیر تا اول شهریور برگزار می‌شود و والدین دانش آموزان متقاضی از نهم تیر می‌توانند در دو گروه سنی شش تا ۹ سال و ۹ تا ۱۲ سال ثبت نام کنند. با آغاز اجرای آن بچه‌ها از ۹ صبح تا ساعت ۱۴ در مجموعه‌ای از کلاس‌های علمی، فرهنگی، تفریحی، شاهنامه‌خوانی و نظایر آن شرکت می‌کنند.
گفت و گو از: امین خرمی