رسیدن به قله «هوش مصنوعی» جهان با باور و عزم ملی

به گزارش گروه اطلاع رسانی ایرنا؛ اصطلاح هوش مصنوعی یا Artificial Intelligence نخستین بار در ۱۹۵۶ میلادی مطرح شد، اما AI امروزه به لطف افزایش حجم داده ها، الگوریتم های پیشرفته و بهبود توان و حافظه کامپیوترها رواج بیشتری یافته است. هوش مصنوعی (AI) امکان یادگیری از تجربیات، تطبیق یافتن با ورودی‌های جدید و انجام وظایف مانند انسان را برای ماشین‌ها فراهم می آورد. بیشتر مثال‌های هوش مصنوعی که امروز درباره آنها می‌شنوید (از کامپیوترهایی که شطرنج بازی می کنند تا خودروهای خودراننده) اتکای زیادی بر یادگیری عمیق و پردازش زبان طبیعی دارند. با استفاده از این تکنولوژی‌ها، کامپیوترها را می توان برای اجرای مأموریت‌های ویژه از طریق پردازش حجم بالایی از داده ها و تشخیص الگوها در داده ها آموزش داد.

هوش مصنوعی به عنوان یکی از فناوری های نوین جهانی در حال تغییر دادن همه صنایع است، اما لازم است که محدودیت‌های آن را درک کنیم. محدودیت اصلی هوش مصنوعی این است که از داده ها می آموزد و راه دیگری برای گنجاندن دانش وجود ندارد. این باعث می شود که بی دقتی های موجود داده ها در نتایج خود را نشان دهند.

امروزه از هوش مصنوعی در بسیاری از صنایع مانند صنایع پزشکی، نظامی، کشاورزی و … استفاده های متنوعی می شود که از جمله فواید آن می توان به افزایش قابلیت دسترسی به اطلاعات، دائمی و فناناپذیر بودن، کاهش هزینه، افزایش قابلیت اطمینان، استفاده برای کار در شرایط و محیط‌هایی که برای انسان سخت و خطرناک است، قدرت تبیین، پاسخ دهی سریع و در هر حال، انجام عملیات محاسباتی پیچیده در کمترین زمان ممکن و … اشاره کرد.

چند سال پیش «ساندار پیچای» مدیرعامل شرکت گوگل، در پُستی در صفحه مجازی این شرکت اعلام کرد که جهان در حال گذر از حالت Mobile-first به حالت AI-first است و شرکت گوگل تمام محصولاتش را با این محوریت توسعه می‌دهد. بنابراین واضح است که در این جهانِ AI-first استفاده از هوش مصنوعی برای تولید محصولات و آموزش مفاهیم و کاربردهای آن برای کارآفرینان و مهندسان بسیار حائز اهمیت است.

ایران نیز در طول سال‌های گذشته پا به پای کشورهای پیشرفته دنیا به هوش مصنوعی توجه خاصی داشته است. پروفسور کارو لوکس (۱۳۸۹ - ۱۳۲۸) پدر هوش مصنوعی ایران و یکی از چهره‌های ماندگار علمی در کشور با ایجاد مرکز «کنترل و پردازش هوشمند» در دانشگاه تهران این علم را به طور رسمی پایه‌گذاری کرد. او در خلال دهه هشتاد به‌تدریج تمرکز پژوهش‌های خود را به سمت سیستم‌های هوشمند انتقال داد و جزو نخستین پژوهشگران بین‌المللی بود که ارتباط میان شبکه‌های عصبی، منطق فازی و الگوریتم های ژنتیک را محقق کردند. با وجود اینکه رشته هوش مصنوعی و رباتیک از ۱۳۸۱ خورشیدی در ایران تدریس می شود و فارغ التحصیلانی زیادی داشته است اما هنوز این رشته در بین آحاد مردم گمنام به نظر می‌رسد.

بعد از مرگ ایشان خوشبختانه چرخ علمی این رشته متوقف نشد و سایر اساتید، دانشجویان و محققان کشورمان در این زمینه تحقیقات فراوانی را انجام دادند و با اینکه طول عمر این رشته در کشور به ۲۰ سال هم نمی‌رسید و با توجه به انواع تحریم‌های علمی کشورمان طی سال‌های اخیر، در ۲۰۱۷ میلادی ایران رتبه ۱۵ دنیا در زمینه هوش مصنوعی را به خود اختصاص داد.

طبق آخرین آماری که توسط کمیسیون تخصصی پژوهش و نوآوری آلمان در ماه جولای امسال به چاپ رسیده است ایران هم اکنون در رتبه پنجم دنیا در زمینه تولید و پژوهش در زمینه هوش مصنوعی و بالاتر از آلمان، ایتالیا و اسپانیا قرار دارد.

پژوهشگر گروه اطلاع رسانی ایرنا به بهانه موفقیت چشمگیر ایران در زمینه هوش مصنوعی با مهندس حسین ملازاده «رئیس گروه توسعه فناوری های راهبردی ستاد اقتصاد دیجیتال و هوشمندسازی معاونت علمی و فناوری ریاست جمهوری» و از فعالان با تجربه فناوری هوش مصنوعی در کشور گفتگو کرده است.

ایرنا: در ارتباط با مفهوم «هوش مصنوعی» و جایگاه آن در عصر حاضر توضیح دهید؟

ملازاده: به طور بسیار ساده و عمومی می توان هوش مصنوعی را اینگونه تعریف کرد که هر کاری که انسان قادر به انجام آن باشد وبتواند به وسیله ماشین انجامش داد، مقصود از ماشین در اینجا می‌تواند انواع کامپیوترها، ربات‌ها و… باشد با این توضیح که می توان سطح و طبقه این ماشین‌ها را از یک گفتگوی ساده تا انجام فرایندهای مهم صنعتی، اقتصادی و… تعریف کرد.

جایگاه هوش مصنوعی در سال‌های اخیر در دنیا گسترش فراوانی یافته است و از جمله فناوری‌هایی به شمار می‌آید که پیش بینی می شود نقش مهمی در آینده جهان داشته باشد؛ به عبارت دیگر کشور و تمدنی در جهان کنونی پیشرو و توسعه یافته به شمار خواهد آمد که در زمینه فناوری‌هایی از قبیل هوش مصنوعی تحقیقات مفید فایده و زیربنایی انجام داده باشد.

در مجامع علمی بین‌المللی نیز هوش مصنوعی از اهمیت و جایگاه ویژه ای برخوردار است به طوری که کشورهای مختلف در پیشرفت و گسترش این فناوری نوین در سده حاضر در حال رقابت و پیشی گرفتن از یکدیگر هستند. از آمریکا و چین بگیرید که خبرهای موثق از هزینه‌های سرسام آور و سرمایه‌گذاری‌های چند میلیارد دلاری در این زمینه حکایت دارد تا کشورهای همسایه عربی همچون امارات که در آنجا وزارت خانه هوش مصنوعی و وزیر هوش مصنوعی در حال فعالیت هستند!

روسیه نیز در سال‌های اخیر فعالیت‌های چشمگیر و برنامه ریزی های خوبی در حوزه توسعه و پیشرفت هوش مصنوعی انجام داده است به طوری که پوتین از برنامه ریزی‌های بلندمدت روسیه برای رسیدن به قله هوش مصنوعی در جهان سخن گفت و آینده حکمرانی جهان را به پیشرفت و گسترش هوش مصنوعی ارتباط داده است.

بنابراین می‌توان این طور جمع بندی کرد که نقش هوش مصنوعی در میان کشورهای جهان و تعیین و تکلیف آینده دنیا نقشی بی بدیل و غیر قابل انکار است و در صورتی که کشور ما داعیه تمدن اسلامی دارد می‌بایست به طور جدی در این زمینه سرمایه گذاری کند.

ایرنا: با توجه به ارتقا قابل توجه ایران در هوش مصنوعی در جهان و قرار گرفتن در رتبه پنجم جهان و بالاتر از کشورهایی چون آلمان، ایتالیا و اسپانیا، جایگاه کنونی این علم و فناوری نوین را در کشور چگونه تبیین و تحلیل می‌کنید؟

ملازاده: همانگونه که عنوان شد لزوم اهمیت و توجه به هوش مصنوعی در کشور از ابعاد مختلف قابل تبیین و تحلیل است و می‌تواند از جنبه‌های مختلف سیاسی، اقتصادی و راهبردی برای کشور ما ارزشمند واقع شود.

با توجه به قدمت نه چندان طولانی هوش مصنوعی در جهان و فعالیت‌های عمده‌ای که در کشور ما انجام شده می توان با کار و برنامه ریزی بیشتر این فاصله و عقب ماندگی با کشورهای درجه اول جهان را جبران کرد و شاهد درخشش ایران در سالهای نه چندان دور در قله هوش مصنوعی جهان باشیم لازمه رسیدن به این مهم باور و عزم ملی و حمایت ارکان مختلف نظام و به خصوص دولت از جنبه‌های مادی و معنوی است.

از نظر بنده هنوز اراده و عزم جدی و ملی برای سرمایه گذاری اساسی ناظر به تحقیقات بنیادین هوش مصنوعی در کشور به وجود نیامده است و موفقیت‌های اخیر در نتیجه تلاش‌های جزئی و بخشی شرکت‌ها با رویکردهای محدود بازاری بوده است به عبارت دیگر اساتید دانشگاه و متخصصین حوزه هوش مصنوعی با علاقه و میل شخصی و با نگاه و رویکردهای کوتاه مدت بازاری به این موفقیت‌ها نائل شدند؛ درصورتی که رسیدن به توسعه و فناوری و سر آمدشدن در این حوزه نیازمند عزم و اراده جدی و برنامه ریزی بلندمدت و منسجم است.

اهمیت و جایگاه هوش مصنوعی از نظر ایجابی و سلبی قابل تحلیل و بررسی است؛ از لحاظ ایجابی که موضوع بسیار روشن و شفاف است چرا که در عصر حاضر علم و فناوری از مؤلفه‌های اصلی قدرت به شمار می‌رود و اهمیت هوش مصنوعی به عنوان یکی از علوم نوین و تأثیرگذار بر کسی پوشیده نیست.

جنبه دیگر راهبردی هوش مصنوعی مربوط به موضوعات سلبی و تهدید آمیز است چرا که در دنیای کنونی که تعیین و ترجیح منافع حرف اول و آخر در سیاست‌ها و اقدامات کشورها را می‌زند توجه و سرمایه گذاری و اجرای برنامه‌های بلند مدت در زمینه هوش مصنوعی باعث از بین‌رفتن تهدیدات و بالا رفتن امنیت ملی می شود و از آن طرف اهمال و بی توجهی به فناوری های نوین هوش مصنوعی می‌تواند راه را برای تعرض و حمله‌های سخت افزاری و نرم افزاری به کشور فراهم کند. یک نکته دیگر که می‌تواند مکمل بحث باشد توجه به این موضوع است که برای نیل به موفقیت بایستی در آینده رقابت کرد؛ البته این به معنای عدم توجه به نیازهای فعلی نیست، بلکه مقصود این است که اگر به آینده فکر نکنیم تا انتها بایستی نیازها و عقب ماندگی‌های فعلی را رفع کنیم!

ایرنا: شما به عنوان یکی از فعالین با تجربه در زمینه هوش مصنوعی که طی چندین سال مدیریت یک شرکت در این حوزه را برعهده داشته‌اید و هم اینک نیز در ستاد اقتصاد دیجیتال و هوشمندسازی معاونت علمی و فناوری ریاست جمهوری به پیشرفت و توسعه دانش هوش مصنوعی اهتمام می‌ورزید، مهمترین چالش‌های پیش رو در فناوری هوش مصنوعی در کشور را چه مواردی ارزیابی می‌کنید؟

ملازاده: از نظر بنده همان طور که در پاسخ به سوال گذشته عنوان شد مهمترین چالش و آسیبی که در این حوزه مهم و راهبردی در حال حاضر در کشور وجود دارد نبود عزم ملی و آینده نگری به شمار می‌آید. در این مقوله می‌بایست ابعاد و موارد مختلف چون منابع انسانی و مالی، زیرساخت‌ها و… مورد توجه و تاکید قرار گیرد و مهم‌تر اینکه سطح نگاه و رویکرد نباید کوتاه مدت و سطحی تعیین شود. به عبارت دیگر لزوم رویکرد زمانی بلندمدت و جامع در ابعاد ملی از مهمترین ملزومات قابل تبیین و پیگیری در حوزه هوش مصنوعی محسوب می شود.

نکته و چالش مهم دیگر در این زمینه به بحث سرمایه گذاری مربوط می شود. به طوری که اگر بخواهم شفاف و صریح بگویم موفقیت و توسعه چشمگیر در حوزه هوش مصنوعی بدون حمایت و کمک ارکان مختلف نظام و به خصوص دولت امکان پذیر نیست. دولت به طور خاص ۲ وظیفه مهم را بایستی بر عهده بگیرد؛ نخست سرمایه گذاری مناسب در توسعه و پیشبرد تحقیقات بنیادین و دوم فراهم کردن زمینه برای حضور آسان در بازارهای منطقه‌ای و بین المللی، باقی فعال یت‌ها را بخش خصوصی فعال در این حوزه می‌تواند به خوبی انجام دهد.

ایرنا: سخن و کلام پایانی خود را در خصوص حوزه هوش مصنوعی، چالش‌ها، جایگاه ایران و آینده این فناوری نوین مطرح کنید؟

ملازاده: یکی از مواردی که می‌بایست در پایان این گفت و گو به آن اشاره و تأکید کنم موضوع «منابع انسانی» است که در ذیل چالش های هوش مصنوعی در کشور به آن اشاره شد. تربیت و پرورش نیروی متخصص از جمله مهمترین موضوعاتی است که نه تنها در حوزه هوش مصنوعی بلکه در سایر بخش‌های علمی و اجرایی کشور می‌بایست مورد توجه و بازنگری قرار گیرد. واقعیت این است که میان افراد تحصیل کرده و متخصصین فاصله‌ای وجود دارد که مستلزم آموزش و انتقال تجربیات لازم در این زمینه است. به عبارت دیگر نیروهای تحصیل کرده تا رسیدن به متخصصان باید دوره‌ها و تجربیات شغلی و تخصصی را فرا گیرند و این مهم بدون برنامه ریزی محقق نمی‌شود. راهکار ما در ستاد توسعه فناوری های حوزه اقتصاد دیجیتال و هوشمندسازی حمایت از برگزاری «بوت کمپ ها» (بوت کمپ، نوعی فعالیت گروهی است که در حوزه‌های متفاوت شغلی وجود دارد و در غالب کارگاه‌هایی با ظرفیت‌های متفاوت تشکیل می‌شود. بوت کمپ‌ها دوره‌های فشرده‌ای هستند که شما را برای ورود به بازارکار آماده می‌کنند) در این زمینه به وسیله بخش خصوصی بوده که امیدواریم بتواند بخشی از این معضل و مشکلات را حل کند.

با این حال کشور ما اگر می‌خواهد در بازی قدرتمندان و سیاستمداران غافلگیر نشود و بتواند از بازیگران و تعیین کنندگان اصلی مناسبات منطقه و حتی جهانی باشد لزوم اراده و عزم جدی و ملی در جهت توسعه تحقیقات بنیادین در این حوزه بیش از هر چیز احساس می شود.