بسیاری اینجا را نمی‌شناسند، جایی که روزها هوا فوق العاده گرم و شب‌ها بیش از اندازه سرد است. کم نیستند کسانی که هنوز گمان می‌کنند بیابان یعنی فقر، بی آبی و هیچ، اما اینجا بیابان است با هزار زیبایی و ویژگی منحصر به فرد و دیدنی.
اقلیم شکننده‌ای که ۲۰ درصد از پهنه کشور و چیزی حدود ۹ درصد از گستره منابع طبیعی خراسان شمالی را شامل می‌شود و از جاجرم تا اسفراین و بخش‌هایی از مانه و سملقان را دربرگرفته است.
این تابلوی بی بدیل
مدیر یک مؤسسه گردشگری خراسان شمالی در مورد بیابان و ظرفیت‌های آن می‌گوید: قبل از اینکه به سراغ ظرفیت‌های پنهان در بیابان برویم لازم است از خود بپرسیم چرا بیابان برای مردم جاذبه ندارد و ما نتوانسته‌ایم چنانکه باید و شاید از این ظرفیت استفاده کنیم؟
«پیام مهنانی» ادامه می‌دهد: در بعضی از کشورها که طبیعت غالب در آنها بیابان و کویر است با کمترین امکانات و فقط چند خودرو و چادرهایی که در وسط کویر برافراشته‌اند منبع درآمدی ایجاد کرده‌اند که بر اقتصاد کشور تأثیر گذاشته است.
وی می‌افزاید: آنان در این مناطق با برگزاری تورهای کویرگردی، سافاری و برنامه‌هایی از این دست و حتی پیاده روی از مناطق بیابانی و کویری درآمد کسب می‌کنند اما در استان ما این ظرفیت کمتر استفاده شده است.
وی با بیان اینکه خراسان شمالی اقلیم کویری ندارد، اظهار می‌کند: اما وجود مناطق بیابانی خشک و نیمه خشک، ظرفیتی بزرگ برای منطقه است که باید از آن بهره برداری کرد.
وی ادامه می‌دهد: بیابان‌ها به ویژه در فصل بهار و پاییز صحنه‌هایی بدیع از زیبایی طبیعت است که می‌شود با شناساندن آنها به مردم، به گردشگری رونق داد اما مهم‌ترین موضوع در این بخش اطلاع رسانی است که متأسفانه در حوزه گردشگری این کار انجام نشده است.
مهنانی، به نقش رسانه‌ها اشاره کرده و معتقد است: می‌توان از طریق رسانه‌های دیداری و شنیداری به مردم گفت که بیابان با آنچه شما می‌پندارید، زمین تا آسمان متفاوت است و از سویی بیابان‌ها را باید با زبانی به مردم شناساند که دیدن آن به ضرورت تبدیل شود و هر فردی اگر توانایی دارد برای یک بار هم که شده راهی بیابان و بیابان گردی شود.
وی با اشاره به دیگر استفاده‌هایی که می‌توان از بیابان‌های استان داشت، می‌گوید: یکی از مناطق بیابانی استان که محل ادامه حیات گونه‌های جانوری و گیاهی است، پناهگاه حیات وحش میاندشت در جاجرم است که هر سال مورد بازدید گروه‌های مختلف گردشگری و حتی توریست‌های خارجی و محققان مختلف قرار می‌گیرد.
تپه و تل و گل‌های وحشی
مهنانی می‌افزاید: یکی از ویژگی‌های بیابان‌های استان که در این منطقه هم دیده می‌شود، نمکزارهای روشن نزدیک کالشور، تپه‌های سرخانا، شن‌های نرم، قطار گزی، گل‌های زیبای مناطق مختلف در فصل بهار و دشت‌های باز اطراف دوشاخ است که دارای قابلیت‌های آموزشی زیادی برای علاقه مندان به زمین شناسی، زیست شناسان و دوستداران طبیعت است.
به باور این بوم شناس، حیات وحش متنوع میاندشت، نوع و توپوگرافی خاک منطقه همراه با وجود تنوع بالای گیاهی و جانوری و همچنین دسترسی آسان به منطقه، قابلیت‌های توریستی بالایی را ایجاد کرده است که لازم است از آن برای بومگردی استفاده شود.
وی اظهار می‌کند: پرنده نگری، پیاده روی و حتی ایجاد راه و مسیری برای دوچرخه و موتورسواری و سافاری را می‌توان در بیابان‌های استان عمومیت داد.
وی با اشاره به زندگی گونه‌های نادر و در خطر انقراض همچون یوزپلنگ، هوبره و گربه‌های وحشی می‌افزاید: می‌توان حتی حفاظت از حیات وحش را در این منطقه به طور عملی آموزش داد.
مهنانی به این نکته هم اشاره می‌کند که بیشتر گردشگران به برنامه‌های کویرنوردی و ریگزارها علاقه دارند و در ادامه می‌افزاید: در بیابان‌های خراسان شمالی مانند میاندشت و در ارگ بلقیس اسفراین تور دوچرخه سواری هم اجرا کرده‌ایم.
وی می‌گوید: توجه به این نکته هم ضروری است که بیشتر آثار و بناهای باستانی ما در مناطق بیابانی و نیمه بیابانی استان قرار دارد و نمونه آن رباط‌ها، ارگ بلقیس، اسپاخو و بناهایی مانند آن است و گردشگرانی که تمایل به دیدن این بناها دارند به ناچار از مناطق بیابانی هم باید دیدن کنند.
همزیستی
بیابان آن چیزی نیست که بیشتر مردم تصور می‌کنند. بیابان زنده است، حیات دارد و می‌توان در آن زندگی کرد و از روزها و شب‌هایش لذت برد.
این را مدیرکل حفاظت محیط زیست خراسان شمالی در مورد این ظرفیت بزرگ می‌گوید و می‌افزاید بسیاری از مردم گمان نمی‌کنند در بیابان بتوان بوته یا گیاهی پیدا کرد که استفاده خاصی داشته باشد و یا این گمان وجود دارد که تنوع گیاهی در بیابان به چند بوته خار منحصر است.
سیداصغر مطهری می‌افزاید: اما این تفکر درست نیست و بیابان‌های ما ظرفیت بالقوه ای هستند که با کمی مطالعه می‌توان به شگفتی‌های آن دست پیدا کرد.
وی با بیان اینکه مدل‌های خاصی از زندگی گیاهی و جانوری در بیابان با هم پیوند خورده است، بیان می‌کند: انواع گیاهان و جانوران که خود را به نوعی با شرایط محیطی انطباق داده و سازگار کرده‌اند، توانسته‌اند در مکانی شکننده به نام بیابان محیطی خلق کنند که دیدن آن لطف بسیار دارد و نمونه‌هایی از زندگی وحوش و گیاهان را می‌بینیم که در هیچ جای دیگر غیر از بیابان نمی‌توان دید.
مطهری ادامه می‌دهد: از منظر گردشگری نیز رمل‌ها و شن‌های روان را در بیابان‌ها شاهدیم که چشم اندازهای زیبایی را به تصویر می‌کشد و محل مناسبی برای حضور عکاسان و تصویربرداری است.
وی از ظرفیت‌های دیگر این مناطق هم نام می‌برد و می‌گوید: از سویی عرصه‌های بیابانی محل مناسبی برای تولید انرژی بادی و خورشیدی است.
وی با اشاره به پناهگاه حیات وحش میاندشت که در منطقه بیابانی خراسان شمالی واقع است از گونه‌های گیاهی و جانوری منحصر به فرد این پناهگاه نام برده و می‌گوید: این پناهگاه مساحتی حدود ۸۴ هزار و ۴۳۵ هکتار دارد که به علت وسعت زیاد، پوشش گیاهی متنوعی هم دارد و این تنوع در فصل بهار نمود بارزتری دارد.
داروخانه گیاهی
مطهری به گردشگران توصیه می‌کند که با گردش در مناطق بیابانی در فصل بهار، می‌توان تنوع گونه‌های گیاهی را درک کرد و البته باید اذعان کرد که گونه‌های گیاهی آن قدر زیادند که نتوانسته‌ایم همه آنها را بشناسیم.
مدیرکل محیط زیست خراسان شمالی ادامه می‌دهد: این مجموعه از گیاهان که بسیاری از آنها کمیاب هستند داروخانه‌ای از گیاهان را تشکیل داده اند که در کشور نادر است.
وی می‌گوید: طبق بررسی‌های انجام شده، پناهگاه حیات وحش میاندشت دارای تنوع زیادی از انواع گیاهان و جانوران است و در بررسی‌های اولیه بیش از ۱۲۰ گونه گیاه در این منطقه جمع آوری و شناسایی شده است.
مطهری خاطرنشان می‌کند: در حقیقت گونه‌های گیاهی منطقه بیش از دو برابر آنچه شناخته شده، تخمین زده می‌شود و همچنین وجود حداقل ۲۸ گونه پستاندار، حداقل ۷۷ گونه پرنده، ۱۸ گونه خزنده و ۲ گونه دوزیست و تنوع فوق العاده ای از بی مهرگان می‌تواند ظرفیت تحقیقاتی خوبی برای محققان باشد.
وی با بیان اینکه این موارد بخش کوچکی از قابلیت‌های تحقیقاتی منطقه است، می‌گوید: از شاخص ترین حیات وحش منطقه می‌توان به آهو، یوز و پرندگانی از جمله هوبره و جوندگان مختلف اشاره کرد که پای محققان مختلفی از داخل و خارج کشور را برای بررسی زوایای کوچکی از حیات وحش مهره داران به این منطقه باز کرده و اگر چه این پژوهش‌ها به صورت منسجم و هدفمند نبوده و به دلایل زیادی ادامه نیافته است، ولی اداره کل حفاظت محیط زیست خراسان شمالی از تمامی پژوهشگران کشور در این بخش دعوت و از آنها حمایت می‌کند.
توجه ویژه به بیابان
بیشتر مردم تصور می‌کنند که بیابان‌ها به خاطر ظاهری که دارند، ظرفیت زیست محیطی ندارند، اما به باور یک کارشناس محیط زیست طبیعی، بیابان، حیات وحش خاص، منابع آب و خاک ارزشمندی دارد و از این منظر قابل توجه است که با محیط خشن بیابان، سازگاری یافته و این محیط را تلطیف و دلپذیر کرده‌اند.
سعید احزابی می‌افزاید: پرنده‌هایی مانند «هوبره» در بیابان رؤیت می‌شود و «تیهو» و «باقرقره» هم از این جمله است و از انواع خزندگان و جوندگان هم می‌توان انواع نادری را در بیابان‌ها یافت.
وی می‌افزاید: البته این نگرانی هم وجود دارد که اگر بیابان‌ها به حال خود رها شوند فاجعه‌ای زیست محیطی اتفاق بیفتد و تجربه نشان داده است که بسیاری از سکونتگاه‌های انسانی بر اثر بی توجهی انسان به نگهداری و حفظ اکوسیستم بیابانی از بین رفته‌اند و بیابان به کویر تبدیل شده است.
بیابان، زیستگاهی خاص
وی ادامه داد: در بیابان گیاهان ارزشمندی مانند سال سولار و درمنه دشتی وجود دارند که اگر از بین بروند سیلاب‌هایی که جاری می‌شوند به تهدیدی برای انسان تبدیل می‌شوند.
احزابی با بیان اینکه در بیابان‌های خراسان شمالی حیات وحش خاصی هم داریم، می‌گوید: این وحوش برای دویدن خلق شده‌اند و فیزیک بدنشان به شکلی است که با مناطقی مانند دشت‌ها سازگار است و در تپه ماهورها باید زندگی کنند.
وی به گیاهان ویژه بیابان هم اشاره کرده و می‌گوید: وجود انواع تاغزار و گززارها در بیابان ارزش بالایی دارد و به این دلیل که در بیابان پستی و بلندی نیست و مانعی بر سر راه باد وجود ندارد، اگر این گیاهان نباشند باد خاک سطحی را جابه جا می‌کند که دامنه این فرسایش و جابه جایی شن و خاک تا شهر نیز ممکن است کشیده شود.
بیابان زایی
مدیرکل منابع طبیعی و آبخیزداری خراسان شمالی با تشریح عوامل توسعه بیابان‌ها می‌گوید: عوامل انسانی در بیابان زایی بیشتر دیده می‌شود که عمده این عوامل بهره برداری بی رویه از منابع طبیعی و منابع آب، خاک است.
حسن وحید درباره پدیده بیابان زایی و توسعه بیابان‌های حوزه کال شور خراسان شمالی خاطرنشان می‌کند: در این مناطق شهرهایی با سابقه تاریخی مانند اسفراین، جاجرم و گرمه قرار دارند و حدود ۱۷۵ هزار نفر هم در این مناطق بیابانی، حواشی و ارتفاعات مجاور آن زندگی می‌کنند.
تبدیل تهدید به فرصت
مدیرکل منابع طبیعی و آبخیزداری خراسان شمالی درباره پتانسیل‌های مناطق بیابانی حوزه کال شور در این استان گفت: این مناطق بیابانی و ارتفاعات بالادست آن مناسب‌ترین مکان‌ها در استان برای مطالعه و اجرای پروژه‌های آبخیزداری، آبخوانداری و پخش سیلاب هستند.
وی با بیان اینکه شرایط اقلیمی و زمین شناختی این مناطق خاص است، می‌افزاید: این شرایط به گونه‌ای است که رواناب‌های مناسبی از کوهستان‌های پربارش شمالی با میزان بارش بیش از ۴۰۰ میلی متر در سال سرچشمه گرفته و به مناطق بیابانی پایین دست سرازیر می‌شوند.
وحید با بیان اینکه عملیات بیولوژیک و بیومکانیک برای کاهش گسترش بیابان‌ها انجام می‌شود، اضافه می‌کند: اجرای این نوع پروژه‌ها زمینه و بستر مناسبی را برای توسعه کشاورزی، صنعتی و ایجاد اشتغال و افزایش درآمد اهالی و ساکنان منطقه فراهم خواهد کرد.
وی اظهار می‌کند: به منظور توسعه پایدار دشت‌های بیابانی اجرای طرح‌های مکانیزاسیون کشاورزی مانند آبیاری بارانی و استفاده بهینه از منابع پایه یعنی منابع آب و خاک نیز ضروری است.
مدیرکل منابع طبیعی خراسان شمالی می‌گوید: با این نوع اقدامات می‌توان راندمان آبیاری و بهره برداری از زمین‌های زراعی را افزایش داده و ضمن صرفه جویی در مصرف آب، از شور شدن سفره‌های زیرزمینی و مخازن آب شیرین ممانعت کرده و به محصولات و درآمد بیشتری دست یافت.
از گستره ۲ میلیون و ۸۰۰ هزار هکتاری استان خراسان شمالی، ۲ میلیون و ۳۳ هزار هکتار یعنی حدود ۷۲ درصد آن عرصه های منابع طبیعی است. در این میان گستره بیابان‌ها و زمین‌های بیابانی بیش از ۱۸۳ هزار هکتار، معادل ۹ درصد از کل مساحت این استان را شامل می شود.
این بیابان‌ها در نیمه جنوبی استان یعنی محدوده حوزه آبخیز کال شور در شهرستان‌های اسفراین، جاجرم و گرمه گسترش دارند که خود بخشی از حوزه کویر مرکزی ایران محسوب می شوند.
بیابان‌های خراسان شمالی عمدتاً در مناطقی چون منطقه میاندشت اسفراین و دشت‌های بیابانی گرمه و جاجرم و در مجاورت و طرفین رودخانه کال شور مشاهده می‌شوند.
خراسان شمالی ۸۶۳ هزار نفر جمعیت دارد و از این رقم ۱۷۵ هزار نفر در مناطق بیابانی زندگی می‌کنند.
ب/۵۱۳۲