فروردین امسال بود که بسیاری از خانواده‌های مناطق حادثه‌دیده، سال نو را در چادرها و کانکس به دلیل حوادث غیرمترقبه از جمله سیل و زلزله سپری کردند که مهم‌ترین دلایل آن بی‌توجهی به قانون و مقررات، ناآگاهی مردم و نبود نظارت‌های لازم نهادهای متولی بود.
در اکثر موارد برنامه‌ریزی‌ها و اقدامات لازم پیش از وقوع حوادث در کشور وجود نداشته است، در حالی که حوادث طبیعی بی‌خبر می‌آیند، تخریب می‌کنند و در نهایت خسارت‌های جبران‌ناپذیری به بار می‌آورند.
مقاوم‌سازی زیرساخت‌های شریان اصلی و سازه‌های ساختمانی در مقابل زلزله، یکی از راه‌های پیشگیری یا کاهش بسیار زیاد خسارات در زمان بروز زلزله و حتی سیل است که شاید در کشوری که ۷۰ درصد شهرهای آن با خطر بسیار زیاد زلزله روبه‌رو است، مهجور مانده است.
ایران در صدر کشورهایی است که وقوع زلزله در آن با تلفات جانی بالا همراه است. گرچه جلوگیری کامل از خسارات ناشی از زلزله‌های شدید بسیار دشوار است، لیکن با افزایش سطح اطلاعات در رابطه با لرزه‌خیزی کشور، آموزش همگانی و ترویج فرهنگ ایمنی، شناسایی و مطالعه دقیق وضعیت آسیب‌پذیری مستحدثات (ساختمان‌ها، تأسیسات زیربنایی و شریان‌های حیاتی)، ایمن‌سازی و مقاوم‌سازی صحیح و اصولی آنها، می‌توان تا حد مطلوب تلفات و خسارات ناشی از زلزله‌های آتی را کاهش داد.
مقاوم‌سازی ساختمان در علم مهندسی عمران به مفهوم بالا بردن مقاومت ساختمان در برابر نیروهای وارده است.
نهادها برای مقاوم‌سازی همکاری نمی‌کنند
عضو هیأت علمی پژوهشگاه مهندسی زلزله با گرایش شریان‌های حیاتی و زیرساخت‌ها در این‌باره در گفت‌وگو با خبرنگار علمی ایرنا بیان داشت: شریان‌های حیاتی اعم از شبکه‌های آب، گاز، سیستم‌های حمل و نقل هوایی، ریلی، جاده‌ای و خطوط اینترنت است، زلزله زمان وقوع تمامی شبکه‌ها را تحت تأثیر قرار می‌دهد و تمامی ساختمان‌ها، پل‌ها، سدها و شبکه‌های زیرساخت می‌توانند آسیب ببیند.
مرتضی بسطامی به تفاوت آسیب‌دیدگی ساختمان‌ها با شریان‌های اصلی اشاره کرد و ادامه داد: زمانی که یک ساختمان آسیب می‌بیند در نهایت چند نفر آسیب می‌بینند اما زمانی که یک پل در شهر آسیب می‌بیند تمامی ارتباط آن قطع می‌شود و جمعیت زیادی متأثر می‌شوند، در حوادث طبیعی همچون سیل نیز چنین خساراتی به زیرساخت‌ها وارد می‌شود.
وی عنوان کرد که به موضوع مقاوم‌سازی شریان‌ها در کشور دیر پرداخته شده است؛ در مقابل طوفان و زلزله باید از این شریان‌های اصلی محافظت شود تا آسیب نبیند زیرا زمان وقوع زلزله خسارت‌های جبران‌ناپذیر جانی و مالی ایجاد می‌شود.
بسطامی با یادآوری ضرورت گام‌های مقاوم‌سازی گفت: ابتدا باید خطرات شناخته شود یا به اصطلاح تحلیل خطر داشته باشیم، به این معنا که زلزله چه خطراتی مثل تقاطع با گسل و امواج زلزله ایجاد می‌کند که منجر به یک‌سری تغییر شکل‌ها، نشست‌ها در زمین و ناپایداری شیب می‌شود. در گام دوم تحلیل ریسک حائز اهمیت است که بر اساس خطرات ناشی از زلزله و مقاومت سازه‌ها با توجه به خطری که برای آن پیش‌بینی شده است، ارزیابی می‌شود.
وی اضافه کرد: در گام سوم مقاوم‌سازی است که باید با توجه به آئین‌نامه‌ها و استانداردها انجام شود و در صورت نیاز سازه‌ها مقاوم‌سازی شوند، همچنین گام چهارم تحلیل عواقب اجتماعی، اقتصادی و انسانی است.
بسطامی توضیح داد: در پروژه‌های ساخت زیرساخت‌های جدید روی موضوع مقاومت در برابر زلزله کار شده است اما پروژه‌های پیشین غالباً فاقد مقاومت لازم هستند، به عنوان مثال در پروژه‌ای فاضلاب و خطوط جدید آب تهران محاسبات زلزله توسط پژوهشگاه در حال انجام است.
وی ادامه داد: پژوهشگاه با استفاده از تجربه کشورهای دیگر و انجام آزمایش‌ها محاسبات را انجام می‌دهد تا سازه‌های جدید شریان‌های اصلی در مقابل زلزله مقاوم باشد، متأسفانه نهضتی که باید در حوزه زیرساخت‌ها و شریان‌های اصلی انجام شود، صورت نگرفته اما در برخی پروژه‌های جدید این رویکرد اعمال شده است.
عضو هیأت علمی پژوهشگاه زلزله در پاسخ به اینکه سازه‌های پایتخت در مقابل زلزله با چه میزان شدت (ریشتر) مقاوم است، اظهار کرد: ریشتر، مفهوم دقیقی برای محاسبه نیست و نیاز است انرژی، شتاب و جابجایی زلزله نیز محاسبه شود. وضعیت شریان‌های اصلی شهر تهران که در سال‌های بسیار قبل ساخته شده زیرساخت‌های مطلوبی ندارد و در سایر شهرهای بزرگ کشور نیز تقریباً چنین شرایطی برقرار است.
بسطامی توضیح داد: شرکت گاز تهران، مقاوم‌سازی را جدی گرفته است و کل مجموعه شرکت گاز استانداردهای بالایی دارد اما به طور کامل مقاوم‌سازی نشده است. همچنین تضمین نمی‌شود اگر زلزله‌ای اتفاق بیفتد، لوله‌های گاز شهری آسیب نبیند و این موضوع در تمام کشورها یکسان است. به عنوان مثال در ژاپن با زلزله‌ای با بزرگای بالا انشعابات گاز آسیب جدی دید.
به گفته بسطامی برای مقاوم‌سازی سازه‌ها نیاز به اراده همگانی وجود دارد. نهادها برای مقاوم‌سازی می‌توانند به دانشگاه‌ها و پژوهشگاه‌ها مراجعه کنند اما تاکنون همکاری لازم را نداشته‌اند در حالی که نیاز به همکاری وسیع‌تر وجود دارد.
وی در توضیح موقعیت ایران نسبت به زلزله اظهار کرد: در کشور به جز مناطق کویری و بخشی در قسمت جنوب خوزستان با خطر کم، اکثر نقاط خطر متوسط، زیاد یا بسیار زیاد دارد.
بسطامی با یادآوری اینکه ایران در منطقه‌ای لرزه‌خیز است، اضافه کرد: ۷۰ درصد شهرها روی مناطق با خطر زیاد و بسیار زیاد هستند و کمتر از ۳۰ درصد روی مناطق با خطر کم و متوسط قرار دارند.
بیمارستان‌ها در زمان زلزله به جای عامل نجات، دچار تخریب می‌شوند
وی در پاسخ به اینکه ساختمان‌سازها تا چه میزان به مقاوم‌سازی اهمیت می‌دهند و آیا نهادهای مربوطه نظارت‌های لازم را انجام می‌دهند؟ گفت: در کشور دو دسته ساختمان خصوصی و دولتی وجود دارد.
عضو هیأت علمی پژوهشگاه زلزله ادامه داد: متولی نظارت ساختمان‌هایی که توسط بخش خصوصی ساخته می‌شود نظام مهندسی و شهرداری است، در سال‌های اخیر به خصوص پس از زلزله بم توجه بیشتری به موضوع مقاوم‌سازی شد اما عملاً تا وضعیت مطلوب در سراسر کشور فاصله زیادی داریم.
وی اظهار کرد: مالکان باید نسبت به مقاوم‌سازی توجه کافی داشته باشند، در این راستا نباید افراد بدون تخصص وارد کار ساختمان‌سازی شوند و این درحالیست که اکثر کارگران ساختمانی فاقد دانش فنی لازم هستند و وظیفه مسکن و شهرسازی و مراکز فنی و حرفه‌ای است که آموزش‌های لازم را به افراد بدهند.
بسطامی اضافه کرد: همچنین نیاز است متولیان شهرداری نسبت به موضوع آموزش کارگران ساختمانی کنترل لازم را برای بررسی صلاحیت افراد داشته باشند.
وی با بیان اینکه کنترل کیفیت در مرحله اجرا وضعیت از هم گسیخته‌ای دارد، تصریح کرد: سازه‌های ساختمان پوشیده می‌شود و میزان مقاومت آن غیر قابل شناخت است و نیاز است در حین اجرا طریقه ساخت ساختمان کنترل و ارزیابی شود.
بسطامی در ادامه توضیح داد: برخی پروژه‌های دولتی با هزینه‌های بالاتری ساخته می‌شود اما آنها نیز مقاومت لازم را در برابر زلزله ندارند، به عنوان مثال در زمان زلزله سر پل ذهاب، بیمارستان این شهر و اسلام آباد غرب که ۱۱۰ کیلومتر از زلزله فاصله داشت، آسیب جدی دید در حالی که بیمارستان در زمان بحران باید افراد را نجات دهد و متولی ساخت آن وزارت مسکن و شهرسازی است، در زلزله اهر و ورزقان نیز بیمارستان‌های اهر، ورزقان و هریس؛ هر سه آسیب دیدند.
هزینه پیشگیری کمتر از جبران خسارت
عضو هیأت علمی پژوهشگاه زلزله عنوان کرد: زمانی که ساختمان‌ها در زلزله دچار خسارت می‌شوند با تلفات انسانی قابل توجهی همراه است، به عنوان مثال در شهر ۹۵ هزار نفری بم، بیش از ۳۰ هزار نفر جان خود را از دست دادند و یکی از زلزله‌های رکورددار نسبت تلفات انسانی به جمعیت است. همچنین در زلزله سر پل ذهاب با اینکه آمار دقیقی منتشر نشد، بیش از ۹ هزار مجروح و ۶۰۰ نفر کشته بر جای ماند.
وی در ادامه گفت‌وگو با خبرنگار علمی ایرنا بیان داشت: بنابراین زلزله‌های کشور جزو زلزله‌هایی با تلفات بالا هستند که دلایل خاص خود را اعم از ضعف سازه و سنگینی ساختمان دارند، در موضوع اجتماعی افراد زلزله‌زده آسیب‌های جدی از نظر روحی و خانوادگی می‌بینند و این حادثه، استرس‌هایی ایجاد می‌کند که تا سالیان دراز با مردم همراه است.
بسطامی عنوان کرد: در زمان زلزله، اقتصاد منطقه نیز آسیب می‌بیند و بسیاری از زلزله زده‌ها شغل خود را از دست می‌دهند و انواع مسائل اجتماعی مثل بیکاری، اعتیاد و هنجارشکنی به دنبال می‌آید، اکنون و با گذشت زمان‌های طولانی بسیاری از زلزله‌زدگان در کانکس زندگی می‌کنند.
این محقق با اشاره به خسارت‌های زلزله از نظر اقتصادی، تصریح کرد: به عنوان مثال زلزله سر پل ذهاب طبق آماری که ستاد بحران کشور اعلام کرد، بالای ۱۰ هزار میلیارد تومان خسارت مستقیم داشت و در سیل اخیر نیز بیش از ۳۰ هزار میلیارد تومان خسارت به کشور وارد شده که بخشی از آن نتیجه سهل‌انگاری و برنامه‌ریزی نادرست است.
به اعتقاد بسطامی، هزینه‌هایی که می‌توان برای مقاوم‌سازی انجام داد، در زمان وقوع زلزله چند برابر آن صرف خسارت‌های وارده می‌شود.
ساختمان‌های مقاوم شده برچسب بخورند
بسطامی اظهار کرد: مقاوم‌سازی و یا سازه جدید باید درست طراحی، اجرا و نظارت شود و این موضوع نیاز به فرهنگ‌سازی و آگاهی مردم دارد، زمانی که در این زمینه اطلاع‌رسانی شود، مردم طریقه اجرای درست سازه همراه با مقاوم‌سازی را درک می‌کنند.
وی ادامه داد: در گام دوم برای مقاوم‌سازی باید ارزش افزوده‌ای ایجاد شود و ساختمان‌های استاندارد برای خود شناسنامه یا برچسب مثل برچسب انرژی داشته باشند، اگر ساختمان‌ها از نظر مقاوم‌سازی رتبه‌بندی شود، مردم می‌توانند به میزان مقاومت پول پرداخت کنند زیرا مردم تنها ظاهر ساختمان را می‌بینند، در حالی که باید یک نظام درجه‌بندی کیفیت ساختمان‌ها وجود داشته باشد.
این محقق اضافه کرد: سالهاست که این موضوع تحت عنوان شناسنامه فنی ساختمان مطرح است و سازمان نظام مهندسی، شهرداری و مسکن و شهرسازی این شعار را سر می‌دهند، اما به صورت جدی عملیاتی نشده است و بسیاری از شناسنامه‌ها دقیق نیست.
به برنامه بلندمدت نیاز داریم
عضو هیأت علمی پژوهشگاه زلزله تصریح کرد: نیاز است دولت هزینه‌های هنگفتی که پس از بروز بحران پرداخت می‌کند را در قالب وام‌های ارزان و کم‌بهره به مردم پرداخت کند، که این کار در حال انجام است و با کمک دولت، بیش از دو میلیون واحد روستایی با نظارت فنی و کیفی بنیاد مسکن مقاوم‌سازی شده و باید این اقدامات در شهرها نیز انجام شود.
وی با اشاره به بافت فرسوده شهرها افزود: طرح‌هایی در مورد آنها انجام شده اما هیچ‌کدام از آنها به صورت فراگیر موفق نبوده است، جامعه باید بداند که مقاوم‌سازی برای آنها ارزش افزوده مالی و جانی به همراه دارد و به ثروت آنها افزوده می‌شود.
بسطامی اظهار کرد: مسئله مهم این است که با روی کار آمدن هر دولت، برنامه جدیدی ابلاغ می‌شود که فقدان برنامه‌های بلندمدت در کشور داریم و نیاز است تمامی دولت‌ها با یک برنامه واحد جلو بروند.
مقاوم‌سازی خانه‌های روستایی و مدارس جزو معدود برنامه‌های موفقی بود که از زمان دولت هفتم و هشتم آغاز شد و تمامی دولت‌ها به آن پایبند بودند. این دو الگوی خوبی است که بلندمدت بوده و استمرار پیدا کرده است. بنابراین باید طرح‌های مؤثر و مفید به صورت قانونی مصوب شود تا تمامی دولت‌ها به آن عمل کنند.
در خصوص مقاوم‌سازی از آنجا که تخریب ساختمان‌های موجود و جایگزین کردن آنها با ساختمان‌های جدید امری زمان‌بر و غیر اقتصادی بوده و در مورد سازه‌ها و ساختمان‌های حیاتی خدمت‌رسانی آنها را با مشکل روبه‌رو می‌کند و همچنین ایجاد خرابی در انواع مختلف بلایای طبیعی مثل زلزله امری اجتناب‌ناپذیر است علم مقاوم‌سازی خصوصاً در کشورهای لرزه‌خیز روز به روز در حال پیشرفت است.
انتخاب روش مناسب برای مقاوم‌سازی ساختمان به تجربه و تخصص کافی نیاز دارد و یک طرح مقاوم‌سازی نادرست و غلط می‌تواند خسارت‌ها و زیان‌های جبران‌ناپذیر زیادی به همراه داشته باشد.
با پیشرفت علم و تکنولوژی و به وجود آمدن مصالح جدید مثل فیبرهای پلیمری (FRP) تحولی بنیادی در صنعت ساختمان و مقاوم‌سازی ساختمان صورت گرفت که به عنوان روش‌های نوین مقاوم‌سازی ساختمان استفاده می‌شود.