به گزارش گروه اطلاع رسانی ایرنا؛ روی کار آمدن رضاخان یعنی شتاب عصر تجدد و نوگرایی به شیوه تقلید صرف از غرب زیرا او مدعی بود وقتی مردم لباس متحدالشکل بپوشند، کلاه پهلوی بر سر گذارند و نسبت به تقیدهای دینی سست شوند متمدن خواهند شد. اگرچه این فکر تجدد مآبی را از اوایل سلطنت خود درسر می‌پروراند و متحدالشکل کردن البسه در ۱۳۰۷ خورشیدی ماجرای حضور خانواده پهلوی در حرم حضرت معصومه (س) و مخالفت شیخ محمد بافقی در ۱۳۰۶ خورشیدی و نوع پوشش اعضای خانواده رضاخان و دیگر اقدام‌های او نشانی از این واقعیت بود اما سفر به ترکیه در ۱۳۱۳ خورشیدی و دیدن کشف حجاب در آن کشور، پیگیری برای دستیابی به این موضوع را در دستور کار هیأت حاکمه کشور قرار داد.
از این رو قانونی را در ۱۷ دی ۱۳۱۴ خورشیدی تصویب کرد که بر پایه آن، زنان و دختران ایرانی نمی‌توانستند از چادر، روبنده و روسری استفاده کنند. به همین دلیل رضاخان در جشن پایان تحصیل دختران در دانشسرای مقدماتی به صورت رسمی بر کشف حجاب تأکید کرد.
از این رو بعد از این تاریخ برخورد با افرادی که حجاب را رعایت می‌کردند به شدت اجرا شد اما تبلور این قیام در مشهد بود.
به این ترتیب داستان قیام مسجد گوهرشاد از آنجا شدت گرفت که پس از برگزاری جلسه‌های مخفیانه روحانیون مشهد تصمیم گرفته می‌شود که آیت الله حاج حسین قمی به تهران برود و مستقیماً با رضاخان وارد مذاکره شود اما او را در باغ سراجالملک توقیف و ممنوع الملاقات کردند. انتشار این واقعه در مشهد موجب خشم دوستداران آیت الله قمی شد و در مسجد گوهرشاد تحصن کردند.
در ۲۰ تیر ۱۳۴۱ خورشیدی درگیری اولیه در مسجد گوهرشاد به کشته شدن عده‌ای انجامید. پس از آن بر تعداد متحصنان افزوده شد و حدود ۱۵ تا ۲۰ هزار تَن در مسجد و اطراف آن گرد آمدند. فردای آن روز در ۲۱ تیر و پس از آنکه تلاش نظامیان برای متفرق کردن جمعیت با مقاومت مردم رو به رو شد، راه‌های ورود و خروج به مسجد گوهرشاد بسته و دستور شلیک صادر کردند به گونه‌ای که تعداد زیادی از مردم بی دفاع به شهادت رسیدند. پس از این واقعه روحانیان سرشناس مشهد دستگیر و تبعید شدند و به دستور رضاخان برخی از رؤسای اداره‌های مشهد تغییر کردند.
پژوهشگر گروه اطلاع رسانی ایرنا به مناسبت حادثه تلخ مسجد گوهرشاد با «قاسم تبریزی» رئیس کتابخانه انقلاب اسلامی مجلس شورای اسلامی و پژوهشگر تاریخ معاصر به گفت و گو پرداخته است.
متن گفت وگوی ایرنا را در ادامه می‌خوانیم:
ایرنا: حوادث کشف حجاب و حادثه مسجد گوهر شاد چه ارتباطی با ماهیت حکومت پهلوی داشت؟
تبریزی: حوادث و قیام گوهر شاد در ارتباط با کشف حجاب باید در ماهیت حکومت پهلوی بررسی کنیم که یکی به ماهیت استبدادی و اختناق آن مربوط می‌شود، او برخلاف قانون و مصوبات شورای ملی عمل می‌کرد و دیگری ماهیت استعماری آن زیرا کودتای سوم اسفند به دست انگلیس‌ها به وقوع پیوست و رجال سیاسی و فرهنگی اجتماعی و نظامی دوره رضاخان از اعضای لُژ بیداری بودند که به انگلیس وابستگی داشتند. از این رو از ابتدای روی کار آمدن کودتاگران حرکت ضد قانون و ضد اسلامی آغاز شد. برای نمونه طرح مساله جمهوریت. به این ترتیب که از انقلاب مشروطه هنوز ۲۰ سال نگذشته بود که برای از میان بردن آن و به طبع ترکیه یک نظام جمهوریت لائیک دست به کار شدند. بنابراین وقتی بزرگان و در صدر آنها آیت الله سیدحسن مدرس مخالفت می‌کند مردم در کنار مجلس شورای ملی مورد ضرب و شتم و تهدید قرار می‌دهند و در قیام علمای تبریز که علیه مفاسد دولت بود برخی از علما دستگیر و بعد تبعید می‌شوند. همچنین قیام علمای اصفهان که در ۱۳۰۸ خورشیدی با توجه به حرکت‌های خلاف قانون اساسی مشروطه رضاخان اتفاق افتاد که نورالله نجفی اصفهانی علما را جمع می‌کند که باید تدابیری بیندیشیم او را به شهادت می‌رسانند و عده‌ای دیگر تبعید می‌شوند.
ایرنا: در زمان فرمان کشف حجاب آیت الله شیخ عبدالکریم حائری رئیس حوزه علمیه قم بود. اساساً برخورد رژیم پهلوی با علما چگونه بود و عکس العمل آیت الله حائری در این مورد کشف حجاب چگونه بود؟
تبریزی: حکومت پهلوی از آغاز امر علیه مرجعیت بود و در واقع هیچ گونه تعاملی وجود نداشت که تبدیل به تعارض شود حاکمیت نیامده بود که به قانون عمل کند یا تعاملی داشته باشد. از همان ۱۳۰۴ خورشیدی که بعد از کودتا جمهوریت بود و وقتی که مردم و در صدر آنها آیت الله مدرس به مخالفت با جمهوریت انگلیسی رضاخان برخاستند مردم را جلوی مجلس به مسلسل بستند.
بعد از آن و با آغاز قضیه کشف حجاب آیت الله شیخ عبدالکریم حائری مرجع تقلید شیعیان و رئیس حوزه علمیه قم نامه‌ای به رضاخان می‌نویسد با این مضمون که این خلاف صریح قرآن است و این قانون اجرا نکنید زیرا مساله کشف حجاب ۲ بخش دارد: یکی به ممنوعیت حجاب مربوط می‌شد و دیگری به خود کشف حجاب؛ یعنی افرادی که محجبه هستند می‌بایست توسط پاسبان و ژاندارم حجاب خود را بردارند اما محمد علی فروغی نخست وزیر در جواب او نامه‌ای تهدیدآمیز به وی ارسال کرد و گفت که اعلیحضرت اگر بخواهد تو را مجازات کند به جایی می‌فرستد که عرب نی میزند.
ایرنا: آیت الله سید حسین قمی به عنوان یکی از مراجع تقلید در مخالفت با فرمان کشف حجاب تأثیرگذار بود. رضاخان چگونه با او برخورد کرد؟
تبریزی: در مشهد آیت الله سید حسین قمی مرجع تقلید درصدد آن است تا با رضا خان صحبت کند اما وقتی وارد حرم حضرت عبدالعظیم حسنی (ع) می‌شود او را دستگیر می‌کنند که بعد به کربلا تبعید و تا ۱۳۲۰ خورشیدی در آنجا بود. همچنین بعد از حادثه مسجد گوهرشاد گروه دیگری از علما و فقهای بزرگ به زندان فرستاده شدند.
ایرنا: اقدام حکومت رضاخان در برخورد با مردم بی گناه در حادثه مسجد گوهرشاد را چگونه ارزیابی می‌کنید؟
تبریزی: در ایران ۹۹ درصد مردم، مسلمان هستند و قانون اساسی آن بر این پایه است که هیچ قانونی نباید برخلاف قرآن و تشیع باشد و رضاخان سوگند خورده بود که به آن قانون عمل کند اما وی حاکمی قانونگرا نبود. بنابراین کشف حجاب نه یک حرکت قانونی و نه حرکت در جهت پیشرفت و نه انطباق با اسلام داشت. از این رو قتل عام مردم در مسجد گوهرشاد علاوه بر اینکه هتک حرمت حرم امام رضا (ع) و مسلمانی بود عده زیادی را نیز به شهادت رساند.
همچنین رضاخان در این دوره به کلی قانون اساسی را نایده گرفت. براساس قانون اساسی هر قانونی که علیه اسلام و برخلاف مذهب تشیع بود می‌بایست ملغی می‌شد و علاوه بر آن پنج مجتهد به انتخاب مراجع بزرگ نیز می‌بایست به عنوان ناظر بر قانون اساسی عمل می‌کردند در صورتی که نه تنها آنها اجازه این کار داده نشد بلکه رضاخان که قسم خورده بود که براساس قانون اساسی عمل کند به راحتی از آن سرپیچی کرد.
ایرنا: برخورد و عملکرد حکومت رضاخان چه انعکاسی در میان مردم داشت؟
تبریزی: رضاخان یک حاکم مستقل نبود در واقع اگر حاکمی اشتباه کند و یا موضع گیری اشتباهی داشته باشد همیشه در خطا و اشتباه نمی‌ماند. بنابراین ممکن است در یک مقطع حاکم یا وزیر خطا کند اما در صورتی که رفع خطا شود، قابل اغماض است اما در دوره رضاخان یک خطا نبود بلکه از همان نخست تا انتهای حکومت خطاهایی وجود داشت و به همین دلیل هم هنگامی که کشور توسط قوای متفقین به اشغال درآمد مردم هیچ عکس العملی از خود نشان نداند یعنی حاکم سیاسی هیچ پایگاهی مردمی نداشت و ارتش نوینی که آن قدر به آن بها می‌داد حتی یک روز هم مقاومت نکرد که دلیل آن را باید همان عدم پایگاهی مردم و مشروعیت او دانست.