سفر به مشهد و گذران تعطیلی در آن یکی از کارهای معمول در زندگی بیشتر مردم تربت حیدریه است و بسیاری از اهالی این خطه آخر هفته یا در زمان تعطیلی های مناسبتی مشهد را به عنوان نزدیکترین مسیر گردشگری خود انتخاب می کنند و گشت و گذار در این شهر و تفرجگاههای آن و خرید کالا از بازارهایش برایشان رفتاری عادی شده است.
این در حالی است که اقتصاد در تربت حیدریه فعال و چرخ مالی بانک هایش در چرخش است به عبارت دیگر در توصیف رفتار اقتصادی مردم این شهر می توان گفت تربت حیدریه بانک بزرگی است که آخر هفته مشتریانش پولشان را از حساب خارج کرده و در مشهد خرج می کنند.
این را می توان از افزوده و کاسته شدن ۵۰ هزار نفری جمعیت روز و شب این شهر فهمید یعنی در حالی که از ساعت شش بامداد تا ۱۶ عصر جمعیت این شهر ۱۸۰ هزار نفر است از نزدیکیهای غروب آفتاب، اهالی شهرها و روستاهای اطراف که در طول روز برای انجام فعالیت اقتصادی و تجاری به این شهر سرازیر شده بودند آرام آرام به سوی خانه و کاشانه خود راهی می شوند و جمعیت واقعی ۱۳۰ هزار نفری تربت حیدریه هویدا می شود.
وجود بیش از هشت هزار واحد صنفی در قالب ۴۳ اتحادیه تولیدی، توزیعی، خدماتی و خدمات فنی و نیز ۳۰ نمایندگی انحصاری پخش مواد غذایی در این شهر نیز موجب شده تربت حیدریه در بین شهرهای استان خراسان رضوی به "شهر اصناف" مشهور و در حکم بارانداز موادغذایی منطقه جنوب خراسان رضوی تلقی شود و شهرستان های اطراف تربت حیدریه نظیر مه ولات، زاوه، رشتخوار و خواف مواد غذایی مورد نیاز خود را از این نمایندگی ها تامین کنند.
به این نکته نیز باید اشاره کرد که تربت حیدریه شهری است که تقریباً تبعه خارجی ندارد و تنها تعداد معدودی دانشجو یا طلبه افغان در این شهرستان اقامت موقت دارند و این بدان معناست که اشتغال و بیکاری موجود در این شهر فقط مختص جوانان همین خطه است و کسی ظرفیتهای اشتغال دراین شهرستان را پر نکرده است.
اما تربت حیدریه در زمینه گردشگری چه دارد که این گزارش مدعی است به او جفا شده است؟
بر اساس شواهد و کشفیات باستان شناسی در اطراف شهرستان تربت و به ویژه غار ماپری، سنگ نگاره‌های کدکن و سفال های مکشوفه از چندین محوطه تاریخی، حکایت از وجود زیستگاه‌هایی در هزاره‌های چهارم و پنجم قبل از میلاد در این منطقه دارد.
نام تربت حیدریه به اعتبار نام قطب الدین حیدر (عارف نامی متوفی به سال ۶۱۸ ه. ق) تقریباً از قرن نهم هجری به بعد بر این منطقه نهاده شد.
این منطقه از جمله مناطق آباد و پررونق بوده و روزگاری نیز جزء قلمرو اشکانیان به شمار می آمده است.
در عصر صفوی تربت حیدریه به دلیل موقعیت ویژه اش یعنی استقرار در مسیر جاده هرات از اهمیت به سزایی برخوردار بود و در طول دهه نخست قرن دهم این ولایت به تبع بقیه خاک خراسان در معرض فتنه ازبکیه قرار گرفت و در کشمکش های بیش از ۲۰۰ ساله قزلباشان صفوی، بارها و بارها به وسیله سواران ازبک غارت شد.
قلعه تربت چون در کنار شاهراه بزرگ غرب به شرق یعنی پایتخت ایران به هرات قرار گرفته بود در فتنه‌های خراسان نیز مورد تاراج بود و در دوره قاجار نیز هرچند اسحاق خان قرایی برج و باروی محکمی برای شهر ساخت و اوضاع شهر را سامان داد اما از حمله های ازبکها و ترکمنها صدمات فراوانی را متحمل شد.
جاذبه های تاریخی تربت حیدریه
افزون بر ۲۰۰ اثر تاریخی و جاذبه گردشگری تنها در شهرستان تربت حیدریه وجود دارد که تاکنون حدود ۵۰ اثر از این تعداد در فهرست آثار ملی ثبت شده است که شاخص ترین آنها عبارتند از مجموعه تاریخی و فرهنگی قطب الدین حیدر، کاروانسرای طبسی، کاروانسرای لاری، حمام حاجی رییس، مقبره و مسجد شیخ حیدر کدکنی، رباط کامه، رباط کسکک، مزار بوری آباد، مزار شیخ ابوالقاسم گورکانی، چندین آب انبار، سرا، بازار سنتی و همچنین وجود بیش از ۴۰ خانه تاریخی در داخل بافت تاریخی شهر.
تفرجگاه‌ها و مناطق گردشگری تربت حیدریه
در محدوده شهرستان سه رشته کوه به هم پیوسته قرار دارد که بیشتر جهت شرقی - غربی دارند که به همراه ارتفاعات پراکنده در جنوب و جنوب شرقی عمده ارتفاعات این شهرستان را تشکیل می‌دهند و وجود این کوه‌های متعدد که جلگه‌های وسیعی را در برگرفته از عوامل مهم تنوع آب و هوایی در این ناحیه است که از مهمترین مناطق آن می‌توان به آبشار رودمعجن، رودخانه حصار، ارتفاعات ملکوه، مناطق ییلاقی صنوبر، بکاول، کامه و سریشا، منطقه شکار ممنوع سریشا، موزه حیات وحش، باغ ملی و پیشکوه اشاره کرد که قابلیت بازدید برای گردشگران اکوتوریسم، توریسم روستایی و عشایری و نیز گردشگران ورزشی را دارد.
وجود معادن غنی
تربت حیدریه با بیش از ۲۳ نوع ماده معدنی دارای معادنی غنی و متنوع است که مهمترین آنها معادن طلا، سیمان، فولاد، کائولین، سنگ، گچ و سیلیس است. معدن طلای زرمهر و معادن غنی سیسیل که در حوزه شهر بایگ واقع است از معادن مهم کشور محسوب می شود به طوری که تربت حیدریه را در زمره یکی از قطب‌های معدنی کشور قرار داده و برپایی نخستین جشنواره ملی فرهنگی - گردشگری سرخ و سفید در روزهای ۲۴ و ۲۵ خرداد ماه امسال نشان داد قابلیت های خوبی برای جذب گردشگر حوزه معدن دارد.
جاذبه‌های کشاورزی
شهرستان تربت حیدریه قطب تولید ابریشم و از مراکز تولید زعفران در کشور است و همچنین در زمینه تولید سایر محصولات کشاورزی از قبیل بادام، چغندر قند و پسته دارای ظرفیتهای ویژه ای است که این ظرفیت‌ها باعث جذب گردشگران اکوتوریسم و طبیعت گرد شده است.
میراث معنوی شاخص
در سطح شهرستان وجود مشاهیر، آداب و رسوم سنتی، موسیقی مقامی، هنرهای سنتی، غذاهای محلی و پوشش‌های سنتی در روستاها و همچنین بازی‌های بومی و محلی نیز قابلیت جذب انواع گردشگر به ویژه توریست روستایی، تفریحی و پژوهشی را دارد.
از قطب الدین حیدر و ابوالقاسم گورکانی که عرفای قرن پنجم و ششم هستند تا کریم الشرق کدکنی و تاج الدین کدکنی و سپهسالاران دوره سلجوقی، شیخ ابراهیم کدکنی (پدر عطار) گرفته تا ملاعباس راشد تربتی از عرفای معاصر و همچنین محمدرضا شفیعی کدکنی، ذبیح الله صاحبکار و محمد قهرمان همگی از جمله بزرگان این خطه هستند.
صنایع دستی و سوغات
در تربت حیدریه مشاغل و هنرهای سنتی هنوز تا حدی رواج دارد که از میان این مشاغل می‌توان به آهنگری، مسگری، نجاری، نمد مالی، حصیر بافی و فرش بافی اشاره کرد. این صنایع دستی در کنار محصول زعفران و دست بافته‌های ابریشمی شهر بایگ می‌تواند سوغات مناسبی برای گردشگران باشند.
همچنین نوعی حلوا با نام حلواجوزی (حلوا گردویی) که بیشتر در بخش بایگ شهرستان تولید می‌شود از دیگر سوغاتهای این شهرستان است.
گیاهان دارویی
وجود جلگه‌های وسیع به خصوص در بخش جلگه رخ که بعد از دشت مغان و دشت خوزستان، غنی ترین دشت ایران شناخته شده است و همچنین وجود کوه‌های پراکنده باعث تنوع آب و هوایی و در نتیجه گوناگونی محصولات کشاورزی در این شهرستان شده است. از جمله مهمترین پوشش گیاهی منطقه می‌توان به کنگر، انواع گون، انواع درمنه، لاله و ریواس اشاره کرد.
از گیاهان دارویی نیز می‌توان به گل گاوزبان، کلپوره، آویشن، گل ختمی و کُما اشاره کرد که این گیاهان نیز می‌تواند در بسته سوغات شهرستان لحاظ شود.
کمبود امکانات اقامتی و رفاهی
با تمام این ظرفیت ها، زمانی که یک گردشگر وارد تربت حیدریه می شود در نخستین قدم نبود یک هتل لوکس، او را از ورود به این شهر بزرگ مایوس و پشیمان می کند و اگر رباط لاری و به عبارت بهتر اقامتگاه بومگردی تهمینه نبود شاید مفهوم اقامتگاه ویژه یا "وی. آی. پی" در این شهرستان واژه ای گنگ و نامفهوم و بدون مصداق باقی می ماند.
رئیس اداره میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری شهرستان تربت حیدریه و زاوه در همین ارتباط به خبرنگار ایرنا گفت: پرونده "رباط میانه" و محوطه "شهر سبزه خرم" هر دو واقع در بخش رخ این شهرستان در انتظار ثبت در فهرست آثار ملی قرار دارند.
علی محمدی با بیان اینکه تاکنون ۲۵۰ اثر تاریخی و گردشگری در منطقه تربت حیدریه شناسایی شده است افزود: از مجموع ۷۰ اثر تاریخی شناسایی شده در تربت حیدریه، ۴۶ اثر، شامل ۳۵ بنا و ۱۱ تپه و دو اثر معنوی و ناملموس در فهرست آثار ملی به ثبت رسیده است.
وی ادامه داد: در شهرستان تربت حیدریه ۱۰ روستای هدف گردشگری، پنج اقامتگاه بومگردی در پنج روستا، پنج رستوران بین راهی زیر نظر میراث فرهنگی و پنج دفتر خدمات مسافرتی و زیارتی وجود دارد و همچنین در حوزه صنایع دستی افزون بر هزار و ۳۰۰ هنرمند در قالب ۵۳۲ کارگاه و در ۱۵ رشته مشغول تولید هستند.
رئیس اداره میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری شهرستان تربت حیدریه و زاوه گفت: در زاوه نیز حدود ۵۰ جاذبه تاریخی و گردشگری وجود دارد که تاکنون ۱۷ مورد از این آثار تاریخی در فهرست آثار ملی به ثبت رسیده و در این میان روستای سهل آباد به عنوان روستای نمدمالی استان خراسان رضوی معروفیت ویژه ای دارد.
محمدی وجود دو واحد مهمانپذیر با ۶۵ تخت به همراه پنج باب دفتر خدمات مسافرتی و گردشگری را از دیگر داشته های تربت حیدریه دانست.
وی در بخش دیگری از سخنانش به نداشته ها و نیازمندی های حوزه گردشگری تربت حیدریه هم اشاره کرد و گفت: مهمترین مشکلات و موانع گردشگری شهرستان در حوزه زیرساختی عبارت است از مسیرهای دسترسی نامناسب، کمبود سرویسهای بهداشتی و کمبود واحدهای اقامتی متناسب با نوع گردشگر.
رئیس اداره میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری شهرستان تربت حیدریه و زاوه گفت: کمبود اقلام و تابلوهای تبلیغاتی و نماد شهرستان در محورهای مواصلاتی و نبود نرم افزار جامع گردشگری، مشکلات اداری و سازمانی برای واگذاری زمین به سرمایه گذاران و سختی مراحل اخذ مجوزهای لازم، فقدان حمایت کافی از بخش خصوصی، نامشخص بودن جایگاه و اهمیت حوزه گردشگری برای برنامه ریزان و مدیران شهرستان و نبود برنامه لازم بین مدیریت شهری برای استفاده از آثار تاریخی در راستای رونق گردشگری شهری از دیگر مشکلات این حوزه است.
محمدی افزود: نبود بازارچه سوغات و صنایع دستی در مبادی ورودی شهر، فقدان فرهنگ سازی میان اهالی روستاهای هدف گردشگری برای استفاده از ظرفیت روستاها برای رونق صنعت گردشگری روستایی و پایین بودن سطح اطلاعات و آگاهی مردم، نبود امکانات شهری و بین راهی مناسب و فقدان فضاسازی لازم شهری مناسب گردشگری، کمبود نیروهای متخصص و کارآزموده و فقدان برگزاری دوره‌های آموزشی تخصصی، از دیگر کمبودهای حوزه گردشگری تربت حیدریه است.
وی تاکید کرد: همین عوامل موجب شده تا سرمایه داران بومی منطقه رغبتی به سرمایه گذاری در حوزه های گردشگری این خطه از خود نشان ندهند و کمبود اعتبارات دولتی برای تغییر کاربری بناهای تاریخی به مجموعه‌های گردشگری، نیز مزید بر علت شده تا کلکسیون نداشته های گردشگری این خطه پررنگ تر جلوه کند.
رئیس اداره میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری شهرستان تربت حیدریه و زاوه گفت: بر اساس اولویت بندی تنها برای تغییر کاربری هشت باب بنا به مبلغی نزدیک به ۶۰ میلیارد ریال نیاز داریم و همچنین برای مالکان ۱۰ خانه تاریخی در قالب تسهیلات قرض الحسنه به پنج میلیارد ریال اعتبار نیاز است.
محمدی بر حفظ هویت تاریخی شهر تاکید کرد و افزود: متاسفانه نگاه مدیران شهری و فرهنگ مردم بر نوسازی و بازسازی بوده و این در حالی است که این بافت تاریخی در جذب گردشگر و در آمدزایی تاثیر فراوانی دارد و با توجه به کم نظیر بودن بافت تاریخی شهر تربت حیدریه که شامل، مساجد، بازارها، حمام و آب انبارهای متعدد است حفظ این امکان علاوه بر حراست از هویت تاریخی شهر در جذب گردشگر و در آمدزایی نیز کارساز است.
وی ادامه داد: با توجه به وقفی بودن بسیاری از بناهای تاریخی در شهر تربت حیدریه و رویکرد مسئولان و فرهنگ عمومی مردم که مبتنی بر نوسازی و بازسازی است در صددیم تا تک بناهای حفظ شده را با رضایت مالک نگاه داریم.
رئیس میراث فرهنگی تربت حیدریه با بیان اینکه نوروز امسال جذب گردشگر در تربت حیدریه دو درصد افزایش یافت گفت: با اجرای برنامه‌های متنوع نوروزی و برگزاری جشن‌های نورزگاه و نیز فعال کردن اماکن بومگردی، امسال دو میلیون و ۴۰۰ هزار مسافر و گردشگر از این شهرستان عبور و ۲۴۷ هزار نفر از اماکن تاریخی، گردشگری و مذهبی این شهر بازدید کردند و افزون بر ۱۰۰ هزار نفر نیز در آن اقامت گزیدند.
محمدی، رویکرد اداره متبوع خود در حوزه گردشگری را معرفی جاذبه‌های روستایی و راه اندازی اقامتگاه‌های بومگردی عنوان کرد و افزود: بر همین اساس پنج روستای بسک، رودمعجن، حصار، بکاول و نسر به عنوان روستای هدف گردشگری در تربت حیدریه معرفی شده‌اند و همچنین چهار اقامتگاه بومگردی مجوز گرفته اند و ۱۰ اقامتگاه دیگر درخواست راه اندازی داده‌اند که در حال بررسی است.
وی ادامه داد: در حوزه صنایع دستی برخی رشته‌های هنری در این منطقه منسوخ شده بود که با احیای آنها، امروز با برگزاری نمایشگاه‌های مختلف، هنرمندان تربتی در سطح ملی و بین المللی باعث افتخار خراسان رضوی و کشور شدند که از جمله این هنرها می‌توان به نمد مالی، قفل سازی سنتی و چرم دوزی اشاره کرد.
رئیس میراث فرهنگی تربت حیدریه از احیای بناهای تاریخی به عنوان رویکرد اصلی در این حوزه یاد کرد و گفت: در همین راستا چهار بنای رباط لاری، رباط کامه، رباط کسکک و حمام حاجی رئیس که بلا استفاده بود برای احیا و تغییر کاربری به سرمایه گذار بخش خصوصی واگذار شده است.
محمدی از راه اندازی موزه‌های تخصصی در این شهرستان خبر داد و افزود: با توجه به ظرفیت های موجود در منطقه، با ایجاد موزه‌های تخصصی مازاری واقع در اقامتگاه بومگردی تهمینه و همچنین ابریشم و بازدید گردشگران داخلی و خارجی از این موزه‌ها، تحول شگرفی در این حوزه پدیدار شده است.
وی افزود: روستای ملی بُسک در شهر بایگ به جهت صنعت ابریشم کشی فرصتی را در سطح کشور فراهم کرده که با ایجاد زیر ساخت‌های لازم در آینده نزدیک به دنبال ثبت جهانی این روستا هستیم.
وی ادامه داد: در عین حال سیاست دولت در حوزه گردشگری "سرمایه گذاری" نیست، بلکه تنها مدیریت و نظارت بر حسن انجام کار است و در کنار اینها کار آموزش دفاتر خدمات مسافرتی و از جمله راهنمایان تورها را نیز به عهده دارد.
رئیس اداره میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری شهرستان تربت حیدریه و زاوه گفت: در چهار بخش مرکزی، جلگه رُخ، کدکن و بایگ و ۱۹ روستای دیگر، انجمن معتمد گردشگری ایجاد کرده‌ایم که این انجمن‌ها قرار است با همکاری دفاتر خدمات مسافرتی کار انتقال گردشگران به سه روستای هدف گردشگری شامل صنوبر، رودمعجن و بکاول را انجام دهند.
محمدی افزود: امسال همچنین علاوه بر گردشگران ایرانی، میزبان گردشگران خارجی نیز در فصل برداشت زعفران بوده ایم.
احیای ظرفیت های مغفول مانده گردشگری
فرمانده تربت حیدریه هم احیای ظرفیت های مغفول مانده حوزه گردشگری این شهرستان را نیازمند نگاه ویژه مسئولان اداره کل میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری استان و سرمایه گذاری در این بخش ذکر کرد.
علی رستمی به خبرنگار ایرنا گفت: تربت حیدریه به دلیل برخورداری از مواهب طبیعی، محصولات خاص، معادن منحصر به فرد و قرار گرفتن در محور پرتردد شمال به جنوب و غرب به شرق کشور، نیازمند نگاه راهبردی برای رشد، توسعه و سرمایه گذاری در حوزه گردشگری است.
وی افزود: این شهرستان به واسطه قرار گرفتن در این موقعیت مهم می تواند درآمد زیادی را از حوزه گردشگری به دست آورد ولی متاسفانه زیرساخت های اقامتی و مجتمع های رفاهی بین راهی در شهرستان برای حجم ۲۰ میلیونی مسافر و زائری که از این شهرستان تردد می کنند کافی نیست و زمان ماندگاری مسافران بسیار کم است که البته می توان با آماده کردن شرایط و توسعه زیر ساخت های مناسب و جذب سرمایه گذار، در جلب و جذب بیشتر مسافران و گردشگران موفق تر عمل کرد.
او با اشاره به در دستور کار قرار گرفتن تغییر کاربری تعدادی از بناهای تاریخی و سرمایه گذاری بخش خصوصی در آنها افزود: با اجرای طرح تغییر کاربری بناهای تاریخی علاوه بر اینکه بافت های تاریخی احیا و ساماندهی می شوند گردشگری نیز توسعه می یابد و اکنون مراحل تغییر کاربری و واگذاری به بخش خصوصی رباط کامه در کیلومتر ۳۰ جاده تربت حیدریه به مشهد و حمام حاج رئیس و چند کاروانسرا در دست اقدام است.
به هر حال از آنجا که گردشگری به عنوان یک صنعت مهم و درآمدزا مطرح است جا دارد مسئولان و متولیان امر با سرمایه گذاری در این بخش زمینه رشد و توسعه را فراهم کنند چرا که با احیای صنعت گردشگری، علاوه بر کاهش نرخ بیکاری و بهبود وضع معیشتی مردم، شاهد رونق فضای کسب و کار نیز خواهیم بود.
شهرستان ۲۲۵ هزار نفری تربت حیدریه در ۱۵۰ کیلومتری جنوب مشهد قرار دارد.
۷۰۹۷/۶۱۲۱/۱۹۲۲