ادبیات کودکان و نوجوانان به معنی واقعی آن، یعنی نوشته‌هایی که در آن حس و حال کودکانه حاکم باشد، به زبان و نثری مناسب سطح سواد کودکان نوشته شده و معمولا همراه با تصاویر است؛ به‌عنوان یک شکل ادبی مستقل تقریبا از نیمه دوم سده هجدهم میلادی در جهان پدید آمده است. در ظهور دیرهنگام این نوع ادبیات، عوامل اقتصادی و اجتماعی مؤثر بودند. پیش از عصر جدید (رنسانس) به کودکان بیشتر همچون بزرگ‌سالانی کوچک نگریسته می‌شد و ادبیاتی ویژه نیازهای خاص و سطح درک و فهم آنان ضروری شمرده نمی‌شد.
اما تلاش ها برای رونق این ادبیات از سده نوزدهم با توجه ویژه تر به بسترهای آن آغاز شد و این نوع ادبیات تا سده بیستم به‌عنوان یک نوع ادبی عمده تکامل یافت و شکل پذیرفت و در این سده به اوج تکامل خود رسید.
در ایران اما عمر ادبیات کودک و نوجوان کوتاه تر است، در نگاهی کلی باید گفت ادبیات کودک و نوجوان ما جوان است، از مشروطه به این طرف ادبیات کودک و نوجوان با علاقه‌مندی کسانی همچون جبار باغچه‌بان و عباس یمینی شریف متولد شد، کسانی مانند محمود کیانوش و مهدی آذریزدی به طور مشخص به بچه‌ها فکر و آثاری برای این گروه سنی خلق کردند، اما در این دوران عمدتا آثار ترجمه، بیشترین سهم را داشتند و مسیر ادبیات ما را شکل دادند.
در دهه ۴۰ مسیر ادبیات کودک بهتر و کامل‌تر شد؛ در این سال‌ها آموزش رسمی در بین خانواده‌ها جا باز کرده و کودکان کنار بزرگترها نیازشان به کتاب احساس می‌شد. با تاسیس کانون پرورش فکری کودکان و نوجوانان و نهادی چون شورای کتاب کودک که کتاب‌های منتشر شده را بررسی و نقد می کرد و نظر می‌داد ادبیات کودک وارد عرصه تازه‌ای شد.
جریان ادبیات کودک با پیروزی انقلاب اسلامی شکل فعال‌تری به خود گرفت و رشد چشمگیری را شاهد بود اما این ادبیات تحت تاثیر شعارها و تفکرات انقلابی، سرشار از شور و پیام‌های مستقیم آگاهی‌بخش بود و تمام نحله‌های فکری بر ادبیات تاثیر می‌گذاشتند. تاثیرهایی که کودکان در آن بیشتر بهانه بودند و حرف این ادبیات از جنس دیگری بود.
بعد به دهه ۶۰ می رسیم که مقطع جنگ است و در شرایط جنگ، ادبیات و آثاری که در این حوزه تولید و نوشته می‌شود، زیر سایه فضا و شرایط جامعه رنگ و بوی جنگ پیدا می‌کند.
در دهه ۷۰، ادبیات از این نوع گرایش‌ها خالی می‌شود و مسیر آزاد خود را طی می‌کند و نویسندگان و شاعران گویی به خود می‌آیند از زندگی و دنیای کودکی و نوجوانی می‌نویسند. مجلات رونق می‌گیرد و نقد و نقادی و پژوهش در این حوزه جدی‌تر می‌شود. نهادهای مربوط به ادبیات کودک مانند انجمن نویسندگان کودک و نوجوان شکل می‌گیرد. از دهه ۸۰ تا امروز هم به همین ترتیب فضا رو به رشد است و نویسندگان بیشتر و شناخت نسبت به خلق آثار کودکانه تخصصی‌تر شده و رشته‌های دانشگاهی و درس‌های مربوط به ادبیات کودک جای خود را باز کرده است، اما ادبیات کودک به زعم بسیاری از ادب دوستان هنوز در کانون توجه مسئولان و متولیان نیست و از سوی دیگر بسترهای خلق این نوع ادبی نیز از نظرهای کارشناسانه و کمک کننده به ارتقا، بهره در خور نمی گیرد.
نگرانی انجمن نویسندگان از تقلیل جایگاه ادبیات کودک
سال گذشته بود که انجمن نویسندگان کودک و نوجوان به عنوان نهادی مدنی که رویدادهای عرصه فرهنگ و اندیشه را دنبال می‌کند، هشدار و نگرانی خود را بابت تقلیل و کاهش جایگاه ادبیات و هنر کودک و نوجوان در جشنواره‌های دولتی اعلام و سیاست‌گذاران فرهنگی را به اصلاح و تغییر این روند دعوت کرد.
این انجمن در بیانیه خود آورد: در جایزه کتاب سال جمهوری اسلامی ایران، سال‌هاست که کتاب برنده کودک و نوجوان اعلام نشده و همچنین تعداد گروه‌های داوری کودک و نوجوان کاهش یافته است. در جشنواره شعر فجر نیز، شعر کودک و نوجوان امسال همچون سال گذشته، برنده‌ای نداشت و گروه‌های شعر خردسال، کودک و نوجوان در هم ادغام شد. جشنواره کتاب کودک و نوجوان و جشنواره مطبوعات کودک و نوجوان چند سالی است در کانون پرورش فکری کودکان و نوجوانان به فراموشی سپرده شده و از برگزاری جشنواره و نمایشگاه بین‌المللی تصویرگری کتاب کودک خبری نیست.
همچنین جشنواره‌های بین‌المللی فیلم و تئاتر کودک نیز با کوچک‌سازی همراه بوده‌اند. مشکلات اقتصادی که کشور و دولت را دچار تنگناهای گوناگون کرده است، بر هیچ‌کس پوشیده نیست اما اولویت‌بندی صحیح، عالمانه و عادلانه اولین پیش‌شرط حذف، ادغام و کاهش جوایز و هزینه‌های جشنواره‌های فرهنگی است.
اهمیت مخاطبان کودک و نوجوان و نقش کتاب و هنر در فرهنگ‌سازی و پرورش ایشان از بدیهیاتی است که بارها مورد تاکید مسئولان و متخصصان قرار گرفته است. اینکه در کوچک‌سازی جشنواره‌ها و جوایز فرهنگی، پیش و بیش از هر حوزه دیگری از سهم کودکان که صدای اعتراض و حق رایی ندارند بکاهیم، نهایت بی‌انصافی و اقدامی غیر کارشناسانه است. انجمن نویسندگان کودک و نوجوان، مجدداً اهمیت کودکان و نوجوانان را به همه سیاست‌گذاران و متولیان عرصه فرهنگ گوشزد می‌نماید و ایشان را به اصلاح و جبران روند موجود دعوت می‌کند.
حسین تولایی نویسنده کتاب احتیاط کنید! پرنده‌ها پای سفره صبحانه‌اند نیز به وضعیت و نگاه موجود در جامعه نسبت به ادبیات کودک و نوجوان اشاره می‌کند و می‌گوید: در جهان امروز به کودک، مقوله کودکی و ادبیات کودک و نوجوان، توجه ویژه‌ای می‌شود اما متاسفانه در کشور ما نگاه دقیق، علمی و توسعه‌مدارانه‌ای به مقوله کودکی و ادبیات کودک وجود ندارد و این نقطه مشترک همه رویدادهای فرهنگی و هنری است. برگزارکننده‌های این رویدادها اعم از دولتی یا خصوصی، نگاه جدی به این حوزه ندارند و علاوه بر ادبیات کودک و نوجوان این نگاه در سایر حوزه‌های مرتبط با کودکان ازجمله فیلم، تئاتر و انیمیشن هم دیده می‌شود. درصورتی‌که امروزه نگاه توسعه‌مدارانه‌ای به مقوله کودکی و ادبیات کودک و نوجوان وجود دارد.
ادبیات کودک محروم از تبلیغات
به گفته این شاعر، در جشنواره‌ها به صورت کلی، همین نگاه حاکم است و ما بی‌توجهی به ادبیات کودک را می‌توانیم به وضوح در آمار شمارگان کتاب ببینیم. متاسفانه وضعیت طوری شده که شعر نوجوان درحال حذف شدن از ادبیات کشور است و ناشران روی این حوزه سرمایه‌گذاری نمی‌کنند. زیرا معتقدند بازار خوبی ندارد. درحالی‌که این حرف درست نیست.
واقعیت این است که کتاب‌های شعر حوزه نوجوان خوب تبلیغ نمی شود و مخاطب ما از تولید این‌گونه کتاب‌ها اطلاعی ندارد. مسلم است وقتی ما محصولی را به مخاطب معرفی نکنیم نباید انتظار داشته باشیم سراغی از این آثار بگیرد چون اطلاعی از انتشار کتاب‌های شعر مناسب سنش ندارد.
بچه ها در اولویت سیاستگذاری ها نیستند
فرهاد حسن‌زاده نویسنده و نامزد جایزه آستریدلیندگرن نیز معقتد است: در سیاستگذاری‌های کشور ما بچه‌ها در اولویت نیستند و در بودجه‌بندی‌ها و سیاست‌های فرهنگی هم این مساله صحت دارد. چون مدیران کار برای کودکان را به مثابه هزینه می‌بینند. مدیران نگاهشان مقطعی است و دنبال بیلان دادن هستند. به همین خاطر سراغ برنامه‌هایی می‌روند که زودبازده باشد. در حالی که کار فرهنگی نمود خود را در آمار و گراف نشان نمی‌دهد بلکه در رفتارهای اجتماعی و انسانی نسل‌ها نمایانگر می‌شود. درست مانند کاشت گردو که دیر به دست می‌آید ولی درختی با کیفیت و ماندگار است. مثلا به کتابخانه‌های کودک بها نمی‌دهند و در وزارت آموزش و پرورش پست کتابدار حذف می‌شود. در نمایشگاه‌های بین‌المللی کتاب، سالن‌های روشن و شیک و تمیز به بزرگسالان اختصاص می‌یابد. هرجا هم بودجه کم می‌آید اولین قربانی بخش فرهنگ است و در این بخش کودک و نوجوان از همه مظلوم‌تر.
حسن زاده: کار فرهنگی نمود خود را در آمار و گراف نشان نمی‌دهد بلکه در رفتارهای اجتماعی و انسانی نسل‌ها نمایانگر می‌شود. درست مانند کاشت گردو است که دیر به دست می‌آید ولی درختی با کیفیت و ماندگار است ولی در ادبیات کودک گویا به دنبال کاشت گندم هستند.
در ارائه رزومه‌های جهانی هم ضعیفیم
حسن زاده گفت: بخشی از کار هست که از عهده نویسنده خارج است و کمبود ما در این بخش است. شاید به همین خاطر به جاهای بالاتر نمی‌رسیم و متوقف می‌شویم، وظیفه نویسنده نوشتن است و بس. او نباید درگیر عرصه‌های دیگر باشد. تمام کشورهای جهان فارغ از چارچوب‌های فکری و سیاسی برای ارائه و ارتقای فرهنگ‌شان در جهان تلاش و سرمایه‌گذاری می‌کنند. مثلا آثار نویسنده‌ها باید به زبان‌های دیگر ترجمه و به شکل طبیعی وارد بازار شده باشد.
نویسنده زیبا صدایم کن افزود: برخی ناشران خارجی با وجود اینکه دوست دارند آثار ایرانی را ترجمه کنند اما متاسفانه به این دلیل که ایران جزو پذیرشگران قانون کپی رایت نیست حاضر نیستند که این مبادله را داشته باشند و این هم یکی از مشکل‌های ماست.
حسن زاده گفت: اشکال دیگر زمانی است که نویسنده‌ای را برای یک جایزه جهانی نامزد می‌کنند (منظورم دولت و نهادهای دست‌اندرکار است)، اینها هیچ هماهنگی با هم ندارند، در حالیکه این کار هزینه دارد.
وقتی قرار است رزومه نامزد موردنظر ارائه شود باید حمایت مالی بشود. یک پرونده با حدود ۲۰۰ صفحه متن و عکس و رزومه تشکیل می‌شود که باید به زبان انگلیسی ترجمه و ارسال شود، اصلا هم کار ساده‌ای نیست. کاری است زمان‌بر و هزینه بر. مثلا شورای کتاب کودک که این کار را انجام می‌دهد نهادی است مردمی که با حق عضویت اعضایش کارهایش را پیش می‌برد و من خبر دارم که چقدر در این زمینه مشکل دارد.
نویسنده چتری با پروانه های سفید افزود: نکته دیگر این است که نویسندگان ما باید در عرصه‌های بین‌المللی رفت و آمد داشته باشند از جمله نمایشگاه کتاب، سمینارها و مراسمی که در جاهای مختلف برگزار می‌شود و به هرحال سفر خارجی هزینه دارد و این نهادها هستند که باید کمک و حمایت کنند که نویسنده بتواند در آن عرصه‌ها حضور یافته و دیده شود.
ادبیات کودک و نوجوان نقش موثری در تعلیم و تربیت نسل ها دارد، این روزها برای رفع کاستی های خود نیازمند توجه بیشتر فعالان این حوزه و مسئولان است و بی شک شکوفایی این گونه ادبی بالندگی بیشتر نسل آینده را محقق خواهد کرد و از آنجا که این گونه ادبی با گسترش شناخت و رشد فکری و شخصیتی کودکان و نوجوانان ارتباط مستقیم دارد، فعالان این عرصه از جمله پژوهشگران، نویسندگان و شاعران و تصویرگران کتاب کودک و متولیان فرهنگی باید به ارتقا، تاثیرگذاری و کارآمدی آن توجه کنند.