توسعه ناوگان حمل و نقل عمومی یکی از معیارهای اصلی توسعه در جوامع توسعه‌یافته به شمار می‌آید. اهمیت این بخش از زیرساخت جامعه امروز نه فقط در زمینه استفاده مناسب از زمان، بلکه در زمینه کاهش مصرف سوخت، کاهش ترددها، پیشگیری از آلودگی هوا، کم شدن حوادث جاده‌ای و حتی افزایش ظرفیت‌های جذب گردشگران در مناطق گردشگرپذیر مورد توجه است. به همین دلیل هم در کشورها و شهرهای توسعه‌یافته و گردشگرپذیر، توسعه ناوگان حمل‌ونقل همگانی یکی از اولویت‌ها مد نظر قرار می‌گیرد.
در ایران نیز این موضوع به شکل گسترده‌ای مد نظر مدیران و مسئولان قرار گرفته است. اما وجود برخی نواقص و خلاءها در این حوزه نشان می‌دهد که توازن در رشد کیفیت خدمات حمل‌ونقلی بین شاخه‌های مختلف حمل‌ونقل وجود ندارد. در حوزه حمل‌ونقل جاده‌ای در حال حاضر ناوگان سواری‌رانی شرایطی مساعد در کشور دارد. اما ناوگان مینی‌بوس‌رانی و اتوبوس‌رانی سن بالایی دارند که این فرسودگی در ناوگان مینی‌بوس‌رانی بیشتر به چشم می‌آید.
اگر گذارتان به ایستگاه‌های مینی‌بوس‌رانی در نقاط مختلف مازندران بیفتد و سوار برخی از این مینی‌بوس‌ها شوید با سطح پایین کیفیت آن‌ها مواجه خواهید شد. مینی‌بوس‌هایی کهنسال که سال‌ها از عمر مفیدشان می‌گذرد و با ظاهری خسته و فرسوده هنوز در جاده‌های مازندران مشغول جا به جایی مسافر هستند و گاهی هم خبر حادثه‌سازی آن‌ها در رسانه‌ها منتشر می‌شود.
روی خط حادثه
تنها در ماه گذشته سه حادثه واژگونی مینی‌بوس در جاده‌های مازندران رخ داد که در مجموع ۶۱ مصدوم بر جای گذاشت. واژگونی مینی‌بوس در جاده روستای لاویج شهرستان نور که صبح روز جمعه ۲۱ تیر رخ داد ۱۸ سرنشین مینی‌بوس را مصدوم کرد و چند ساعت بعد در جاده کمربندی بهشهر نیز یک دستگاه مینی‌بوس پس از انحراف از مسیر در کانال آب کنار جاده واژگون شد که ۲۹ سرنشین آن مصدوم شدند. یعنی طی یک روز ۴۷ نفر در مازندران بر اثر حادثه واژگونی مینی‌بوس مصدوم شدند.
چهار روز بعد نیز در منطقه چلندر جاده رویان-نوشهر یک دستگاه مینی‌بوس حامل دختران دانش‌آموز بسکتبالیست دچار حادثه شد و ۱۴ سرنشین ۱۰ تا ۱۵ ساله آن راهی بیمارستان شدند. نگاهی به حوادث مشابه در اطراف مازندران نیز طی دو ماه اخیر دست کم دو حادثه دیگر را نشان می‌دهد. ۲۰ تیر، یعنی یک روز پیش از واژگونی دو مینی‌بوس در مازندران، یک مینی‌بوس در گیلان واژگون شد که ۲۲ مصدوم و یک کشته بر جای گذاشت. ۱۷ خرداد امسال هم واژگونی یک دستگاه مینی‌بوس در علی‌آباد کتول استان گلستان ۲۳ مصدوم بر جای گذاشت.
البته این حوادث ممکن است که به دلیل خطای انسانی و اشتباه راننده رخ داده باشند و حتی گاهی خودرویی دیگر عامل اصلی وقوع حادثه برای مینی‌بوس‌ها شود. اما آنچه مسلم است افزایش احتمال آسیب‌پذیری و بروز خسارت مالی و جانی به سرنشینان مینی‌بوس‌های فرسوده‌ای است که به هر دلیلی دچار حادثه یا واژگونی شده‌اند.
مینی‌بوس‌های فرسوده همچنان بخشی جدانشدنی از ناوگان حمل‌ونقل مازندران هستند و متقاضیان خاص خود را دارند. بویژه در فصل کشاورزی که جابه جایی کارگران شالیزارها برای نشا و درو عمدتاً با همین مینی‌بوس‌ها انجام می‌شود. از سوی دیگر بسیاری از این مینی‌بوس‌ها به عنوان سرویس مدارس یا برپایی اردوهای دانش‌آموزی استفاده می‌شوند. علاوه بر این‌ها مینی‌بوس‌های زیادی هنوز در جاده‌های بین شهری و مسیرهای روستایی مازندران روزانه مشغول جابه جا کردن مسافران هستند. مینی‌بوس‌های مسیر بابل-چالوس یکی از این نمونه‌ها هستند که هر روز بخش زیادی از مسافران این مسیر طولانی استان را جابه جا می‌کنند.
به گفته «علی نصیری» معاون حمل و نقل اداره کل راهداری و حمل‌ونقل جاده‌ای استان مازندران، سالانه حدود ۵ میلیون و ۵۰۰ هزار مسافر در استان مازندران جابجا می‌شود که نزدیک به ۱۱ درصد، معادل ۶۰۰ هزار جابجایی با مینی‌بوس‌ها انجام می‌شود. این موضوع اهمیت نظارت بر کیفیت مینی‌بوس‌های استان و همچنین نوسازی این ناوگان همگانی که هنوز هم طرفداران و مشتریان خود را دارد، بیشتر می‌کند.
مرور تاریخ
تعدد حوادث مینی‌بوس‌ها در مازندران طی سال‌های اخیر در کنار سن بالای ناوگان مینی‌بوس‌رانی نشان می‌دهد که حادثه در کمین سرنشینان مینی‌بوس‌های فرسوده مازندران است. نگاهی گذرا به حوادث مربوط به مینی‌بوس‌ها در مازندران طی ۴ سال اخیر نشان می‌دهد که دست کم ۱۷ حادثه واژگونی مینی‌بوس در جاده‌های این استان رخ داده که ده‌ها مصدوم و ۲۱ کشته بود.
۱۱ آذر ۱۳۹۴ سقوط مینی‌بوس زائران اربعین که از روستای جزین شهرستان فریدونکنار به کربلا رفته بودند و در حال بازگشت به مازندران بودند، در منطقه وانا جاده هراز به دره سقوط کرد که ۱۲ سرنشین آن کشته و ۵ سرنشین نیز مصدوم شدند.
۲۲ تیر ۱۳۹۵ واژگونی مینی‌بوس سربازان در نوشهر یک کشته و ۵ مصدوم داشت و ۹ آذر همان سال واژگونی مینی‌بوس در روستای اسپرس ساری۶ کشته و ۱۳ مصدوم برجای گذاشت.
۱۶ تیر ۱۳۹۶ واژگونی مینی‌بوس در محدوده روستای حمزه‌کلا از توابع جاده قدیم آمل-بابل یک کشته و ۱۷ زخمی بر جای گذاشت. حادثه بعدی واژگونی مینی‌بوس‌های مازندران ۱۷ آبان ۱۳۹۶ در جاده ساری-قائمشهر رخ داد که ۱۴ مصدوم داشت. ۱۲اسفند ۱۳۹۶ هم به دلیل واژگونی مینی‌بوس حامل دانش‌آموزان در نکا ۱۴ نفر مصدوم شدند.
سال ۱۳۹۷ تعداد حوادث مربوط به مینی‌بوس‌ها در مازندران افزایش چشمگیری یافت. در این سال ۶ حادثه واژگونی مینی‌بوس در مازندران رخ داد. ۳۱ فروردین ۱۳۹۷ واژگونی مینی‌بوس دانشجویان دامغانی در توسکاچشمه گلوگاه ۱۵ مصدوم و یک کشته بر جای گذاشت. ۱۷ خرداد ۱۳۹۷ برخورد مینی‌بوس با کوه کنار جاده در جاده روستای فلورد سوادکوه منجر به مصدومیت ۱۹ سرنشین آن شد. ۱۹ خرداد ۱۳۹۷ واژگونی مینی‌بوس در جاده گنج‌افروز بابل ۱۹ مصدوم داشت و بر ۳ تیر همان سال نیز بر اثر واژگونی مینی‌بوس در جاده جواهرده رامسر ۴ سرنشین آن مصدوم شدند. ۲۸ آبان ۱۳۹۷ یک دستگاه مینی‌بوس پس از انحراف در جاده میاندورود-اسلام‌آباد به کانال سقوط کرد و ۲۴ سرنشین آن مصدوم شدند. حادثه بعدی واژگونی مینی‌بوس در سال گذشته نیز ۳ آذر رخ داد که مینی‌بوسی در حسین‌آباد بهشهر واژگون شد و ۱۲ مصدوم داشت. ۵ دی ۱۳۹۷ هم بر اثر واژگونی یک دستگاه مینی‌بوس در گلوگاه ۱۵ نفر مصدوم شدند.
تعداد حوادث مربوط به واژگونی مینی‌بوس در سال جاری با این که هنوز ۴ ماه از سال گذشته به عدد ۴ رسیده است. علاوه بر ۳ حادثه واژگونی مینی‌بوس که در روزهای ۲۱ و ۲۵ تیر رخ داد، ۹ اردیبهشت ۱۳۹۸ هم واژگونی یک مینی‌بوس دیگر در جاده گنج‌افروز بابل ۱۵ مصدوم داشت که تعداد مصدومان این حادثه در مازندران طی سال جاری را ۷۶ نفر رساند.
میانگین سنی بالا
این حوادث می‌توانند باز هم در جاده‌های مازندران رخ دهند. به ویژه این که میانگین سنی مینی‌بوس‌ها در مازندران بالاتر از استانداردی است که کارشناسان و مسئولان این حوزه اعلام می‌کنند. بر اساس آمارهای رسمی اداره کل راهداری و حمل‌ونقل جاده‌ای مازندران در حال حاضر حدود هزار دستگاه مینی‌بوس در مازندران فعال است که سن حدود ۶۵ درصد این خودروها از ۲۵ سال بیشتر است.
در بین مینی‌بوس‌های فعال در مازندران می‌توان مینی‌بوس‌های با عمر حدود نیم قرن هم مشاهده کرد. طبق آمارهای رسمی ۱۷ دستگاه مینی‌بوس در این استان ۴۷ ساله هستند. اما اگر قرار باشد تعداد مینی‌بوس‌های با بیش از ۱۵ سال سن را در مازندران محاسبه کنیم، تعدادشان از ۸۴۵ دستگاه نیز می‌گذرد. ۱۵ سال عمری است که به طور مرسوم برای میانگین سنی ناوگان مینی‌بوس‌رانی در نظر گرفته می‌شود. حتی آموزش و پرورش نیز امسال اعلام کرده که امسال از خودروهایی که بیشتر از ۱۵ سال سن دارند برای سرویس مدارس استفاده نخواهد شد.
معاون حمل‌ونقل اداره کل راهداری و حمل و نقل جاده‌ای مازندران در گفت‌وگو با خبرنگار ایرنا اظهار داشت: در حال حاضر میانگین سنی ناوگان مینی‌بوس‌رانی مازندران حدود ۲۷ سال است که این رقم طبق آخرین مکاتبات باید ۱۵ سال باشد. به عبارتی دیگری میانگین سنی ناوگان مینی‌بوس‌رانی ما حدود ۱۲ سال بیشتر از استاندارد است.
«علی نصیری» درباره وضعیت فنی مینی‌بوس‌های مازندران گفت: معمولاً برای همه وسایل نقلیه عمومی بر اساس معاینه فنی آن‌ها صورت وضعیت صادر می‌شود. قطعاً مینی‌بوس‌ها هم شامل این قانون هستند و به مراکز معاینه فنی سراسر استان مراجعه می‌کنند. یکی از الزامات صدور صورت وضعیت داشتن معاینه فنی است. صورت وضعیت‌ها ما برخط صادر و در سیستم سازمانی ما ثبت می‌شوند. بنابراین معمولاً آن‌ها که صورت وضعیت دارند معاینه فنی هم دارند. اما ممکن است افرادی هم معاینه فنی نگیرند و صورت وضعیت هم دریافت نکنند که تخلف است و پلیس‌راه نسبت به کنترل آن‌ها اقدام می‌کند. مردم هم می‌توانند از راننده بخواهند که صورت وضعیت را نشان دهند و در نظارت همراه باشند.
تورم و امکان ناپذیری نوسازی
وی با اشاره به دغدغه مسئولان برای نوسازی ناوگان حمل‌ونقل و به ویژه مینی‌بوس‌رانی گفت: سازمان راهداری و حمل و نقل جاده‌ای نوسازی را برای همه بخش‌های حمل و نقل کشور در نظر دارد. اما متأسفانه تورم موجود وضعیت را دشوار کرد. سرمایه‌گذاران و مالکان هم پیش از این وضعیت تورمی برای استفاده از تسهیلاتی که دولت در نظر گرفته بود مراجعه نکردند.
این مسئول افزود: راننده توان سرمایه‌گذاری در بخش حمل‌ونقل را ندارد و برایش نمی‌صرفد که مینی‌بوس را نوسازی کند. سازمان هم معمولا بر اساس توجهی که به شرکت‌ها دارد شرکت‌های سرمایه‌گذار را وارد عرصه می‌کند. بخش حمل‌ونقل غیردولتی است و بخش خصوصی باید برای آن سرمایه‌گذاری کند. البته در همین وضعیت هم گام‌های خوبی برداشته شده است. اما نیاز کنونی برای نوسازی این ناوگان به روزآوری تسهیلات است. تسهیلاتی که پیش از تورم برای خرید خودروها در نظر گرفته شده بود امروز کفاف خرید را نمی‌دهد و در این زمینه به بازنگری نیاز است. قیمت مینی‌بوس‌ها تا دو برابر نیز افزایش یافته و اکنون امکان نوسازی و تعویض آن برای بسیاری از مالکان وجود ندارد.
پایش حوادث
معاون حمل‌ونقل اداره کل راهداری و حمل و نقل جاده‌ای مازندران در پاسخ به این پرسش که آیا دلایل وقوع حوادث برای مینی‌بوس‌ها در استان طی سال‌های اخیر بررسی شده است، گفت: یکی از وظایف اصلی اداره کل راهداری و حمل و نقل جاده‌ای برقراری ایمنی است. در سراسر کشور وسایل نقلیه عمومی که دچار حادثه می‌شوند، به ویژه اگر فوتی داشته باشند رصد خواهند شد که علت حادثه چه بود. اگر ناشی از نقص فنی باشد معاینه فنی و کارت هوشمند بررسی می‌شود.
نصیری افزود: چند نهاد در این زمینه فعال هستند. کمیسیون ایمنی استانداری یکی از این مجموعه‌هاست که امروز نیز به ریاست معاون عمرانی استاندار برگزار می‌شود. شورای حمل و نقل استان در مجموعه راه و شهرسازی هم در این زمینه نظارت‌هایی دارد و در راهداری هم ادارات و دفاتر ایمنی این مسائل را رصد می‌کنند.
وی مردم و افرادی را که از مینی‌بوس‌ها برای تردد استفاده می‌کنند، بهترین ناظران برای نظارت بر کیفیت این وسایل نقلیه و همچنین وضعیت رانندگی رانندگان آن‌ها عنوان کرد و گفت: ادارات ما در شهرستان ها نظارت های لازم را دارند. اما تعداد نیروی انسانی ما در حدی نیست که بگوییم نظارت کافی داریم. مردم می‌توانند گزارش‌های خود را شامل وضعیت فنی یا ظاهری خودرو و همچنین نوع رانندگی و هر مورد دیگری که قابل گزارش است مانند نداشتن سیستم سرمایشی یا گرمایشی یا مشکلات و تخلفات را همراه با شماره و نوع خودرو از طریق سامانه پیامکی ۳۰۰۰۱۴۱ بفرستند تا همکاران ما بلافاصله برای نظارت و پیگیری ورود کنند.
مازندران استانی گردشگرپذیر است که گسترش ناوگان حمل‌ونقل عمومی در آن می‌تواند به رشد و رونق گردشگری کمک بیشتری کند. با توجه به نزدیک بودن شهرها و روستاها در این استان، مینی‌بوس‌ها به دلیل هزینه کمتر نگهداری نسبت به اتوبوس و در دسترس‌تر بودن و امکان تردد در مسیرهای روستایی و کوهستانی گزینه‌های مناسبی هستند تا در صورت کیفی‌سازی خدمات و نوسازی ناوگان سهم بیشتری از حمل و نقل مسافر در داخل استان را به خود اختصاص دهند. اما آن چه که در شرایط کنونی مشاهده می‌شود وضعیت نابسمان و بی‌کیفیت مینی‌بوس‌رانی در مازندران است که هر چند وقت یک بار نیز حوادثی را رقم می‌زند.
۹۹۲۷/۱۶۵۴