سازوکار اروپایی‌ها برای برقراری مبادلات مالی و تجاری با ایران پس از خروج آمریکا از برجام، راه‌اندازی اینستکس بود که البته با وجود گذشت حدود پنج ماه هنوز از مرحله راه اندازی فراتر نرفته است.
به نظر می‌رسد اروپایی‌ها که هنوز از نقش آفرینی مستقل در عرصه جهانی ناتوان هستند، از ترس تهدیدات واشنگتن، با احتیاط با این موضوع برخورد کرده و به وقت‌کشی ادامه می‌دهند.
اینستکس یا ساز و کار حمایت از مبادلات تجاری ایران و اروپا یک ابزار ویژه مالی است که در ۳۱ ژانویه ۲۰۱۹ (۱۱ بهمن ۱۳۹۷) توسط آلمان، فرانسه و انگلیس، برای تسهیل تجارت غیر دلاری با ایران ایجاد شد.
قرار بوده است که این سازوکار در گام نخست تجارت کالاهای اساسی (مواد غذایی و دارو) را تحت پوشش قرار دهد، اما به‌تدریج دامنه‌اش گسترش یابد.
طرف‌های اروپایی معتقدند که اینستکس از بهمن‌ماه گذشته تاکنون پیشرفت خوبی را طی کرده و گام‌های مؤثری برای هرچه سریع‌تر عملیاتی شدن آن برداشته است. با این حال تعلل اروپا در عملیاتی کردن این سازوکار، انتقادهایی را در ایران به همراه داشته است.
مقر اینستکس در پاریس، فرانسه و ریاست آن بر عهده پر فیشر آلمانی، از مدیران پیشین کومرتس‌بانک، است. هدف اصلی از ایجاد این کانال مالی ویژه، دادن امکانات به شرکت‌های کوچک و متوسط اروپایی است تا بتوانند مجاری متعارف مالی خود با ایران را حفظ کنند.
انتقاد همتی از وقت کشی اروپاییان
رئیس کل بانک مرکزی چندی پیش در یادداشتی در اینستاگرام با انتقاد از جملات تکراری اروپاییان برای راه اندازی سازوکار مالی، نوشت: اگر اروپایی ها نگران واکنش آمریکا در مورد نوع کالای صادراتی به ایران هستند، می‌توانند توانایی خود را با صدور کالاهای اساسی و دارو تست کنند.
عبدالناصر همتی در این یادداشت افزود: از حدود یک سال پیش اروپا دنبال یک ساز و کار مالی برای انجام تجارت با ایران بود تا اینکه بالاخره سه ماه پیش آن را معرفی کرد.
وی ادامه داد: نزدیک دو ماه است ساز و کار متناظر با آن تحت عنوان ساز و کار تجارت و تامین مالی «ساتما» در تهران تاسیس و مدیران آن به اروپایی ها معرفی شده اند.
رئیس کل بانک مرکزی ادامه داد: تکرار مداوم جملاتی نظیر دنبال ساز وکار مالی بودن از سوی مسئولین اروپایی، گزاره ای تکراری و نخ نما شده خواهد بود. ساده‌ترین کار برای عملیاتی کردن فعالیت ساز و کارهای «اینستکس» و «ساتما» برداشت نفت از سوی شرکت‌ها و نهادهای اروپایی یا اعطای یک خط اعتباری به صادرکنندگان اروپایی برای شروع صادرات به ایران است.
وی همچنین در تیرماه درباره شروط اجرایی شدن اینستکس گفت: مدتی است که این موضوع را از طرف اروپایی می‌شنویم. جلسه‌هایی برای اجرای اینستکس مبادله شده است اما تاکید داریم که باید در این ساز و کار منابع مالی جابجا شود.
همتی با بیان اینکه ما به اروپا صادراتی نداریم، پس نمی توانیم وارداتی داشته باشیم، اضافه کرد: یک راه حل این است که از ما نفت بخرند که گفتند در این موضوع مشکل دارند.
رئیس کل بانک مرکزی گفت: راه دوم این است که اروپایی ها خط اعتباری بدهند تا بتوانیم از آنها کالا خریداری کنیم و چنانچه هر کدام از این کارها انجام شود، راه اندازی اینستکس حتی یک هفته نیز طول نمی‌کشد.
توپ اینستکس در زمین اروپاست
شرایط همکاری ایران با اروپایی ها در وضعیتی قرار گرفته که اکنون همگان می دانند، مسوول وقت‌کشی و توسعه نیافتن همکاری های مالی و تجاری، طرف اروپایی است.
در واقع اکنون، توپ در زمین اروپایی‌هاست، تاکنون اروپایی‌ها اقدام جدی برای اجرا شدن سازوکار اینستکس انجام نداده اند.
آنها می‌خواهند نظر مساعد ایران را برای باقی ماندن در برجام جلب کنند اما اقدام عملی و جدی را برای تحقق این هدف انجام نمی دهند.
«علی اصغر نوری» مدیرعامل ساز و کار ویژه تجارت و تامین مالی ایران و اروپا (ساتما) در 21 اردیبهشت امسال به ایرنا گفت: شرکت قرینه اینستکس در ایران را راه اندازی کرده‌ایم و اکنون توپ در زمین اروپاست که این سازوکار را اجرایی کند.
وی تصریح کرد، برای کمک به طرف اروپایی، اقدام به تاسیس شرکت «سهامی خاص سازوکار ویژه تجارت و تامین مالی ایران و اروپا(ساتما)» کردیم که قرینه اینستکس اروپاست و اگر همین امروز، اروپا حاضر باشد، هیچ مشکلی برای انجام فرایندهایی که باید در ایران صورت بگیرد، نداریم.
وی درباره بهانه «انجام استانداردهای بین‌المللی درخصوص پولشویی و تامین مالی تروریسم» نیز اعلام کرد که قوانین مربوطه این موضوع نیز اکنون نیز در سیستم بانکی اجرایی شده و قوانین مکمل نیز در فرایند خود در حال انجام است.
آمادگی سایر کشورها برای پیوستن به اینستکس
علاوه بر اروپایی ها، سایر کشورها نیز تمایل خود را برای همکاری با ایران در قالب اینستکس اعلام کرده اند. از جمله وزیر امور خارجه روسیه در گفت وگو با نشریه فایننشال تایمز از تمایل این کشور برای پیوستن به سازوکار مالی اروپا و ایران خبر داد.
سرگئی لاوروف گفت: روسیه به همکاری نزدیک با اتحادیه اروپا درباره اینستکس علاقه‌مند است. هرچه تعداد کشورها و قاره های درگیر در این سازوکار بیشتر شود، کارایی آن در کل بیشتر می شود.
به جز روسیه سایر کشورهای خارج از اتحادیه اروپایی و حتی آسیایی، ایده پیوستن به اینستکس برای همکاری با ایران را دنبال می کنند، اما مساله این است که وقت کشی اروپایی ها، شانس همکاری تجاری آنها با ایران را نیز کمرنگ کرده است.
فروش نفت، اصلی ترین محور اینستکس
«هادی آجیلی» استاد علوم سیاسی و روابط بین‌الملل دانشگاه علامه طباطبایی در این باره به ایرنا گفته است: باید نفتی از ایران خریداری شود تا معامله‌ای هم براساس اینستکس انجام شود، شرکت‌های اروپایی یا نمی‌خواهند یا نمی‌توانند از ایران نفت بخرند بنابراین تراکنش و مبادله‌ای هم انجام نمی‌شود.
وی افزود: آنها اینستکس را راه‌اندازی کرده‌اند اما این تضمین را نداده‌اند که نفت ایران را بخرند. برای همین است که اینستکس راه‌اندازی شده اما عملیاتی نشده است.
آجیلی با اشاره به دیگر مشکلات پیش روی اینستکس خاطرنشان کرد: اروپایی‌ها گفته‌اند که در مرحله اول اجرایی شدن اینستکس، کالاهای مورد مبادله، اقلام بشردوستانه‌ای مانند غذا، دارو و تجهیزات پزشکی و کشاورزی است در حالی که این کالاها اصولاً جزو کالاهای غیرتحریمی محسوب می‌شود.
وی اضافه کرد: ۹۰ درصد غذا و داروی مورد نیاز در داخل کشور تولید می‌شود پس چه نیاز و الزامی به خرید کالاهایی است که اساساً نیازی به آنها نداریم.