بشر از زمان های بسیار دور برای راضی کردن و خشنودی خدایان قربانی می کرده و در روایت ها آمده است، فرزندان حضرت آدم(ع) نیز به درگاه خدا قربانی می کردند. هنگامی که قابیل مقداری گندم و هابیل قوچی برای قربانی آورد، آتشی از آسمان پایین آمد و قربانی هابیل مقبول خداوند قرار گرفت، تصویرگر این داستان، آیه ۲۷ سوره مائده است که در آن می خوانیم: (ای پیامبر!) داستان دو پسر آدم را به حقّ بر مردم بازخوان، آنگاه که (هر یک از آن دو) قربانی پیش آوردند، پس از یکی (هابیل) پذیرفته شد و از دیگری (قابیل) قبول نگشت. (قابیل) گفت: حتماً تو را خواهم کشت، (هابیل) گفت: خداوند، تنها از متّقین قبول می‌کند.
پس از نزول این آیه، قربانی کردن به شکل یک عبادت و به عنوان یک دستور مطرح شد. همچنین واژه های نحر، هدی، ذبح و قربان واژه هایی هستند که در قرآن در مـعنـا و مفهوم قربانی به کار رفته اند اما در حقیقت عید قربان یادآور سربلندی حضرت ابراهیم(ع) و اسماعیل(ع) در آزمون بزرگ الهی و سرمشق گرفتن از آنها برای بندگی خداوند است. در حماسه ابراهیم(ع) و اسماعیل(ع) جلوه‌ای از ایثار و فداکاری برای همگان آشکار می‌شود، بنابراین این روز، روز خودسازی و مبازره با تمایلات نفسانی دنیوی است.
عید قربان در نقـاط مختلـف ایران با آداب و رسوم خاص هر منطقه برگزار مـی شـود. از این رو پژوهشگر گروه اطلاع رسانی ایرنا به مناسبت این روز فرخنده به چگونگی آداب و رسوم قومیت های ایران در این روز پرداخته است.
عید قربان در میان ترکمن ها
عید قربان یکی از بزرگترین و شادترین عیدهای مردم خراسان شمالی است. در این استان، اقوام متعددی با آداب و رسوم خاص و متفاوت زندگی می کنند. یکی از این اقوام، قوم ترکمن محسوب می شود. این قوم دارای فرهنگ و آداب رسوم خاص خود به ویژه در روز عید قربان است.
این عید بزرگترین عید ملی و مذهبی ترکمن ها به شمار می‌آید. اقوام ترکمن حداقل ۱۰ روز پیش از عید خود را برای به جا آوردن مراسم عید قربان آماده می‌کنند.
آنها ۲ روز قبل از این عید را روز کُر می نامند و در این روز به نظافت فضای خانه می پردازند، همچنین یک روز پیش از عید قربان نیز میان ترکمن ها به قوقون و بوی خوش معروف است و در این روز مردم به خانه های یکدیگر، نان و روغنی خوش عطر، هدیه می دهند. نان ها بیشمه و چاپاتی نام دارد که با شیر خمیر شده و در روغن تفت می خورند به عطر دارچین آغشته می شوند و برای پذیرایی در این روز آماده می کنند.
همچنین در روز عید قربان زنان ترکمن سعی می‌کنند از لباس‌های سنتی که از پارچه ابریشمی و دست بافت دوخته شده است، استفاده کنند.
قربان شور از دیگر مراسم های عید قربان در میان این قوم است و مردم این منطقه همان گونه که هاجر، اسماعیل(ع) را به دستور ابراهیم (ع) غسل داد، غسل می‌کنند. این مراسم ویژه با شعرهای خاصی به زبان محلی برگزار می شود.
عید قربان برای ترکمن‌ها سه روز ادامه دارد. ترکمن ها در این سه روز خیابان های شهر را آذین بندی می کنند. تدارکات این آیین در میان ترکمن ها با نشان کردن گاو، گوسفند و شتری مخصوص ذبح از هفته ها پیش آغاز می‌شود.
صبح روز عید قربان با پوشیدن لباس های نو و آراسته نماز عید قربان را برپا کرده و پس از اقامه نماز پیش از طلوع آفتاب، قربانی خود را همراه با قرائت دعاها و ذکرهای مخصوص ذبح می‌کنند. از گوشت قربانی ۲ نوع غذای قورمه و خورشت درست می کنند. همچنین آنها بخشی از قربانی خود را میان نیازمندان توزیع کرده و علاوه بر توزیع گوشت، مبالغ نقدی یا کالا نیز به نیازمندان می دهند.
دید و بازدید از بزرگترها که تقریباً در این روز در سراسر ایران مرسوم بوده از دیگر آداب و رسوم این قوم است. آنها به مدت سه روز سفره آجیل و شیرینی پهن می کنند و معتقدند این پهن کردن سفره برای اهل خانه برکت می‌آورد.
همچنین این قوم، آیین‌های ویژه‌ای در این روز اجرا می‌کنند که از جمله آن می‌توان به برگزاری آیین تاب بازی از طرف جوانان و کودکان اشاره کرد که به صورت گسترده در میان ترکمن ها رواج دارد. برگزاری این آیین تنها در ایام عید قربان است. آنها معتقدند با تاب خوردن در آسمان، گناهان ریخته و آلودگی‌ها پاک می‌شوند.
عید قربان در مناطق کردنشین
عید قربان به عنوان دومین عید بزرگ در مناطق کردنشین دارای جایگاه ویژه ای است. مردم این مناطق این روز را با آیین ها و سنت های خاص جشن می گیرند. در واقع جشن و آیین های این مناطق ریشه در باورهای کهن و باستانی آنها دارد.
برگزاری آیین دف نوازی و جشن و شادی یکی از آیین های خاص و ویژه این روز در کردستان است. همچنین در این مناطق، شب پیش از عید و پس از اقامه نماز عشاء، آیین های خاصی در مسجد ها برپا می شود.
روز عید قربان پس از خواندن ۲ رکعت نماز عید با خواندن دعای لبیک اللهم لک لبیک، قربانی را انجام می دهند. خواندن دعای ذبح قربانی که در سوره انعام آیه ۷۹، ۱۶۲ و ۱۶۳ آمده از دیگر اعمال این روز برای ذبح قربانی است. فرد ذبح کننده در حالی که قربانی را رو به طرف قبله خوابانده و ۲ تَن دست و پای آن را گرفته است. قربانی را سر می برد و در مسیر جاری شدن خون چاله ای می کنند که خون به درون آن هدایت شود زیرا عقیده دارند که قربانی حضرت ابراهیم(ع) است و تغذیه حیوانات نجس نباید شود. از این رو حتی خون و تمام اعضای حرام آن و استخوان ها را پس از مصرف زیر خاک دفن می کنند.
کمک به هم نوع و دستگیری از مستمندان، به جای آوردن صله رحم، سور دادن به آشنایان و پذیرایی از آنان با گوشت قربانی و ... از جمله آیین های دیگر قوم کرد است. البته مشکلات مالی باعث کم رنگ شدن برخی از سنتها و آداب و رسوم در این مناطق شده است.
همچنین در این روز، بیشتر مناطق کردنشین به زیارت اهل قبور و آرامستان ها می روند. از دیگر آداب و رسوم آنها در این روز می توان به سوراخ کردن گوش دختر بچه هایی که تاکنون برای انداختن گوشواره سوراخ نشده است و بردن یک راس گوسفند سفید برای دخترانی که تازه عقد کرده اند، اشاره کرد.
پختن نان در شب عید قربان از دیگر مراسم های این روز در برخی از مناطق کردنشین است. در این روز خانواده ها در منازل خود نان می پزند و مدت سه روز دست به آن نمی زنند و عقیده دارند با این کار به زیارت خانه خدا می روند.
عید قربان میان ایل بختیاری
قربانی آیینی مذهبی است که در میان اقوام و ملل مختلف با اهداف گوناگون رواج دارد. بسیاری از سنت های دینی برای جلب رضای خدا و دور ماندن از بلایا و رفع آن، ذبح حیوانی را توصیه می کنند. باور بلاگردانی میان قوم بختیاری با هدف انتقال شر و دور ریختن آن از زمان های قدیم وجود داشته است. این قوم بر اساس آموزه های دین اسلام و در روز عید قربان، بر فراز کوه ها به قربانی حیواناتی مانند گوسفند، بز و گاو می پردازند.
در چهارمحال و بختیاری نیز عید قربان یکی از اعیاد بزرگ مردم به شمار می‌رود. در این روز آنها به دید و بازدید می روند و کینه ها را دور می ریزند. مردم این منطقه بعد از برپایی نماز عید قربان، تکه‌ای نبات بر دهان گوسفند گذاشته، او را سیراب کرده و سپس تکه پارچه‌ای سبز رنگ بر پشت گوسفند می‌بندند و دعای قربانی را بالای سر گوسفند زمزمه و قربانی را سر می‌برند. سپس گوسفند را به قطعات مساوی تقسیم کرده و آن را داخل سینی بزرگی می‌گذارند و میان افراد محتاج تقسیم می‌کنند. در این مناطق مانند مناطق کردنشین، رسم است که استخوان‌ها و خون گوسفند را در جای تمیزی بریزند.
عید قربان در میان ترک ها
در شهرهای مختلف ناحیه آذربایجان رسم قربانی کردن بسیار پررنگ انجام می‌شود. عموماً رسم بر این است که اعضای یک طایفه یا یک محله، با هم جمع شده و گوسفند یا گاوی را خریداری می کنند تا آن را در روز عید، قربانی کنند آنها بخشی از قربانی را به فقرا می دهند. برنج از جمله غذاهای اصلی مردم آذربایجان در شب عید قربان است، همچنین پخت کوفته با گوشت قربانی در این روز میان ترک ها مرسوم است.
همچنین در این مناطق رسم است که در این روز، خانواده داماد عیدی شامل گوشت، شیرینی، لباس و … را به همراه چند تن از زنان طایفه به عنوان عیدی به خانه نوعروس ببرند.
عید قربان در میان بلوچ ها
در سیستان و بلوچستان این عید میان پیروان تشیع و تسنن به شکل خاص و باشکوهی برگزار می شود. آنها این عید را یکی از شاخص‌ترین اعیاد مذهبی خود می‌دانند.
مردم بلوچ عید قربان را مزنین ایید یعنی عید بزرگ می خوانند و در مناطقی آن را نیز عید حاجیان می نامند. بر همین اساس به مدت سه روز با حضور در منازل بزرگان، سران و ریش سفیدان طوایف به جشن و شادی می‌پردازند. این قوم در روز عید قربان به بهترین شکل در جامعه ظاهر می‌شوند. زن و مرد و پیر و جوان خود را به زیباترین لباس و زیورآلات می‌آرایند.
آنها پس از اقامه نماز عید در صبح روز قربان، در منازل خود کار ذبح قربانی را انجام می دهند. گوشت حاصل از قربانی در بسته بندی‌های مختلف برای فقرا، نیازمندان و نیز بخشی از آن برای اقوام و فامیل در نظر گرفته می‌شود و هر خانواده به اندازه طعام یک روز خود از آن بر می‌دارد.
همچنین حنابندان، صله رحم، دید و بازدید و حلالیت طلبیدن از شاخص‌ترین آداب و رسوم آنها در این روز است. پخت کلوچه محلی از جمله آداب و برنامه‌های مردم بلوچستان قبل از عید سعید قربان به شمار می رود.
زنان در برگزاری آیین قربان در بلوچستان نقش کلیدی ایفا می کنند. چند ماه مانده به این عید زنان بلوچ جهت تهیه و تدارک لباس های محلی مخصوص عید خود و دخترانشان دست به کار می شوند و با هنر دست خود با پارچه های ساده سوزن دوزی های قشنگی روی لباس ها انجام می دهند.
عید قربان میان قوم عرب
عید قربان در میان عرب های خوزستان با آیین ھایی ھمراه است. یکی از آداب و رسوم عرب ها در این روز مراسم بیرق زنون به شمار می رود. آنها در این روز به تعداد فرزندان پسر پرچم نصب می کنند.
آنان مراسم بیرق زنون را در شب عید قربان با دعوت خویشاوندان نزدیک به صرف شام انجام می دهند و فردای آن روز ھم گوسفندی قربانی و میان مردم محل و فقرا تقسیم می کنند. برخی اقوام خوزستانی در شب برگزاری این مراسم اقدام به تهیه و خوردن انواع غذاھای سنتی می کنند. همچنین اعراب خوزستان در روز عید قربان مراسم سنتی دارند به نام یزله که نوعی پایکوبی عربی محسوب می شود. یزله آیینی است که ھم در عزا و ھم در شادی اجرا می شود.