تاریخ تمدن بشر، زیست و شکل گیری فرهنگ او که در نگاهی کلان به آن تمدن گفته می شود بازتاب نحوه زیست و مواجهه انسان‌های کُنش‌مند با حوادث و اتفاقات طبیعت و فراز و فرود زندگی گذشتگان است. در این نحوه ارتباط و کنشگری انسان و طبیعت به عنوان نخستین میزبان زیستگاه بشر، از هزاره‌های دور؛ یعنی دوران غارنشینی تا امروز که انسان پست مدرنیسم را تجربه می‌کند، آیین و سنت های فرهنگی وجود داشته اند تا جایی که اصلی ترین موتور محرک شکل‌دهی رفتارها در جوامع انسانی بر مدار آیین قابل شناسایی است.
مراسم آیینی گویای آداب، رسوم و سنن انسان ها در مواجهه با طبیعت و در عین حال میل زندگی در آنها و پیمودن مسیر رشد و تعالی تاریخ حیات بشر هستند. به همین سبب بسیاری از دیرینه‌شناسان، باستان‌شناسان، رفتارشناسان، محققان و پژوهشگران حوزه های دین؛ نخستین منبع برای مطالعات خود را در رفتارهای آیینی و خرده‌روایت‌های آیینی - نمایشی مردمان می‌یابند.
این روزها شاهد برگزاری نوزدهمین جشنواره بین المللی نمایش های آیینی و سنتی هستیم و بنا داریم مهمترین، کهن ترین و جریان سازترین شیوه‌های نمایش های آیینی در اقصی نقاط جهان را بازخوانی کنیم. چه آنکه شناختن پنج تمدن بزرگ جهان؛ ایران، مصر، یونان، چین، هلنی (هنر و اروپایی)؛ بی تردید مهمترین نشانه هایش را در رفتارهای آیینی مردم آنها شیوه های آیینی در دهه های متاخر به یادگار گذاشته است.
قره گُز و تئاتر سایه، دو نمایش مهم سنتی ترکیه
جایگاه و مفهوم نمایش در کشور ترکیه ارتباطی تنگاتنگ و ناگسستنی با تاریخ سیاسی و اجتماعی این کشور دارد. به گونه‌ای که در مرور و رصد برای شناخت نمایش های سنتی این کشور می توان سبقه و سابقه آن را به امپراتوری بیزانس - قسطنطنیه - و در ادامه امپراتوری عثمانی مرتبط دانست. در حقیقت در مرور حوادث تاریخی سده پنجم میلادی در امپراتوری بیزانس که بخش اعظم و مهم آن در بخش های آسیایی ترکیه امروزی (قسطنطنیه گذشته) واقع شده می‌توان به مفهوم شکل‌گیری، رواج، توسعه و گسترش نمایش‌های سنتی ترکیه از جمله دوشاخه مهم آن «قره گُز» (سیاه چشم) و «تئاتر سایه» در این کشور پی برد.
ترکیه به عنوان یکی از کشورهای مرکز ثقل در ابداع و گسترش نمایش های اروپای غربی به ویژه در تمدن هلنی - هند و اروپایی - در دوران امپراتوری بیزانس نقشی غیرقابل انکار داشته است. دقیقاً به سبب همین تاثیرپذیری در توسعه نمایش‌های هند و اروپایی؛ کشور ترکیه نیز گونه های نمایش سنتی آمیخته با فرهنگ و جغرافیای کشور خود و مردمانش را ابداع و تولید کرد که از مهمترین آنها آنچنانکه اشاره شد می توان به نمایش های سنتی «قره گُز» (سیاه چشم) و «تئاتر سایه» اشاره کرد.
به عنوان نمونه و بنابر اسناد موجود در سیر تاریخ تحول و تطور گونه های نمایشی شناخته شده در کشور ترکیه که از آن به عنوان نمایش های سنتی این کشور یاد می‌شود می‌توان به نمایشی به عنوان تئاتر سایه اشاره کرد. تاریخ شکل گیری این گونه نمایشی در ترکیه به بعد از اجرای نمایش سایه در کشورهایی چون هند، اندونزی، یونان و همچنین ایران باز می گردد.
در حقیقت تئاتر سایه ترکیه یکی از مهمترین و پرمخاطب ترین گونه های نمایش سنتی در زمانه امروز میان مردمان این کشور شناخته می‌شود پیش از ظهور و بروز در کشوری مانند ترکیه در کشورهای مبدا و مرجعی مانند هند، ایران و یونان متولد شده، شکل گرفته و میان مخاطبان رواج پیدا کرده است؛ اما در میان گونه های نمایش عروسکی سایه بی هیچ تردیدی قدیمی ترین اجرای عروسکی که نوع ابداع، تولد و حیات آن را می توان به کشور ترکیه در زمان تاریخ امپراتوری عثمانی ارجاع داد می‌توان به نمایش «قره گُز» (سیاه چشم) اشاره کرد.
نمایشی که با وجود اصالت تام و تمام بر مبنای فرهنگ مردمان کشور ترکیه در بازپرداخت قهرمان خود (قره گُز) تاثیرپذیری آشکاری از پهلوان کچل، قهرمان گونه نمایش عروسکی ایران داشته است.
قره گُز از سلطان بایزید تا اورخان بیک
شخصیت اصلی این گونه نمایشی، «قره گُز» (سیاه چشم) نام دارد، که عضو ثابت نمایش‌های سایه بازی محسوب می‌شود، تمام نمایش های سایه بازی که قره گوزه در آنها حضور دارد به یک مناظره جنجالی میان او و فرد دیگری ختم می‌شود.
رضا عباسی در بخش آیین‌های نمایشی در جشن‌های دربار عثمانی در کتاب تاریخ تمدن اسلامی می نویسد: «سابقه سایه بازی آنقدر قدیمی است که به نظر بسیاری از صاحب نظران این نمایش اول بار برای «سلطان سلیم» عثمانی در مصر اجرا شده است، اما هندی ها در بحث پیشینه نمایش های سایه بازی و ریشه آنها در آیین هندوها به داستانی از کتاب «پنتا تنترا» که به کهن ترین کتاب شرح آیین های هندو و به زبان «سانسکریت» است اشاره می کنند.
در این کتاب داستانی با این مضمون آمده که: «پادشاه هند همسرش را از دست داده بود، حکیم دربار به کمک او شتافت و گفت: تو هر روز می توانی همسرت را از پشت پرده ببینی و با او حرف بزنی. اما هرگز پشت پرده را نگاه نکن. پادشاه هر روز ساعت‌ها با سایه همسرش حرف می زد، تا اینکه یک روز به پشت پرده رفت و کاغذهایی را دید که به شکل همسرش بریده شده بودند و خدمتکاران آنها را با چوب‌هایی حرکت می‌دادند، بعد دستور اجرای این نمایش را در شهر داد».
همه اینها در شرایطی است که چینی ها و اسپانیایی ها نیز نسبت به این نوع نمایش مدعی هستند.
«حسام الدین چلبی» نویسنده قرن هفدهم ترکیه از اجرای نمایش «قره گوز» در دربار «سلطان بایزید اول» در ترکیه حرف می‌زند، به نظر می رسد نمایش سایه بازی از قرن هفدهم بود که به تماشاخانه ها و منازل بزرگان شهر راه یافته، اوج این نمایش‌در زمان «اورخان» بیک بود.
تحول قره گُز و اشکال اجرایی آن
در کتاب تئاتر در آسیا به قلم «جیمز . آر . براندون» با ترجمه دکتر مجید سرسنگی آمده است: «عروسک‌های «قره گوز» تا حد ممکن از واقع گرایی به دور بودند و عموما اشکالی دو بعدی بودند که از قطعات چرم بریده می‌شدند و با قطعات چوب که به آن وصل می‌شد هدایت می‌شدند. بعدها تنها سایه این عروسک‌ها - که توسط فانوس یا مشعل بر روی پارچه ای منعکس می شد- نمایش داده می شد.
«قره گُز» را باید برگرفته از شخصیت مردم آن زمان دانست، مردی بازیگوش و تلخ زبان، که از پشت پرده‌ای به نام «آینا» حرف می زند.
عروسک «قره گُز» حدود ۳۵ تا ۴۵ سانتی متر است و اجرای آن شامل چهار بخش «مقدمه»، «محاوره»، «اوج» و «پایان» بندی است. آغاز نمایش هم با ورود «حاجی وار» و آواز سماعی شروع می شود. در این نوع نمایش شخصیت‌های ثابت دیگری همچون «ماتوک سوز» (سخنران انجمن)، «اوزون بویون» (گردن دراز) و «قنبر تریاکی» وجود دارند. شخصیت‌هایی که به این نمایش وارد می‌شوند اغلب از ملیت های مختلف هستند و با توجه به شغل و درجه ای که در طول این نمایش دارند، می توان به راحتی به نگرش مردم ترکیه نسبت به آن فرهنگ آشنایی پیدا کرد.
در این نمایش و به فراخور داستان های متعدد آن، شاهد حضور شخصیت ایرانی که یک شاعر است، یونانی که پزشک است و یک کاراکتر آلبانیایی که نگهبانی گستاخ و بددهان است، هستیم.
«قره گُز» امروزه تنها در اعیاد و مراسم خاص مذهبی و ملی در فضاهای باز برای کودکان ترک اجرا می شود.
گزارش: امین خرمی