مسأله اسارت طولانی فرزندان این ملت در طول جنگ تحمیلی، امتحان دیگری بود که ایرانیان با موفقیت آن را به انجام رساندند و اسرای ما از خود آزادمردی نشان دادند تا این دوره به پایان برسد و ایران اسلامی در ۲۶ مرداد ۱۳۶۹ خورشیدی شاهد آزادی نخستین گروه آزادگان سرافرازی شد که پس از سال ها اسارت در زندان ها و اسارتگاه های رژیم بعث، قدم به خاک پاک وطن گذاشتند تا به این ترتیب یکی از روزهای تاریخ این دیار کهن رقم بخورد؛ یعنی اسرایی که با مقاومت‌شان در دوره اسارت در چنگال رژیم بعث عراق، جنگی به مراتب سخت‌تر از رزمندگان خط مقدم را تجربه کردند و با سربلندی و اقتدار به آغوش وطن بازگشتند.
پژوهشگر گروه اطلاع رسانی ایرنا به مناسبت سالروز بازگشت آزادگان به وطن به بررسی وضعیت اسرای عراقی در ایران پرداخته است.
ایران و اسرای عراقی
ارتش در دوره دفاع مقدس به دلیل افزایش تعداد اسرای عراقی مبادرت به سازمان دهی و تشکیل اردوگاه ها در نقاط مختلف کشور کرد که بیشتر آنان در نقاط خوش آب و هوا و مراکز استان ها قرار داشتند. اسرای عراقی نخست در یگان های خط مقدم که اسیر شده بودند، بازجویی می شدند. در آنجا اخبار و اطلاعاتی که دارای قابلیت استفاده فوری برای یگان های درگیر بود، از آنها اخذ می شد و سپس به واحدهای بعدی که لشگر یا قرارگاه های ارتش بود، منتقل می شدند تا در آنجا مورد بازجویی مجدد و تکمیلی قرار گیرند. بعد از بازجویی نهایی به شهرها و استان های مرکزی اعزام می شدند تا از آنان نگهداری شود. مسئولیت نگهداری و اداره این اسیران به یگان دژبان ارتش واگذار شده بود و نخست اردوگاه های حشمتیه و پرندک صرفاٌ برای نگهداری اسیران در نظر گرفته شد اما بعد به دلیل افزایش تعداد اسرای عراقی، مکان های دیگری نیز برای نگهداری آنها در نظر گرفته شد.
بنابراین از ۱۳۵۹ خورشیدی عملاً تمام مسئولیت های اسکان، نگهداری و پشتیبانی اسیران جنگی بر عهده ارتش بود و این روند به مدت ۲۴ سال و تا آزادی کامل اسرا در پایان ۱۳۸۲ خورشیدی ادامه داشت.
سرنوشت اسرای عراقی
از سوم فروردین ۱۳۵۹ خورشیدی تا روزی که آتش بس میان خطوط درگیری ایران و عراق در مرداد ۱۳۶۷ خورشیدی حاکم شد، ایرانیان توانسته بودند، ۷۲ هزار و ۱۱۳ تن از نیروهای مسلح ارتش بعث عراق اعم از زمینی، هوایی و دریایی را همراه ۲۴۷ تن مزدور(غیر عراقی) به اسارت درآورند.
بیشتر اسرا عراقی در طول سال های ۱۳۶۰ و ۱۳۶۱ خورشیدی که سلسله عملیات کربلا به اجرا درآمد، اسیر شدند. در میان اسرا از سرباز وظیفه و نیروهای جیش الشعبی(نیروهای مردمی) تا سرتیپ و حتی سرلشگر دیده می شد. از نظر قومیتی، کردهای عراقی از کم ترین تعداد اسرا در مجموع اسیران موجود برخوردار بودند. همچنین در مقاطع مختلفی که اقدام به تبادل اسرا می شد، تعدادی از آنها به ایران پناهنده شدند که آمار دقیق آنان در طول این مدت، برابر ۱۰ هزار و ۶۳۴ تن بود. بنابراین می توان گفت حدود ۱۴ درصد از همه اسیران عراقی، تحت تاثیر شرایطی که برای آنان در اردوگاه های ایران فراهم شده بود، از بازگشت به کشور خود منصرف شدند. بیشتر این عده از پناهندگان عراقی را نیروهای تواب و احرار مجلس اعلای انقلاب اسلامی تشکیل می دادند و که در مقابله با ارتش رژیم بعث حضور فعالی داشتند به طوری که تعداد ۳۳۸ تن مفقودالاثر، ۳۹تن شهید، ۴۹ تن مفقود الجسد و هشت تن فوت کردند.
همچنین تا آزادی آخرین اسرای عراقی حاضر در ایران، تعداد یک هزار و ۱۷۳ تن از آنها به دلایل مختلفی همچون باقی ماندن عارضه های ناشی از مجروحیت و کهولت سن فوت کردند که پیکر تمامی آنها به عراق بازگردانده شد.
اقدامات و خدمات ارتش برای رفاه اسرای عراقی
یکی از نقاط قوت ایران در هشت سال جنگ تحمیلی که تاکنون اندیشمندان و تاریخ نویسان کمتر به آن پرداخته اند، نحوه برخورد ایرانی ها با اسرای عراقی بوده است که از جمله این گروه ها که ارتباط بیشتری با اسرا داشتند، ارتش بود که آنها را در ۲۳ پادگان مستقر در شهرهای تهران، مشهد، قوچان، بندرانزلی، رینه، بجنورد، گرگان، سمنان، میانه، تربت جام، ساری، منجیل، کرج، اراک و برای مدت کوتاهی در ابتدای جنگ در اهواز نگهداری می کرد. از مهم ترین اقداماتی که ارتش در ارتباط با این اسرا انجام داد می توان به برقراری و ایجاد اردوگاه های نگهداری اسرا، تامین افراد نگه دارنده اسرا از بهترین کارکنان ارتش، پیش بینی و برآورد بودجه سالیانه اسرای جنگی، برآورد حقوق ماهیانه، دریافت و پرداخت آن به اسرا به طور مرتب و به موقع، اعزام اسرای داوطلب به نماز جمعه و زیارت شهرهای مقدس قم، مشهد و جمکران، همکاری با کمیته کار به منظور تشکیل کارگاه ها و بوفه اسرا، همکاری با کمیته فرهنگی در جهت تقویت و گسترش امور فرهنگی، پذیرش و پذیرایی نمایندگان صلیب سرخ و سازمان ملل در اردوگاه ها به منظور بازدید و ثبت نام اسرا، جداسازی و نگهداری اسرای نوجوان و همکاری در جهت تربیت و ارشاد آنان، انجام دادن ملاقات های انفرادی و جمعی میان اسرا و خانواده های آنان طبق برنامه تنظیمی از طرف کمیسیون اداره اسرای جنگی و... اشاره کرد.
همچنین به مسایل روحی و جسمی اسرا در زندان توجه ویژه ای می شد و کمیته هایی برای این منظور در کمیسیون اداره اسرای جنگی تشکیل شد که عبارت بودند از کمیته فرهنگی، کمیته بهداشت و درمان، کمیته کار، کمیته تشخیص و تفکیک، و کمیته روابط عمومی و تبلیغات. برای نمونه از جمله اقدامات کمیته فرهنگی از ۲۰ هزار تن اسیران بی سوادی یاد کرد که در نهضت سواد آموزی اردوگاه ها باسواد شدند. همچنین ۱۳۴ هزار جلد کتاب میان آنها توزیع شد، جمع آوری خاطرات، سرودها و دیگر مکتوبات بر جای مانده از اسرا ۱۰ هزار نسخه و... نیز در این زمینه قرار دارد.
کمیته کار اردوگاه ها هم اقداماتی انجام داد که در نتیجه توانستند با استفاده از نیروی اسرای عراقی یک هزار عدد کتابخانه سیار ایجاد کنند، بیش از هشت هزار میز و نیمکت و صندلی ساختند و در این اردوگاه ها آثار زیادی از جمله لباس برای خود اسرا، لباس اتاق عمل، سربازی و مبل و صندلی تولید شد.
کمیته بهداشت و درمان خدمات بسیاری برای این اسرا انجام داد از جمله تعداد چهار هزار و ۷۲۵ عینک طبی به آنها تحویل داده شد، حدود هشت هزار و ۵۹۰ دست دندان مصنوعی برای اسرا ساخته و ۱۱ هزار و ۵۱۴ عمل جراحی مانند جراحی چشم صورت گرفت و در مجموع ۳۷ هزار و ۱۸۰ تن از اسرا به منظور معالجه به بیمارستان های مختلف ارتش اعزام شدند. بنابراین می توان گفت نوع برخورد ایرانیان با اسرای عراقی در طول ۲۴ سال به گونه ای بود که حدود ۱۴ درصد از مجموعه اسرا، حاضر به بازگشت به کشور خود نشده و در ایران ماندند.
علاوه بر پناهندگان، گروهی در میان عراقی‌ها بودند که به رزمندگان اسلام پیوستند و به عنوان احرار بعد از مدتی از کمپ اسرا بیرون آمدند و به زندگی در شهرهای ایران ادامه دادند که از جمله این افراد می توان به سمیر ابواحمد الغامدی راننده نفر بر سنگین گردان ۱۸۱ از یگان دوم سپاه چهارم بازسازی شده ارتش، علی الصمدانی افسر توپخانه در غرب و شاهین‌محمد المحمدی اشاره کرد.
پژوهش های مربوط به اسرای عراقی
مطالعه و بررسی پیرامون اسرای عراقی یکی از موضوع های مهم در حوزه دفاع مقدس است که مغفول مانده و با وجود مطالب زیاد کمتر به آن توجه شده است و در کل کتاب های پیرامون اسرای عراقی تعداد محدودی هستند که می توان آنها را به ۲ دسته تقسیم کرد: دسته اول که حدود ۳۰ کتاب از آن منتشر شده، خاطراتی است که مرتضی سرهنگی نوشته و بیشتر در حوزه هنری منتشر شده اند و دسته دوم را کتاب هایی تشکیل می دهند که جنبه پژوهشی دارند. تعداد این کتاب ها کمتر از ۱۰ عدد است که در زیر به معرفی برخی از این آثار می پردازیم:
اسرای عراقی یا میهمان به قلم محمدحسن حبیبیان و شاداب عسگری از طرف سازمان حفظ آثار و نشر ارزشهای دفاع مقدس ارتش جمهوری اسلامی ایران منتشر شد. در این کتاب به بررسی نحوه نگهداری و برخورد با اسرای عراقی در ایران در طول ۲۴ سال پرداخته شده است.
همچنین این کتاب به بررسی زمینه‌های آغاز جنگ از طرف عراق می پردازد و بعد به تحلیل و مقایسه میان نگهداری از اسیران از طرف عراقی‌ها و ایرانیان توجه دارد. در این کتاب از اسناد مهم و سخنرانی ها و نشریات استفاده شده است.
حمله بزرگ خاطرات سرهنگ دوم عراقی اسعد الدجیلی است که توسط محمد حسین زوار کعبه، ترجمه و در انتشارات سوره مهر در ۱۳۹۰ خورشیدی به چاپ رسید. الدجیلی در این کتاب از فداکاری ها و ایثار رزمندگان ایران یاد می کند و بعد یک گزارشی در مورد رفتارهای غیراخلاقی و جنایتکارانه صدام و هم دستانش می دهد. وی در نیروی هوایی عراق کار می کرد به همین دلیل اطلاعات بسیار خوب و اسرار زیادی از جنگ هشت ساله می نویسد. دجیلی همچنین در کتاب خود از زندگی و نحوه ورودش به ارتش عراق تا عملیات فاو را توضیح می دهد و زمینه های شکل گیری اندیشه های سردمداران کشورش برای تصاحب ایران را بازگو می کند. وی این کتاب را به امام خمینی(ره) تقدیم کرده است.
پوتین قرمزها این کتاب نوشته فاطمه بهبودی نخستین کتاب خاطره ای است که موضوع آن، اسرای عراقی جنگ تحمیلی هستند. موضوع آن خاطرات مرتضی بشیری بازجو و مدیرمسئول جنگ روانی قرارگاه خاتم‌الانبیا است که روایت جلسات بازجویی از نیروهای عراقی را نشان می دهد و هدف از آن این است که فجایع رخ داده در جنگ تحمیلی را بیشتر نمایان کند. کتاب پوتین قرمزها در ۳۶ فصل مختلف به بازسازی صحنه هایی از برخورد با نیروهای عراقی پرداخته است.
اَسرار جنگ تحمیلی به روایت اسرای عراقی، عنوان مجموعه مصاحبه‌هایی بود که مرتضی سرهنگی خبرنگار روزنامه جمهوری اسلامی با اسرای عراقی انجام می‌داد. این اثر در ۱۳۶۵ خورشیدی توسط انتشارات سروش به چاپ رسید. بیشتر این مصاحبه‌ها در۱۳۶۱ خورشیدی و پس از شکست‌های سنگین قوای دشمن از رزمندگان انجام شد و در ۱۳۶۳ خورشیدی در قالب یک مجموعه واحد منتشر شد. دیدن جنگ از زاویه دید سربازان دشمن، اهمیت این کتاب را ۲ چندان کرده است.
منابع
۱. محمد حسن حبیبیان، شاداب عسگری، اسرای عراقی یا میهمان، سازمان حفظ آثار و نشر ارزشهای دفاع مقدس ارتش جمهوری اسلامی، تهران، ۱۳۹۱
۲. اسماعیل شریفی، تحول در اسارت، تهران: موسسه فرهنگی نشر امین، ۱۳۷۸
۳. مرتضی سرهنگی، اسرار جنگ تحمیلی به روایت اسرای عراق، تهران: سروش، ۱۳۶۳
۴. محمد حسن باقری و شاداب عسگری، جنگ تحمیلی فرصتی برای احیای عزت و شرف ایران اسلامی، جلد ۲، تهران: انتشارات اندیشه عصر، ۱۳۸۸